In de vorige paragraaf is geconcludeerd dat de hoofdreden voor de degradatie van ecosystemen is dat de diensten van de natuur vaak onzichtbaar blijven. Het onderliggende doel van waardering is dan ook om een duurzaam gebruik van natuurlijk kapitaal te bereiken (Jacobs et al., 2014): door het opheffen van de ‘onzichtbaarheid’ krijgt het natuurlijk kapitaal een betere plaats in beleids- en besluitvorming (Van der Heide en Ruijs, 2010; Liekens et al., 2013). Onderzoeken naar ecosysteemdiensten richten zich dan ook vaak op het in beeld brengen van de omvang van de geleverde diensten en het bepalen van de waarde die daar aan toegekend kan worden.
Een voorbeeld van het toepassen van waardering betreft het behoud of herstellen van veen.
Veenbehoud- en herstel voorkomt het vrijkomen van broeikasgassen. Daardoor worden kosten vermeden die samenhangen met het broeikaseffect (bijvoorbeeld dijkophoging). Door de dienst veenbehoud of - herstel van een waarde (een prijs) te voorzien, kunnen in plan- en besluitvorming op basis van concrete cijfers de klimaateffecten van verschillende scenario’s van gebiedsontwikkeling worden afgewogen.
Verschillende vormen van waarde
Naast de vaststelling dat natuur een intrinsieke waarde heeft, worden in de literatuur verschillende vormen van waarde van de natuur genoemd: ecologisch, sociaal en monetair. Daarbij worden ecologische
waarde worden in tabel 3.2 weergegeven en daaronder toegelicht. De monetaire waardering wordt uitgebreider behandeld omdat in dit onderzoek deze waarderingsvorm toegepast is.
Tabel 3.2: De verschillende vormen van waarde van de natuur
Intrinsieke waarde Ecologische waarde
Sociale (culturele) waarde Monetaire (economische) waarde Niet-monetair Biocentrisch Antropocentrisch Impliciet Expliciet
(Bronnen: Slootweg et al., 2010; Van Reeth et al., 2014b)
Intrinsieke waarde
Bij de zogenaamde biocentrische benadering wordt de natuur op eenzelfde ethisch niveau geplaatst als de mens. Bij deze zienswijze wordt de natuur een intrinsieke waarde toegeschreven. Deze houdt in: “(…) soorten en andere natuurlijke schepsels hebben een intrinsiek recht om te bestaan en te floreren,
ongeacht of mensen genoegen ontlenen aan ze of niet” 16 (Daily, 1997, p. 26, vertaling auteur). De waarde die de natuur heeft wordt hierbij impliciet bepaald, vaak gebaseerd op de spirituele, culturele of
religieuze relatie die een persoon heeft met de natuurlijke omgeving (MEA, 2005).
Omdat het ecosysteemdienstenconcept een antropocentrische (= de mens staat centraal) grondslag heeft, en waarden expliciet wil maken, wordt binnen het concept niet gewerkt met de intrinsieke waarde. Ecologische waarde
Hier gaat het om de waarde die de maatschappij hecht of ontleent aan de handhaving van de systemen die het leven op aarde in stand houden. Ecologische waarden kunnen betrekking hebben op bijvoorbeeld het aantal bedreigde soorten in een gebied of het belang dat een bepaald gebied heeft voor migrerende soorten (Slootweg et al., 2010). Gómez-Baggethun en Martín-López (2014) poneren dat de ecologische waarde van een ecosysteem vastgesteld kan worden door parameters als complexiteit, diversiteit, zeldzaamheid en stabiliteit. Ze brengen de ecologische waarde ook in verband met de ´insurance value’, de mate waarin een ecosysteem diensten kan leveren, ook als er zich verstoringen en veranderingen voordoen.
Sociale (culturele) waarde
Deze waarden verwijzen naar de kwaliteit van leven in de breedste zin van het woord, ze hebben betrekking op het belang, de voorkeuren, de noden en de eisen die mensen te kennen geven met betrekking tot de natuur. Afhankelijk van de sociale context en de culturele achtergrond kunnen deze in veel verschillende eenheden uitgedrukt worden. Veiligheid kan bijvoorbeeld worden uitgedrukt in het aantal mensen dat beschermd wordt door de dienst kustbescherming (Slootweg et al., 2010). Een ander voorbeeld is werkgelegenheid dat uitgedrukt kan worden in het aantal mensen dat voor hun werk afhankelijk is van een bepaald gebied of ecosysteem(dienst) (Melman en Van der Heide, 2011).
De sociale waarden van de betrokken ecosysteemdiensten worden niet uitgedrukt in geld. Het standpunt van de belanghebbenden wordt uitgedrukt in relatieve rangschikkingen, scores, prioriteiten of opgegeven vrije tijd (Van Reeth et al., 2014b).
Monetaire waarde
Synoniemen voor de monetaire waarde zijn economische of financiële waarde. Bij monetaire waardering worden ongelijksoortige baten (bijvoorbeeld die van plaagbestrijding en koolstofopslag) in een uniforme waarderingsmaat (een geldwaarde) uitgedrukt. Door de economische of monetaire waarde van
ecosystemen (Liekens et al., 2013). Door de baten te monetariseren wordt beslissers de mogelijkheid gegeven om de kosten en baten van ecosystemen, naast andere kosten en baten die in geld worden uitgedrukt, in hun beslissingen op te nemen. In het kopje ‘Economische waarderingsmethoden’ wordt de monetaire waardering verder toegelicht.
In tabel 3.2 is aangegeven dat de ecologische, sociale en monetaire waarde antropocentrisch zijn: de waarde van de natuur hangt af van de mate waarin een levensvorm voorziet in de behoeften en wensen van de mens (Daily, 1997). “Het voordeel voor de mens staat centraal” (Schneiders en Spanhove, 2014, p. 33). Als een dienst op een of meerdere van deze manieren wordt gewaardeerd, vertegenwoordigt deze in de ogen van de mens een bepaalde waarde. Daarmee verschilt het van intrinsieke waarde, die
veronderstelt dat een object (bijvoorbeeld een diersoort) ook waarde heeft in de afwezigheid van een subject (de mens) (Nunes et al., 2014). In dat kader is het interessant om op te merken dat ecosystemen of natuurlijk kapitaal vaak pas (aanzienlijke) waarde krijgen als ze zich nabij een onnatuurlijk gebied of
onnatuurlijke systemen bevinden. Simpson (2011) geeft als voorbeelden waterberging, wat alleen
waardevol is voor de mens als gebouwen, infrastructuur et cetera voor schade behoed kunnen worden. Bestuiving heeft alleen waarde als gewassen die bestoven moeten worden in onnatuurlijke dichtheden (in een agrarische setting) geplant worden.
Economische waarderingsmethoden
Waardebepaling (valuation) binnen de ecosysteemdienstenaanpak krijgt vaak de vorm van monetaire waardering (Jacobs et al., 2014; Oosterhuis en Ruijs, 2015a). Vooral bij het wijzen op het belang van bepaalde ecosysteemdiensten, is monetariseren geschikt (Melman en Van der Heide, 2011). Een veel gebruikt kader om de monetaire waarde van een ecosysteem te bepalen is die van de Totale Economische Waarde (TEW). Figuur 3.6 geeft dit weer.
Figuur 3.6: Kader ‘Totale Economische Waarde’ (TEW)
(Bron: Liekens et al., 2013, z.p.)
Bovenstaand kader biedt een handvat om te bepalen welke waarderingsmethodieken kunnen worden toegepast om de waarden die samenhangen met een ecosysteem in te schatten. Op de volgende pagina worden de hoofdlijnen van het schema toegelicht. Voor een diepgaandere bespreking wordt verwezen naar de genoemde literatuur.
Allereerst wordt een onderscheid gemaakt tussen ‘gebruikswaarde’ (‘use value’) en ‘niet- gebruikswaarde’ (‘non-use value’).
Directe gebruikswaarden worden ontleend aan het feitelijke gebruik van ecosystemen, bijvoorbeeld houtoogst, wateronttrekking of recreatief gebruik. Indirecte gebruikswaarde wordt geleverd door diensten die een indirect effect hebben op de welvaart, bijvoorbeeld overstromingsbescherming, waterzuivering en koolstofvastlegging. De levering van deze diensten leidt tot kostenbesparing.
Niet-gebruikswaarden zijn niet-instrumenteel: niet het directe of indirecte gebruik staat centraal, maar het weten dat een ecosysteem bestaat en wordt beschermd. Het gaat hier om de waarde die mensen hechten aan bijvoorbeeld het bestaan van en de bescherming van walvissen of het tropisch oerwoud. Niet-gebruikswaarden worden niet in verband gebracht met tastbare voordelen. Mensen kunnen echter een gevoel van verlies hebben als het ecosysteem verdwijnt. De niet-gebruikswaarden zijn onder te verdelen in drie typen waarden, die elkaar kunnen overlappen: de optiewaarde geeft de waarde aan die een persoon hecht aan de mogelijkheid om in de toekomst gebruik te maken van een dienst. De
overdrachtswaarde geeft de waarde weer die eraan gehecht wordt dat soorten in stand worden
gehouden voor toekomstige generaties. Bij bestaanswaarde staat de waarde centraal die we hechten aan het bestaan van soorten en habitats, ongeacht of de mens daar gebruik van gaat maken (Jacobs et al., 2010; Liekens et al., 2013; Bouma en Van Beukering, 2015).
Waarderingsmethodieken
De methodieken om de monetaire waarden te bepalen zijn in drie hoofdcategorieën onder te brengen: Marktprijzen / vermarkte ecosysteemdiensten
Bij deze methoden wordt de economische waarde bepaald door bestaande markttransacties en -prijzen toe te passen. Voorbeelden zijn:
Marktprijsgebaseerde methoden: feitelijke marktprijzen worden gebruikt.
Productiefunctiemethoden: de bijdrage van de ecosysteemdienst die onderzocht wordt aan de levering van andere diensten wordt geraamd.
Kostprijsgebaseerde methoden richten zich op ramingen van kosten die gemaakt moeten worden om een milieufunctie te vervangen.
Met deze methodieken kan ook de waarde bepaald worden door de omvang van de vermeden schade of de kosten van herstel te bepalen.
Gereveleerde voorkeur: waardering op basis van geobserveerd gedrag (revealed preferences) Op basis van voorkeuren, gedragingen en keuzen in verwante markten worden waarden voor de ecosysteemdiensten die men wil waarderen zo goed mogelijk bepaald. Voorbeelden zijn:
Reiskostenmethode: de uitgaven die een persoon maakt voor het bezoeken van een gebied dient als indicatie voor de waarde van de dienst.
Hedonische prijsmethode: hierbij wordt de impliciete prijs van een ecosysteemdienst berekend, als onderdeel van de werkelijke prijs van een product. Bijvoorbeeld bij huizenprijzen.
Uitgedrukte voorkeur: waardering op basis van verwacht gedrag (stated preferences)
De waarde van een dienst wordt hierbij gebaseerd op uitspraken van respondenten in enquêtes of interviews. Voorbeelden:
Contingente waarderingsmethode: op basis van een vragenlijst wordt de betalingsbereidheid (willingness to pay, WTP) van respondenten voor een dienst bepaald.
Keuzemodellering of keuze-experimenten: respondenten kiezen uit verschillende keuzemogelijkheden waarbij kenmerken van een ecosysteemdienst worden gevarieerd.
Groepswaardering: bovenstaande methoden worden in groepsverband toegepast. (Van Reeth et al., 2014a; Liekens et al., 2013; Bouma en Van Beukering, 2015).
Het waarderen van veranderingen
Het doel van de monetaire waardering van een ecosysteem(dienst) is om de totale economische waarde van dat ecosysteem of die -dienst te becijferen. Het expliciet maken van de waarde kan helpen bij het bewust maken van mensen van het belang van ecosystemen (Van Reeth et al., 2014b). Monetaire
waardering gebeurt ook vaak om bij wijzigingen in het beheer of gebruik van een gebied, de wijzigingen in de levering van ecosysteemdiensten zichtbaar en meetbaar te maken (TEEB, 2010). De
ecosysteemdienstenaanpak is daarom erg geschikt voor scenario-onderzoek (Van Reeth et al., 2014a).