Onderwijs in Congo: van paradepaardje
van de missionering tot oorzaak van het
postkoloniale debacle?
Prof. dr. Marc Depaepe
Vicerector KU Leuven @ Kulak Kortrijk
Les, presentatie en tekst
•
Een soort didactische driehoek•
Met eigen accenten•
Uitgeschreven tekst beperkter dan de les op basis van de presentatie die mij meer vrijheid geeft om visueel materiaal te gebruiken enerzijds•
En (mede daardoor) ook iets krachtiger, dankzij nog verder empirisch te onderbouwen uitweidingen in verband met de hypothese(n) en de daaraan gerelateerdeDe genese van een vraag als
uitgangspunt
•
1ste jaargang van de lessen van de XXIste Eeuw•
Lezing over concept “pedagogisering” (1994-1995)•
Toen al onderzoek over Congo, in 1995 ►•
Handwerk boven theorievorming•
Drie niveau’s: beleid, aanbod én effect•
Laatste is moeilijkste: bronnenprobleem•
Nochtans interessantste vraag•
Niet alleen historisch-pedagogisch•
Maar ook algemeen historiografischMethodologische trends
•
Lange tijd overwegend “blanke” epos… ondanks“revisionisme” v/d jaren 1980/1990; relatieve opstoot van publicaties 2010; veel gelegenheidswerk, ook nostalgie; toch vernieuwing ► omgekeerde effecten; antropologische etnografische touch; mutuele ervaringen ► V. Mudimbe, D. Van Reybrouck
Ook zo vanuit onze “onderzoeksgroep”
•
Aandacht voor “andere” bronnen ► egodocumenten, oral history, visual history, … maar ook schoolboeken (metCentre Aequatoria) én … schoolliedjes (“les petits témoins de la grande illusion coloniale”)
De huidige toestand (Unicef)
•
Cf. http://ponabana.com/la-situation-de-leducation-en-rdc-en-20-points (dec. 2016)•
Grote schooluitval (3/10), vooral bij de meisjes (6/10)•
Grote schoolse achterstand (44% lln. 1ste lj)•
Grote financiële problemen (slechts 15% overheidsbudget, ¾ gedragen door ouders)•
[Recente studie DeHerdt & Titeca, 2016: in 1982Overheidsbudget 150 USD per ll., in 2006 10 USD per ll.]
•
Onderbetaling/niet-betaling van lkn. (42% l.o.; 87% kl.o)•
Kwalificatie ontbreekt soms (slechts 17% in s.o.)Geconfirmeerd door Wereldbank
•
Eén van de vijf minst “gescholariseerde” landen ter wereld…•
Daarenboven: inflatie van diploma’s•
Enorme corruptie•
Cijfers? (fabricatie van de statistiek?): “vooruitgang” in absolute aantallen, maar niet noodzakelijk in relatieve ► relatieve scholarisatie (zelfs terugval in l.o./ winst in s.o.)•
In hoeverre nog stempel van Belgische geschiedenis…?•
(1) dominantie “katholieke”?Vanuit de achteruitkijkspiegel van de
geschiedenis…
•
Hoe is het “zover” kunnen komen?•
Vermijden van een al te gemakkelijke uitleg bij “blank” en “zwart” (evenzeer hoeden voor historisering ofpedagogisering)…
•
Cf. Mobutu…, cf. oud-kolonialen ► bevestiging van stereotypen•
Maar misschien toch wel “effecten” van opvoeding en onderwijs uit “koloniale” periode•
Meer bepaald thesis van zeer beperkte “mentale” ruimte, waarbij kans op persoonlijksheidsontplooiing minimaal was. Cruciaal ► meest “geavanceerde” vorm ► évolués jaren 1950… “bevoogden zonder einde”?Krijtlijnen van de koloniale educatieve actie
(1908-1960)
•
(1) ondersteunen van het katholieke netwerk van missiescholen•
(2) vrijwel uitsluitende aandacht voor lager onderwijs, met nadruk op moralisering (boven kennisverwerving ► zeer elementair)•
(3) voorkeur voor gebruik van inheemse talen (Lingala, Ciluba, Kikongo, Ki-swahili…)•
(4) In het teken van de bevoogding…•
Breuklijnen? Na de Tweede Wereldoorlog? Tijdens de jaren 1950?Erfenis van de Onafhankelijke Congostaat
(1885-1908)
•
Leopold II en de “nationale” missies…: idee van loyauteit in het kader ook van toenemende kritiek (ookinternationaal ◄► Angelsaksische… protestantisme)
•
Pijler van de koloniale trias naast overheid en industrie-ondernemingen; goedkoop… maar ook Belgische “route” via Boma (Z-W)•
In die zin Conventie met H. Stoel in 1906 (doct. R. Lefebvre in de jaren 1950!)•
Toch niet zonder spanningen ambtenaren vs. missies•
De facto: “officiële” schoolkolonies (cf. decreet van 12 juli 1890) en “vrije” instellingen (kapelhoeven b.v.) met nadruk op (dwang)arbeid… Zeer hard “pedagogisch” (?) regime (gruwel, cf. Delathuy ► Hochschild) (ped. mentaliteit? Yates)Hoogtij van het katholieke
missioneringsoffensief, 1908-1945/1950
•
Van ca. 20.000 (1908) tot 315.000 lln (1945) in kath. missieonderwijs…•
Charte coloniale (18/10/1908) nam “vrijheid van onderwijs” over ► graduele ontwikkeling + quasi-monopolie•
J. Renkin: mocht niet veel kosten… missies goedkoop + betrouwbaar, bovendien “rem” op revolutionaire ideeën•
Dominantie kath (23/29 min.; 7à8/10 GG; 90% dir. KA)•
Commissie Franck (lib.) ► E. De Jonghe (D-G min/KUL)•
Prog. 1925/1929 (gele brochure) ► nat. Missies (op een na [Rwanda], allemaal katholieke…•
Principes: nadruk op lager onderwijs (aangepast aan Congolese situatie); morele opvoeding; inlandse talen; samenwerking missiesHoogtij… (2)
•
“adaptatie” eerder dan “assimilatie”… (cf. adviezen van Phelps Stokes Fund, 1922; cf. missiologische weken in Leuven, P. Charles, s.j. in Leuven)•
Maar ook “utilitarisme” van praktijkgerichte handenarbeid!•
Halve dagen… moralisering via causeries, intuïtief onderwijs•
Qua kennis: “elementaire” minimumprogramma (godsd., 3 r’s, zang & gymnastiek) → “selectiegraad”? Bifurcatie 1938•
“massa” vs. “elite”? “beroepsonderwijs” in speciale scholen•
Hoogste (afgezien van priester – Kaoze, 1917)? Klerk (1906), medische (1925) of landbouw (1932) assistent…Het indigenisme als pedagogische variant?
•
Vrijheid van onderwijs… impliceert vrijheid van taal…•
De indigenisten als Hulstaert (eerder al Boelaert)… wilden lingala “re-bantu-iseren” door gebruik van lo-mongo (rijke taal Mongostam, Evenaarsprovincie) ► behoud vaninheemse cultuur
•
Indigenistische reflex ► vanuit die cultuur vertrekken•
Maar bleef inherent “paternalistisch”, niet gelijkwaardig, beter middel tot evangelisering ► verhindert ontworteling, vervreemding•
Cf. Vlaams nationalisme (Ceuppens!?) ► wees Vlaming die God Vlaming schiep, … blijf dus Congolees…•
Cf. “vom Kinde aus”… “vom Schwarzen aus”… verre van “emancipatorisch” gedacht….“pedagogisering” scherpt uiteindelijk vraag naar Frans…Ndl. aan?De grondhouding van het “bevoogden”:
dominer pour servir…(Ryckmans, 1931)
•
Vaak goedbedoelde (?), maar sterk verankerdestereotypen… luiheid, losbandigheid, imitatiezucht,
volgzaamheid, gebrek aan intelligentie, nood aan leiding, discipline, etc… “Psychologie” van de “zwarte” Afrikaan…
•
Cruciale vraag over opvoeding/vorming ► paradox van de “supermatie” van de westerse cultuur: “minimum” nodig om “hem/haar” uit duisternis te halen, maar “hoever…kunnen/moeten/mogen… we gaan” zonder koloniale droom van “harmonische ontwikkeling” (boven- en
nevenschikking) in gevaar te brengen… (cf. omgang met de pedagogische ruimte…)
•
Uiteindelijk: niet veel meer dan “dociele” “hulpjes” (“pasd’élite, pas d’ennuis)… in “afstandelijke nabijheid”/ “nabije
De cruciale jaren 1950
•
De Tweede Wereldoorlog als mentale breuklijn?•
“inlandse” zucht naar meer/ander onderwijs… concreet: meer algemeen vormend, los van de kerk?•
Voorbode van een nieuwe schoolstrijd?•
Auguste Buisseret (1954) na P. Wigny en A. Dequae•
Commissie Coulon/Deheyn/Renson… (1954) vernietigend rapport voor missieonderwijs (weliswaar reactie)•
Interraciale athenea (1955)… maar voor wie??? Niet meer dan 1,5% Congolezen in officieel sec. ondw in 1957…•
Idem dito Lovanium (1954) 11 Congolezen (cf. anecdote Luc Gillon) … 1956 Elisabethstad officiële universiteit..•
1960: 0,1% van de Congolese schoolpopulatie hoger onderwijs…Omgaan met évolués? Enkele suggestieve
beelden ► grote kinderen “be-schaven”?
Minister Auguste Buisseret, 1954
•
Middenklasse ► “zwarte” burgerij ► ruggengraat van toekomstige kolonie, behoeden voor opstanden van binnen- en buitenuit•
One has to organize a class of evolved natives who declare themselves in agreement with the ideals andprinciples of our western civilization and who resemble us in rights and duties… less numerous than the native
masses but powerful and influential; they will be those allies that we necessarily have to find in the native communities. These middle classes will be the black bourgeoisie who is beginning to develop everywhere, whom we have to help, and who, like the bourgeois
worldwide, will oppose all political upheavel coming both from within and from without…
Wettelijk kader
•
Vier elementen in “definitie” van een évolué: (1) genoten onderwijs; (2) inkomen; (3) verantwoordelijkheid in de samenleving; (4) niveau van “morele ontwikkeling”•
1948 (decreet 12 juli): “carte de mérite civique” ► 25 jaar “koloniale” dienst of 20 jaar “chef”, moeten hun “evolutie” bewijzen heir “evolution” in termen van geletterdheid en beschaafd gedrag: westers gezinsleven, geen bijgeloof noch polygamie; in 1952: 452 zulke kaarten, in 1958 1.557•
1952 (decreet 7 mei: “immatriculation” ► (nog) strengere selectie (o.a. controle v. persoonlijk leven, hygiëne, cultuur, moraal etc.) ► Europese voordelen… juridisch fiasco?1958: 217 echte evolués ◄► vermeende…
•
schatting Van Wing (S.J.) in 1953 max. 40.000 “évolués” (ca. 5% of Afrikaanse werkende klasse)De facto bleef “apartheid” bestaan
•
Segregatie van “ras” was een feit ► dagelijksegedragscodes in verband met uitgaan, eten, dansen, seksualiteit, reizen, etc.
•
Wonen in Leopoldstad b.v. ► blanke wijk, met rondom inlandse gemeenten (cf. idee van “verdorpelijking”)•
In de blanke wijk ► informele gedragscodes tussen“blanke” meester en Afrikaanse “hulpjes” ► B.v. omgang van “blanke” dames met hun “boys” (hulp in keuken,
poetsen, strijken, wassen, en ander huishoudtaken)
•
Dansen… in meer dan één boek, verhaal van Jean Lema (1952) ► aangedurfd te dansen met blanke vrouw, ook verteld door François Ryckmans in “mémoires noires” (2010) ► antropologische interpretaties (o.a. B.Resultaat: een “half-ontwikkelde”?
•
Gelegitimeerd door Afrikaanse psychologie? (stereotypen ook over intelligentie & Afrikaanse psycho-pedagogiek, cf. onze bijdrage (Belgian images of the psycho‐pedagogicalpotential of the Congolese during the Colonial Era, 1908–1960, PH, 2009)
•
► Uitspraak van François Ryckmans (kleinzoon van Pierre, zoon van André…) in Cornet & Gillet, 2010, p. 5: “comme le ditun témoin: “le plus élevé des Noirs était encore en dessous du plus petit des Blancs”. La formation des élites est lancée trop tardivement. L’ “Africanisation des cadres” n’est nulle part, sauf, depuis peu, dans les Eglises et les syndicats. Sur tout cela, les photos sont muettes” [inl. Congo, 1955-1965]
Rol van het onderwijs in dit alles?
•
Op de pedagogische werkvloer van geen kwaad bewust•
Integendeel, omstreeks 1960 idee dat men eenfantastische prestatie had neergezet ► internationale
vergelijkingen: in het zelfdiscours van katholiek onderwijs, reeds in 1946: 42% van de kinderen konden lezen en
schrijven ( ◄► Nigeria 7%, AEF 5%, Gold Cost (Ghana) 12% & Kenya 17%); einde jaren 1950 meer dan 95% van kinderen in lager onderwijs….
•
Niettemin oriëntatie van dat onderwijs zeer “beperkt”;concept van “afstandelijke nabijheid” (zie boven) creëerde vooral “afhankelijkheid”, “dankbaarheid”, “dociliteit” ►
hooguit “klerken”, (geen intellectuelen, maar HULPJES in de realisatie van de koloniale droom geleidelijkheid,
Een film als uitgangspunt…
•
The film: “De zwarte elite van de toekomst” Gerard De Boe (1950) – (16’16”) (Martens, ed., 2010)•
Wie was Gerard De Boe (1904-1960)? (onderwijzer in 1923, gaat in 1927 naar de kolonie, werkt er in degezondheidsdienst en wordt er na de Tweede
Wereldoorlog Belgisch “officiële” filmmaker… gaat in 1949 voor eigen rekening werken met eigen produktiehuis)
Op het eerste gezicht: “corps docile”
•
Doet aan beheersing van het “koloniale lichaam” denken (cf. gumnastiek; vandaar ook gebruikt in ISCHE-congres, 2016 in Chicago, Education and the Body ► maar geen Foucaultiaanse interpretaties (cf. Martens, ed., 2010)•
Wel disciplinegericht arbeidsethos (landbouwwerk,palmtuin, houtbewerking, pottenbakken – in dat verband ook “appropriatie” van Afrikaanse kunst in het kader van westerse doelen (b.v. ook religieuze)
•
Orde en gezag, stiptheid… (belgerinkel, klaroengeschal)•
Nadruk op manuele arbeid, beroepsopleiding (ook voor vrouwen); én socialiserende rol van sport… (schoenen)•
Fysieke straf afwezig !! (nochtans: zweepslagen schering en inslag , Cf. Van Reybrouck, 2010)Veeleer “Governing the soul…” [N. Rose]
•
( “met azijn vangt men geene vliegen…”)•
De pedagogische blik van de pater…. die methoden van de nieuwe schoolbeweging “toepast” ► self-government van de klasgroep, cf. scène van beschuldiging ►wegsturen
•
Maar is dat zelfbestuur? Regie in de “[on]zichtbare hand” van de pater; heeft veel weg van emotionele chantage… om nog maar niet van suggestieve beïnvloeding tespreken
•
Vermoedelijk anticiperen op en weerleggen van de kritiek van het autoritaire en paternalistische systeem van de missies – cf. Coulon et al., 1954)•
Religieuze en spirituele is het pass-partout (het “prisma”) van waaruit alles moet beoordeeld worden;Tokende! Lingala [ook Lomongo] voor “let’s
go”…
•
Een andere film (in feite gedeeltelijke compilatie; 1’21’’) van G. De Boe (met het oog op de Wereldtentoonstelling in Brussel, 1958) ► circulaire structuur en hiërarchische opbouw: uitgangspositie zendingspreek van bisschopBrugge, historisch en encyclopedisch overzicht educatief-evangelisch werk, hoogste goed: religieuze vorming ► inlandse bisschop
•
Komt goed overeen met wat we zegden in ons boek (Depaepe & Van Rompaey, 1995) moralisering boven kennisverwerving, inlandse talen, etc. (parallel met 19de eeuw in België) ► heroïsering van de missionaris•
Maar wat leert ons dat over “dagelijkse realiteit” op pedagogische werkvloer?Hoe kan men daarin de historische
schoolrealiteit terugvinden?
•
“Normaliteit” lezen doorheen de “normativiteit” van de propaganda… (roepingen, geld, sympathie, legitimiteit)•
Film is zoals foto met kleren op zijn zondags… (cf. muziekles ► koor, les troubadours du roi Baudouin)•
Kwestie van “interpretatie”… en tussen de lijnen leren lezen…•
Zo ook met de vraag naar de “pedagogische” realiteit. Wat hebben we “geëxporteerd”? De Belgische/Europese“norm” van “modern” onderwijs
•
En waarin bestond die? “the grammar of schooling” (de grammatica van de verschoolsing) aangevuld met de semantiek van de pedagogisering (c.q. infantilisering)Enkele voorbeelden per onderwijsniveau
•
Kleuteronderwijs: quasi universele taal van dekleuter-pedagogie(k) van de jaren 1950 ► “.. Of de jager schiet mij
dood…”
•
Lager onderwijs (Franse les) ► En dat heet dan“conversatieles”… dialoog? Repetitief (enkel herhalen wat de leerkracht zegt, weliswaar met grammaticale toepassing van de ik-vorm) [let ook op de Belgische stekjes “Union Match”]
•
Middelbaar onderwijs (Latijn/Grieks): wil bewijzen dat“interraciaal onderwijs” werkt en dat intellectuele vooroordelen over het “Cartesiaanse denken” van Afrikanen (ten dele)
onjuist zijn… (maar dat neemt niet weg dat dit onderwijs vooral voor blanken is, en gecentreerd rond westerse cultuur) ►
Wat opvalt: “the lacking voice of the African!”
•
Cf. Ryckmans, Mémoires Noires•
Ook wij geprobeerd, onder meer met interviews•
Cf. recente publicaties n.a.v. 50 jaar onafhankelijkhei•
Levert, naar gelang van positie, multipele verhaallijnen op van nostalgie (betreffende het koloniale el dorado) over frustraties voor gemiste kansen, tot kwaadheid op de Belgen (b.v. sleutelervaringen van zgn. “mulatto’s”Paradoxes of the grammar of
“educationalising”?
Voorzichtige conclusie/hypothese (ex cursus) – Chicago, 2016
