aangewezen was, zoals in 1945 een poging met de
UNOen in 1952. herbewapening.
Maar toch mist men node het nonconformisme, dat in de binnenlandse politiek hoogtij
viert. Is ondanks alles ook dat niet weer een teken, dat de buitenlandse politiek niet
dezelfde hartstocht en aandacht wekt, als de binnenlandse, terwijl ze toch zo
onvergelijkbaar veel belangrijker is?
4 Kranenburg, De hartslag van ons buitenlands beleid, 86; 89. Vgl. ook Verslag Enquêtecommissie
Regeringsbeleid, 1940-1945, 11A, 14-15. 5 Handelingen Tweede Kamer, 1938-1939, 2250.
6 Van der Goes van Naters, Handelingen Tweede Kamer, 1939-1940, 290. Ook Bongaerts: ‘Onze internationale positie is zuiver, zij is door ons duidelijk aan gegeven’.(!) t.a.p., 287.
7 T.a.p., 292. 8 T.a.p., 297. 9 T.a.p., 299. 10 T.a.p., 288. 11 T.a.p., 297. 12 T.a.p., 291. 13 T.a.p., 306.
14 Van Kleffens, De overweldiging van Nederland, 68-69. Herlezing van dit in de oorlogsjaren zo zeer bewonderde boek is zeer de moeite waard. Het meest opvallend is soms de naïveteit van dit toch tot de Angelsaksen gericht geschrift. Wat te denken, indien men leest, dat in 1939 de toestand van de buitenlandse politiek ‘oppervlakkig beschouwd niet onbevredigend kon worden genoemd’, al ‘openbaarde zich reeds(!) in het voorjaar van 1939 een onmiskenbaar gevoel van onrust’? (p. 5-6). Hoe moet het in 1940 een Engelsman in de oren geklonken hebben, dat een buitenlander in ernst het grapje van Punch overneemt, dat een neutraal land zou zijn een land, waartegen alle landen oorlogvoeren? (p. 45) Hoe een inwoner van Londen, dat de Duitsers het bestaan hadden zelfs de stad van het Vredespaleis aan te vallen? (p. 19) 15 Smit, Diplomatieke geschiedenis van Nederland, 409.
16 Smit, t.a.p., 357; 358 n. 3.
17 Zelfs zijn dagboek(!) bevatte immers, naar hij zelf verklaarde, niets, ‘dat niet in overeenstemming zou zijn met onze volstrekt scrupuleuze onzijdigheidspolitiek’! cf. Enquêtecommissie, 11A, 68.
18 Cf. Enquêtecommissie, t.a.p., 161 ev.
19 Dit bevat de speech van De Geer in Engelse taal. De tekst in deel 11B, van het verslag van de Enquêtecommissie, Bijlage 96, is een vertaling hiervan.
20 Smit, t.a.p., 429, Enquêtecommissie, 11A, 166.
21 Enquêtecommissie, t.a.p., 173, 178, 179, 183,191. Zie verder t.a.p., 174; 183.
22 T.a.p., 192 ev.
23 Zie De Nederlandse Unie en haar driemanschap - Rapport uitgebracht op verzoek van het driemanschap door een door Prof. Ir. W. Schermerhorn benoemde commissie, 34; 43; (1946). 24 Cf. Schmidt, Buitenlandse politiek van Nederland, 14 e.v. Evenals het pessimisme troost zocht
in het verleden, keerde met het optimisme de hoop op de toekomst terug en tegelijk de verheerlijking van ‘het heden, dat groot is’. De bladzijden 14-15 van het boek van Schmidt zijn er een voorbeeld van!
25 Cf. de inleiding van Zimmerman, tot het boek Het woord als wapen: Keur uit de illegale pers. 26 Zit verder: Boisot, De wedergeboorte van het Koninkrijk, 103; Van d'Overkant, Onze
buitenlandse politiek; Trouw, Onze politiek in de toekomst; Je Maintiendrai, Maart 1944; De Ploeg, Juni 1945; De Toekomst, Juli 1944; ‘Tot nu toe hebben wij onze kracht toch altijd gezocht
in met onze rug naar de wereldgebeurtenissen staan. Niet in onze pers, want daar hadden we
praats genoeg, maar in onze buitenlandse politiek.’ Zie verder nog Het Nederland van morgen,
hfst.III. Een geannoteerd overzicht van de in de bezetting verschenen brochureliteratuur vindt men in de Catalogus van Pamfletten 1940-1945 uitgegeven door het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, Aug. 1952 (niet in de handel).
27 Zie radiorede door Van Kleffens, Woensdagavond 25 November 1942, Radio Oranje. 28 Van Kleffens, Overweldiging, 157.
29 Gerbrandy, Enige hoofdpunten van het regeringsbeleid, 92. 30 Handelingen Tweede Kamer, 1939-1940, 296.
36 Van den Tempel, Nederland in Londen, 119. 37 T.a.p., 88.
38 Cf. Radio Oranje, Donderdagavond 7 Mei 1942, voor de merkwaardige ingenomenheid met dit voorstel... Zie ook Witboek Gerbrandy, p. 94, waar deze het aanzien van ons land afmeet naar de parades, die Roosevelt de Koningin presenteerde.
39 Van den Tempel, t.a.p., 98-99. 40 Enquêtecommissie, t.a.p., 155.
41 Van den Tempel, t.a.p., 118. 42 Idem, De Ploeg, no. 2, aug. 1943.
43 = titel van een artikel in Vrij Nederland van 5 Juli 1943. Zie ook de nummers van 10 Oct. 1942 en 5 Mei 1943.
44 Van den Tempel, t.a.p., 96. 45 Smit, t.a.p., 432.
46 De Leeuw, t.a.p., 199.
47 Het is symbolisch voor een inkeerstemming, dat men in later tijd, in de illegaliteit, schuldbewust dit alles zelf ophaalde.
48 De Waarheid, nr. 16.
49 De Waarheid, nr. 1, 23 November 1940.
50 Cf. De Vonk, nr. 10 (31 Maart 1941); cf. de hetze tegen de regering. Waarheid, nrs. 1, 10 en 2 Mei 1941; tegen Engeland, zelfde nummers.
51 De Waarheid, nr. 1.
52 De Waarheid, nummer van 26 Juli 1941.
53 Zie ook Het Parool van 24 Juni 1941.
54 Radio Oranje, Woensdagavond 27 Augustus 1941,
55 Witboek-Gerbrandy, 113-114; cf. ook Van den Tempel, t.a.p., 95 e.v.
56 Tas, De Tweede Wereldvrede, 54.
57 Het Parool, o.m. de nummers van 17 Juni 1942, 5 februari, 25 Juni en December 1943.
58 Vrij Nederland, o.m. de nummers van 23 Juni 1942, 19 Augustus 1942, 21 Maart 1943 en 16
November 1943.
59 Zie o.m. De Toekomst, nr. 3 (Maart 1944) en 6 (Juli 1944) en Vrij Nederland van 23 Juni 1942. Anders De Ploeg, nr. 2 (Augsustus 1943).
60 Het Parool, 25 Juni 1943.
61 Zelfs weet iemand een brochure gedrukt(!) te krijgen, waarin de rasmythe op z'n kop wordt gezet, en in volle ernst het ‘uur der Slaven’ wordt aangekondigd. Dezelfde auteur ‘bewijst’, dat het verdrag van 23 Augustus 1939 tussen Rusland en Duitsland, Hitlers eerste nederlaag(!) vormde. Libertate, De Tweede Wereldoorlog, en daarna (± Aug. 1944).
62 Trouw, 12 Maart 1943.
63 Zie bv. Vrij Nederland, 23 Juni 1941. 64 Het Parool, December 1943.
65 Vorrink, De oorlog en het gevaar van het bolsjewisme, Cf. ook de uit meer Christelijk-Historische richting afkomstige brochure: De politieke en maatschappelijke opbouw van Nederland. 66 Uit het boek De Tweede Wereldvrede, van Tas, blijkt, dat deze de schrijver hiervan is, evenals
van de brochure Rusland en het Westen.
67 Zie de onderscheiden nummers van het najaar 1941. Het hier geciteerde is te vinden in De
Waarheid van 17 Oct. 1941.
68 De Waarheid, Februari 1942.
69 T.a.p.
70 De Waarheid, nummer van 2 Februari 1945, Angst voor de vrede.
71 De Tweede Wereldvrede, 73.
72 De Ploeg, nr. 1, Juli 1943; Naar een grooter Nederland (Annexatiebrochure van Vrij Nederland,
76 Cf. De Ploeg, nr. 10, Augustus 1944. 77 Radio Oranje, 28 December 1943.
78 Term van De Savornin Lohman, Handelingen Tijdelijke Zitting, Eerste Kamer, 1945, 26. 79 Cf. radiorede, 28 December 1943.
80 Handelingen, Tijdelijke Zitting Eerste Kamer, 1945, 31.
81 Nummer 11, Januari 1945. 82 T.a.p., p. 2.8.
83 Van d'Overkant, Onze buitenlandse politiek. Zie verder uiteraard ook Sal Tas, die welbewust blokvorming tegen Rusland wil.
84 Vrij Nederland-brochure, Naar een Grooter Nederland, 1944, 57-58. En ook de Duitsers trachtten
munt te slaan uit de blokkengedachte: het zou de innerlijke verdeeldheid bij de geallieerden bewijzen. ‘Van Kleffens praat zijn mond voorbij’, juichtte het Nationale Dagblad. (cf. De Jong,
Je Maintiendrai,IV246 ev.) En Paulus de Ruiter dichtte: ‘Zelfs Van Kleffens, die tenslotte toch niet al te snugger is, krijgt nu eindelijk in de gaten, met die liefde loopt het mis’, (t.a.p., 242). 85 Radio Oranje, 28 December 1943.
86 Cf. De Jong, t.a.p., 245 ev.
87 Vgl. bv. Van den Tempel, Keep the Lamps Burning, 79-80.
88 Zie Van d'Overkant, t.a.p.: Onze politiek in de toekomst (Trouw), 16. 89 Van Kleffens in Eerste Kamer, Hand. 1945, 31-32.
90 De Toekomst, 1 October 1943; Rijkensrapport, 25 ev.
91 Rijkensrapport, t.a.p.
92 Cf. bv. Het Parool, 30 Juli 1943 voor dit dualisme.
93 Vooral in Londense publicaties: Van den Tempel, t.a.p., 80 ev.; Rijkensrapport, p. 27; Gerbrandy, zie Trouw, 23 Juni 1943; Aug. 1944, etc. Hun argumenten zijn nog ten dele actueel t.a.v. pogingen tot Europese integratie van vandaag.
94 Hades (Dr. H.D. Salinger), De wedergeboorte van Europa. Deze uitgebreide brochure verscheen in 1944 illegaal in het Duits en werd in 1945 herdrukt.
95 Naar een nieuwe wereldoorlog, 31 ev.
96 Vrij Nederland-brochure, Naar een grooter Nederland, 57-58.
97 Het Parool, 30 Juli 1943; De Waarheid, 19 November 1944 en 6 December 1944.
98 Cf. Handelingen, Tijdelijke Zitting Tweede Kamer, 1945, 141. 99 T.a.p. Handelingen, Eerste Kamer 1945, 30.
100 Cf. bv. de wonderlijke stelling van leden van de Eerste Kamer in het verslag van de Commissie van Rapporteurs: ‘Zij zouden tegen regionale pactvorming onder Nederlandse leiding(!) geen bezwaar hebben. Zij achtten hierbij echter de uiterste voorzichtigheid, met name ten opzichte van de grote Mogendheden, geboden.’ Wil men wellicht een nieuw Osloblok, zoals Het Parool van 30 Juli 1943 dat in een bizonder vreemd artikel voorstelt? Of denkt men bv. Frankrijk te kunnen leiden?
101 De Tjechische minister, Ripka in zijn boek Small and Great Nations (dat a.d. 1990 bibliografisch niet meer te traceren viel).
102 Door de Duitsers werd dit listig geëxploiteerd: het ingezonden stuk van Van Kleffens werd zelfs gedeeltelijk als boekje gedrukt en met, overigens vervalste Nederlandse perscommentaren, uitgegeven. In Duitsland zelf kon men het echter blijkbaar niet al te goed gebruiken. InDNB-gelb vindt men tenminste een Presseanweisung, van 25 Maart 1943: ‘frühere holländische
aussenminister von(!) cleffens über die kleinen Staaten, zuschrift an “die Times” nicht übernehmen’. Zie verder Radio Oranje van 1 en 4 Juni 1944 en Witboek San Francisco, Bijlage
V, 152, ev. 103
104 Is het niet opvallend - en tekenend - dat het woord ‘middelkleine’ niet gangbaar is? Een half volle fles is altijd meer dan een half lege...
105 Van d'Overkant, t.a.p. 106 T.a.p., 94.
110 O.m. ten dele bij Hades, t.a.p 111 Van d'Overkant, t.a.p. 112 The Times, 25 Maart 1943.
113 Rede 28 April 1945 te San Francisco, Witboek, BijlageX
114 Direct in 1940 al is dit ook het hoofdthema van de nota's van de Ministers Van Kleffens, Van den Tempel, Albarda, Welter en Steenberghe. (Enquêtecommissie, 11B, Bijlagen 119-123), toen vooral met het doel het belang van Nederlands zelfstandigheid voor de wereld vast te leggen, met het oog op het geval er werkelijk een ‘Tweede Vrede van Amiëns’ tot stand mocht komen.
115 Helaas niet opgenomen in een boek als van Verzijl, De Nieuwe Bond der Verenigde Naties. Wel in het Witboek San Francisco, BijlageV, 152 ev. en ook in het Witboek Gerbrandy. 116 Witboek San Francisco, BijlageVI.
117 Suggestions, 1.
118
119 Persoonlijk herinner ik me de teleurstelling - en verontwaardiging - die de teneur van de Dumbarton Oaks-voorstellen ons bezorgde.
120 Bouwstof etc. t.a.p., 105; Rijkensrapport, 17-18, De Waarheid, 30 Maart 1945. Zie ook de leden
van de Eerste Kamer in het Verslag van de Commissie van Rapporteurs over het wetsontwerp ter ratificatie van hetUNO-Charter.
121 Van Kleffens, rede op de openingsdag van de Conferentie van San Francisco, 28 April 1945.
Witboek, BijlageV. 122 Suggestions,II.
123 Vgl. bv. de oorspronkelijke voorstellen van het State Department, zoals deze zijn gepubliceerd in Post-war Foreign Policy Preparation, 1939-1945. Department of State Publication, nr. 1580,
General Foreign Policy Preparation Series, nr. 15.
124 Van Kleffens, Eerste Kamer, Tijdelijke Zitting, 1945, Handelingen, 32. 125 De Ploeg, 1, Juli 1943 en 6, Februari 1944; Trouw, November 1944.
126 Naar de letter wel: Bruins Slot in Onze politiek in de toekomst (Trouw), 14-16. Vgl. ook de titel van de overigens vrij inhoudsloze brochure van Skopos (H.Chr. Schwencke): Schets van ons
huidig hoofdprobleem.
127 Nederland in de wereld, rede, 1946.
128 Het Nederland van morgen, hfst.III, passim.
129 Schmidt, t.a.p., en, waarschijnlijk idem, in verschillende nummers van Je Maintiendrai. Cf. in het algemeen de roep om een ‘actieve buitenlandse politiek’.
130 Cf. ook het trotse gevoel één van deABCD-staten te zijn (Het Parool, 24 Januari 1942), alsmede een dergelijke vergenoegdheid over het opperbevelhebberschap van Helfrich over de geallieerde vloot inZO-Azië.
131 Witboek Gerbrandy, 97: Van d'Overkant, t.a.p.
132 Rijkensrapport, Economische overwegingen voor annexatie, ad. 2; Mr.Xin de Vrij
Nederland-brochure: Naar een grooter Nederland, 43.
133 Handelingen Tweede Kamer, Tijdelijke Zitting, 1945, 123 ev.
134 T.a.p., 138.
135 De Ploeg, nr. 11, Jan. 1945; cf. ook Van den Tempel, Nederland in Londen, 208-209.
136 Radio Oranje, Woensdagavond, 25 November 1942. 137 Van d'Overkant, t.a.p.
138 Suggestions, inleiding; Amendementen, Witboek, Bijl.VI. 139 Citaten uit het debat van de Tweede Kamer, 30 Oct. 1945.
140 Voordracht voor de Faculteitsvereniging van de Faculteit der Politieke en Sociale Wetenschappen, 27 maart 1952.