Voor het splitsen van woningen en het plaatsen/bouwen van mantelzorgwoningen is in veel gevallen een omgevingsvergunning (=bouwvergunning) van de gemeente nodig. De gemeente moet een aanvraag onder andere toetsen aan het bestemmingsplan. Hierna een beschrijving op hoofdlijnen van de mogelijkheden en beperkingen en voorstellen om bouwen voor mantelzorg te vereenvoudigen.
1. Vergunningvrij
Op de regel dat voor bouwen een omgevingsvergunning nodig is zijn voor mantelzorg in de wetgeving18 de volgende uitzonderingen gemaakt:
1. Het gebruik van een bestaande woning voor de huisvesting van mantelzorg is vrij.
2. Het gebruik en verbouwen van een bestaande aan-, uitbouw of bijgebouw bij een woning.
Vergroting van het bouwvolume en -oppervlakte en verandering van draagconstructie en brandcompartimentering is niet toegestaan.
3. Nieuwbouw of het uitbreiden van de uitbouw, aanbouw of bijgebouw kan soms zonder omgevingsvergunning. Er gelden daarvoor heel gedetailleerde regels o.a. voor de plaats en oppervlakte.
4. Voor een tijdelijke aanbouw, uitbouw of bijgebouw gelden binnen de bebouwde kom dezelfde regels als onder 3 voor een nieuwe aanbouw, uitbouw of bijgebouw. Buiten de bebouwde kom is een verplaatsbare unit met een oppervlakte van maximaal 100 m2 toegestaan.
Uitleg begrip huisvesting voor mantelzorg beperkt
De regeling voor vergunningvrij bouwen geeft definities voor mantelzorg huisvesting, a. huisvesting in verband met mantelzorg: huisvesting in of bij een woning van één
huishouden van maximaal twee personen, van wie ten minste één persoon mantelzorg verleent aan of ontvangt van een bewoner van de woning;
b. mantelzorg: intensieve zorg of ondersteuning, die niet in het kader van een hulpverlenend beroep wordt geboden aan een hulpbehoevende, ten behoeve van zelfredzaamheid of participatie, rechtstreeks voortvloeiend uit een tussen personen bestaande sociale relatie, die de gebruikelijke hulp van huisgenoten voor elkaar overstijgt, en waarvan de behoefte met een verklaring van een huisarts, wijkverpleegkundige of andere door de gemeente aangewezen sociaal- medisch adviseur kan worden aangetoond.
18 Bijlage II van het Besluit omgevingsrecht.
Uitleg van de voorwaarden en voorbeelden te vinden bij https://www.infomil.nl/onderwerpen/ruimte/functies/mantelzorg/
en https://www.rijksoverheid.nl/documenten/brochures/2018/07/01/vergunningvrij-bouwen-bijbehorend-bouwwerk.
2. Bestemmingsplan
Als de mogelijkheden om voor mantelzorg te vergunningvrij te bouwen ontoereikend zijn of niet aan de voorwaarden wordt voldaan is het bestemmingsplan een heel belangrijke factor.
Daarin staat, kort samengevat, wat er op een perceel gebouwd mag worden.
Laat het bestemmingsplan het gewenste plan voor bouwen voor mantelzorg toe dan zal in de regel afgifte van een omgevingsvergunning geen probleem zijn.
Afwijking van het bestemmingsplan
Laat het bestemmingsplan het plan niet toe dan zijn er de volgende mogelijkheden om daarvan af te wijken of het ebstemmingsplan te wijzigen.
1. Regeling Ede
Als het bestemmingsplan daarin niet voorziet is het mogelijk dat burgemeester en wethouders een afwijking van het bestemmingsplan toestaat. In Ede heeft de gemeenteraad daarvoor in 2011 een algemene regeling voor bestemmingsplannen gemaakt19
Deze regeling definieert mantelzorg als een langdurige, niet-beroepsmatige zorgverlening door een persoon (of personen) die in een relationele of sociale verhouding tot de hulpbehoevende staat.
Deze regeling maakt het mogelijk een huisvestingsvorm aan te bieden in aanbouwen en bijgebouwen van woningen ten behoeve van mantelzorg. Het betreft hier in principe een tijdelijke ontheffing. De ontheffing wordt ingetrokken nadat de zorgbehoefte is vervallen (bijvoorbeeld door verhuizen of overlijden). De mantelzorg dient bij voorkeur in of aan het hoofdgebouw van het betreffende woonperceel te worden gemaakt en dat een situatie ontstaat, die later niet ongedaan hoeft te worden gemaakt.
De regeling heeft alleen betrekking op de gevallen die niet onder te brengen zijn in het hoofdgebouw en/of een aanbouw en waarbij dus uiteindelijk de mantelzorg in een bijgebouw ondergebracht moet worden. Verder streeft de gemeente naar hergebruik van bestaande bebouwing en dienen er geen twee volwaardige, zelfstandige woningen op een bouwvlak te ontstaan.
19 Parapluplan mantelzorg en antennes vastgesteld op 9 september 2011
Gelet op deze uitgangspunten past de gemeente bij het toestaan van afwijkingsmogelijkheid de volgende prioritering toe:
1. De mantelzorg wordt binnen het bestaande hoofdgebouw ondergebracht.
2. De mantelzorg wordt ondergebracht in een bestaand aangebouwd bijgebouw.
3. De mantelzorg wordt ondergebracht in een bestaand vrijstaand bijgebouw.
De voorwaarden, die de gemeente daarbij verder stelt zijn dat:
- er aantoonbaar behoefte bestaat aan mantelzorg in verband met medische, psychische en/of sociale omstandigheden;
- er geen onevenredige aantasting plaatsvindt van de gebruiksmogelijkheden van aangrenzende gronden;
- de totale oppervlakte die voor mantelzorg in gebruik wordt genomen niet meer bedraagt dan 65 m2 en zich niet uitstrekt tot meer dan één bouwlaag;
- er geen milieuhygiënische belemmeringen zijn;
- gebleken is dat de zelfstandige woonruimte voldoende brandveilig is;
- de aanvrager een schriftelijke verklaring overlegd dat de omgevingsvergunning noodzakelijk is vanuit een oogpunt van mantelzorg.
De regeling is beperkt tot bestaande aangebouwde of vrijstaande bijgebouwen en geldt niet voor nieuwe bijgebouwen.
2. Tijdelijke afwijking bestemmingsplan voor pré-mantelzorgwoning
Enkele gemeenten, o.a. Barneveld en Berg en Dal,20 werken mee aan het realiseren van pré-mantelzorgwoning door afgifte van een omgevingsvergunning voor maximaal 10 jaar.
De gemeente Barneveld stelt, kort samengevat, 17 voorwaarden waaraan een tijdelijke premantelzorgwoning moet voldoen. Belangrijk daarbij zijn op hoofdlijnen:
a. de zorgontvanger dient minimaal 60 jaar te zijn;
b. er dienst sprake te zijn van een sociale relatie;
c. gemeente kan in voorkomende gevallen een aanvullende medische verklaring vragen over de mantelzorgbehoefte.
De gemeente Berg en Dal gaat minder ver in de ruimte die zij biedt.
Belangrijk daarbij zijn op hoofdlijnen:
a. de verzoekers hebben een relatie;
b. de verzoekers zijn 67 jaar of ouder;
c. de pré-mantelzorgwoning wordt gerealiseerd binnen de bestaande bebouwing of de bestaande bebouwingsmogelijkheden op grond van het bestemmingsplan en/of de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht;
d. de nieuwe woning leidt niet tot een verslechtering van de woonsituatie in het algemeen.
20 Gemeente Barneveld: Beleidsregels Premantelzorgwoningen d.d. 29 september 2020.
Gemeente Berg en Dal: https://zoek.officielebekendmakingen.nl/gmb-2017-92569.html
Wanneer na 10 jaar nog geen sprake is van een ‘echte’ mantelzorgsituatie, neemt de gemeente het besluit om voor dit bijzondere geval niet handhavend op te treden tegen het met het bestemmingsplan afwijkende gebruik.
Ook als het gemeentebestuur daar soepel mee om wil gaan door te gedogen kunnen andere belanghebbenden de gemeente vragen om te handhaven. Volgens het geldende recht is er dan sprake van een handhavingsplicht voor de overheid.
Houdt de (pré)mantelzorg op, dan mag het bouwwerk niet langer gebruikt worden als woning.
Het bouwwerk hoeft niet afgebroken te worden maar de voorzieningen die het tot een woning maken, zoals bijvoorbeeld een keuken en een badkamer, moeten verwijderd worden.
3. Wijziging bestemmingsplan
Wanneer de mogelijkheden voor vergunningvrij bouwen en gebruiken en om af te wijken van het bestemmingsplannen geen soelaas bieden is het realiseren van huisvesting voor mantelzorg alleen mogelijk als de gemeenteraad het bestemmingsplan wijzigt. Dit vergt een langdurige en met veel waarborgen omgeven procedure. Voor een principeverzoek brengt de gemeente Ede in 2021 € 2.040 in rekening. Als de gemeente wil overgaan tot wijziging van het bestemmingsplan dan brengt de gemeente daarvoor minimaal € 14.218 aan de aanvrager in rekening. De hoogte is afhankelijk van de omvang en complexiteit van het plan. Als er bij het principeverzoek al kosten voor toetsing zijn gemaakt wordt daarmee rekening gehouden. Ook hier gaat het veelal om vele duizenden euro’s.
3. Conclusies
a. In de geldende wet- en regelgeving en in de ruimtelijke plannen van Ede zijn er mogelijkheden om huisvesting voor mantelzorg te realiseren. Zij sluiten pré-mantelzorg situaties uit.
b. De mogelijkheid ontbreekt om zonder een complexe wijziging van het bestemmingsplan mantelzorghuisvesting te realiseren voordat er daadwerkelijk sprake is van noodzaak tot mantelzorg. Een dergelijke regeling wordt node gemist. De regeling om voor een periode van 10 jaar afwijking van het bestemmingsplan toe te staan is, hoe sympathiek ook bedoeld, risicovol. Als na afloop van de periode van 10 jaar de mantelzorgsituatie nog steeds aanwezig is kan dit tot vervelende handhavingsprocedures leiden. Er is dus een betere oplossing nodig.
c. In/voor bestemmingsplannen ontbreekt een algemene regeling voor het bouwen van nieuwe aan- en of bijgebouwen voor mantelzorg wanneer bestaande aan- en uitbouwen en bijgebouwen geen reële mogelijkheid bieden in/voor bestemmingsplannen.
d. De hoge legeskosten, die verbonden zijn aan het wijzigen van het bestemmingsplan voor mantelzorghuisvesting kunnen een belemmering vormen voor senioren om zelf tijdig in mantelzorghuisvesting te voorzien.
e. Ons voorstel: Een parapluplan voor pre-mantelzorgsituaties voor alle bestemmingsplannen voorkomt veel van deze problemen.