De menselijke activiteit kan volgens de Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt worden opgedeeld in drie fundamentele activiteiten: arbeid, werk en handelen.
Het Grote Verhaal legt de focus op de eerste twee activiteiten. Arbeid is het dage-lijks voorzien in levensonderhoud. Het is een hernemend proces van telkens het-zelfde. Het verschaft de mensheid consumptiegoederen en beschermt haar tegen de natuurprocessen van het verval. Werk is het kunstmatig produceren van goe-deren. Het heeft een begin en een einde. Door dit werk plaatst de mens zich vol-gens Arendt buiten de natuur in een wereld die geschapen is door de mensen-hand. Dit werk kent een soort eenzaamheid aangezien de waarde van de produc-ten die het schept enkel gebonden zijn aan het praktische nut ervan. De schep-per richt zich dus louter tot het product an sich, niet tot zijn medemens. Handelen is het publieke spreken. Het is de enige activiteit die zich “tussen” mensen af-speelt. 42
Te midden van de mensheid die vastzit in de discongruentie van de reële wereld en het Grote Verhaal, gedijt er een andere groep mensen, die de voorkeur geeft aan de dialoog als ontmoeting. Het zijn mensen die zich niet verenigen op basis van klasse of klakkeloze onderdompelingen in een conformerende massa maar die juist vanuit een zeer kritische geest de verhalen bevragen en de rest van de wereld oproepen hetzelfde te doen om een mentaliteitsverandering te installeren die ons allen in staat stelt de vijf grote wereldproblemen aan te pakken. Dit komt tot uiting in hun poging de werkelijkheid terug te bezichtigen door de focus te ver-leggen naar het handelen. Zij trachten af te kicken van de verhalen die we hebben geboetseerd als een verklaring voor onze wereld. Zij trachten zich te verzetten tegen de destructieve aard die inherent is aan het Grote Verhaal. Hun uitstap uit de logica van het Grote Verhaal geeft vorm aan verscheidene gevechten tegen mijnbouwprojecten, olieboringen, fracking, pijpleidingen, megastuwdammen, snelwegen, kerncentrales, chemische fabrieken, landroof, privatisering, verdrij-ving, militarisering, en de macht van de banken. Deze bewegingen geloven niet in één oplossing, maar in een organisch groeiende verscheidenheid aan manieren. 43 Het terugkerend patroon in dit huidige verzet valt volgens Fabian Scheidler, histo-ricus, filosoof, theaterregisseur en veelgevraagd publicist, te vinden bij vier
ge-http://franswulffele.nl/2017/11/12/hannah-arendt-alleen-in-de-handeling-is-de-mens-vrij/ Ge
42
-raadpleegd op 22.03.’2020
Fabian Scheidler, Het einde van de megamachine, 316-317 43
meenschappelijke reacties: de uitstap uit de logica van de kapitaal accumulatie, de inperking van het metallurgisch-fossiele complex, de zoektocht naar een echte democratie en het loslaten van het idee dat de natuur beheersbaar is. 44
Als eerste reactie vinden er overal ter wereld opstanden plaats tegen de verschil-lende vormen van accumulatie door onteigening. In tientallen landen, van Peru tot Madagascar, komen mensen in opstand tegen het opkopen van grote landerijen door multinationals. Ook in steden rijst de vraag of het de burgers zelf of private investeerders zijn die de openbare levensruimten bezitten. Een voorbeeld hiervan zijn de stijgende huurprijzen in veel grote steden. Onroerend goed-concerns zoals Cerberus bezitten honderduizenden woningen. Veel mensen worden door de hoge huurprijzen verplicht de helft van hun loon af te staan voor hun woningen.
Vele huurders komen in opstand tegen de privatisering van deze huizen die een absurde tredmolen installeert van loonarbeid en accumulatie. De motor van de megamachine draait dan ook op het principe dat geld geld moet maken.
Een van de meest schadelijke en absurde consequenties van de logica van de eindeloze kapitaalaccumulatie is de steeds toenemende productie van goederen die in steeds kortere cycli omgedoopt worden tot een eindeloos groeiend hoopje vuil. Een voorbeeld van verzet hiertegen is Cooperativa Integral in Catalonië. Het is een coöperatief geografisch netwerk waar inmiddels al meer dan vijfduizend mensen aan deelnemen, met als doel om een zo groot mogelijk deel van wat men nodig heeft op een zelfgekozen manier te produceren. Om de uitwisseling tussen deze individuen te vergemakkelijken heeft het coöperatief een eigen sociale munteenheid: de ‘eco’. Daarnaast wordt er ook gewerkt aan netwerken voor ge-zondheidszorg, scholing, transport en wonen. Het focust zich hierbij dus niet op slechts één aspect van het leven, maar streeft naar een volledig economisch en sociaal systeem waaraan coöperatie ten gronde ligt. Deze onderneming wil zich niet isoleren van het bestaande model, maar deze juist met haar sociale innova-ties beïnvloeden. Cooperativa Integral is ervan overtuigd dat datgene wat abso-luut noodzakelijk is voor het leven bevrijd moet worden van de logica van de markt. 45
De tweede reactie van verzet betreft de inperking van het metallurgisch-fossiele complex. Metallurgie en fossiele energie hebben volgens Scheidler de materiële ruggengraat van de megamachine bepaald. Om deze ruggengraat te doorbreken verzetten mensen zich tegen de vernietiging van hun waterbronnen door de
Fabian Scheidler, Het einde van de megamachine, 319 44
Fabian Scheidler, Het einde van de megamachine, 319-337 45
breiding van de dagbouw, olie- en aardgasboringen. In 2014 slaagden de burgers van Peru erin om de opening van de grootste koper - en goudmijn ter wereld voorlopig tegen te houden. Deze verzetsbeweging richtte zich tegen de financie-ring van het extractivisme, het proces waarbij natuurlijke hulpbronnen uit de aarde worden gewonnen om op de wereldmarkt te verkopen. Ze roept pensioenfond-sen, universiteiten, kerken, verzekeringsmaatschappijen en gemeenten op om hun investeringen in fossiele energiewinning op te zeggen. Daarnaast vindt het verzet tegen het metallurgisch-fossiele complex haar kracht in het bedenken van alternatieve energiebronnen en grondstoffen. Deze vormen van verzet worden ge-kenmerkt door het feit dat ze zand strooien in de accumulatiemachine. Ze beli-chamen een essentieel onderdeel ter voorbereiding op de systemische breuken die zich onherroepelijk zullen voordoen. Wanneer de enorme economische crises, reusachtige faillisementen met verlies van werkgelegenheid en politieke onrust zich ontketenen, komt het erop aan welke discussies de mensheid in de periode daarvoor gevoerd heeft en welke visies ze ontwikkeld heeft, wat tevens betrek-king heeft op de derde reactie van verzet: de zoektocht naar een echte democra-tie. 46
Enerzijds ontstaan er op verschillende plekken stromingen die zich tegen de de-mocratie richten en de voorkeur geven aan een autoritair alternatief. Dit is een uitweg die valt waar te nemen in de wereldwijde verrechtsing en de zegetocht van theocratische fundamentalisten. Ook de uitroep voor een eco-dictatuur of een technocratische wereldregering wint steeds aan klank. Anderzijds is men wereld-wijd op zoek naar nieuwe vormen van democratie die de filters van de vertegen-woordiging, het geld, de schulden en de gemanipuleerde publieke opinie zullen zuiveren. Voorbeelden van alternatieve democratieën gaan volgens Scheidler te-rug tot in de radendemocratieën uit de negentiende en twintigste eeuw: de Parijse Commune, het begin van de Russische Revolutie, de Duitse Revolutie van 1918-1919, de Spaanse Republiek, de Praagse Lente van 1968 en het Chili voor de coup in 1973. Al deze radendemocratieën berustten op het principe dat men-sen zich organiseerden in lokale eenheden om zo gezamenlijk beslissingen te maken. Wanneer er beslissingen moesten gemaakt worden voor een hoger ni-veau, bijvoorbeeld een hele stad, stuurden dergelijke raden gedelegeerden om mee te beslissen. Deze gedelegeerden hadden slecht één mandaat en konden op elk moment van hun functie ontheven worden. Deze voorbeelden treden vandaag de dag op als inspiratievormen voor talloze initiatieven. In 2013 hebben de over-wegend Koerdisch sprekende inwoners van de Noord-Syrische provincie Rojava autonome bestuursstructuren opgebouwd die gebaseerd zijn op dorps-,
gemeen-Fabian Scheidler, Het einde van de megamachine, 324-325 46
te- en regionale raden. Een fundamenteel onderdeel in de overgang naar deze autonome bestuursstructuren was de economische democratie. Alle economi-sche activiteiten werden in het gebied herschikt en verfijnd in de vorm van pro-ductiecoöperaties waarbinnen de arbeiders zelf konden beslissen over de inhoud en het type van hun bezigheden. De militaire machine van de ‘Islamitische Staat’
dreigde echter de stad Kobani en de hele provincie in te nemen. Volgens Scheid-ler illustreert dit voorbeeld hoe ambivalent het uiteenvallen van sociaal georgani-seerde staatsstructuren kan zijn. Doordat de Syrische regering haar greep heeft verloren op deze regio ontstond er een nieuwe ruimte voor een experiment als dit.
Tegelijk zette het ook de deur open naar krijgsheren en religieuze fanatici. Cen-traal geleide staten bemoeilijken vaak een echte democratie omdat ze hun autori-taire greep op hun bewoners en gebieden niet willen afstaan. Anderzijds zijn ze vaak ook onmisbaar in het voorkomen van chaotisch geweld. Voor Scheidler ligt de uitweg dus bij een combinatie van decentrale structuren van onderaf en cen-trale staatsstructuren die meer democratie toestaan. 47
De vierde reactie van verzet beslaat het loslaten van het idee dat de natuur be-heersbaar is. Het Grote Verhaal heeft het idee losgelaten op de mensheid dat zij heer en meester is over de natuur,
‘zoals een regent over zijn onderdanen beslist en een almachtige God over zijn schepselen, zo beschikt de moderne mens over de natuur en vormt die naar zijn eigen wensen. Gesterkt door de wondertechnologieën van het metallurgisch-fossiele complex heeft zich in de loop van de afgelopen eeuwen het waanidee gevestigd dat we de levende wereld op een verge-lijkbare manier zouden kunnen manipuleren en aan onze doelstellingen kunnen laten voldoen als metalen en koolwaterstoffen.’ 48
Deze vierde reactie komt tot uiting in de huidige klimaatbeweging. Herbert Mar-cuse stelde dat de kapitalistisch gezinde samenleving komaf maakt met verzet, omdat in een dergelijke samenleving het kritische bewustzijn vervliegt onder de bevrediging van de behoeftes. We lenen ons eigen lichaam en onze verlangens dus gewillig uit aan het destructieve karakter dat inherent is aan het Grote Ver-haal. Toch gedijt er ergens diep geworteld in ons zijn een tegenbeweging. Eens deze haar weg naar boven heeft gevonden en zich openbaart in één enkel indivi-du beschikt deze over de kracht om potentiële non conformisten mee aan boord te hijsen. Deze vormen samen een collectief platform van verzet. Een verzet
Fabian Scheidler, Het einde van de megamachine, 338-341 47
Fabian Scheidler, Het einde van de megamachine, 344 48
vormgegeven door een nieuwe taal, een nieuw karakter en een nieuw doel die van psychosomatische oorsprong is. Volgens Marcuse openbaarde dit verzet zich in de ecologische bewegingen van de jaren zestig en zeventig. Vandaag wordt dit belichaamd door Greta Thunberg, wiens acties protesten ontketenden die gedra-gen worden door de geest en het lichaam van zowel het individu als het collectief van haar deelnemers, die van zowel intellectuele als instinctieve aard is. Het is een protest waarin een groep ‘uitdrukking geeft aan het menselijke vermogen nee te zeggen.’ Het is een protest waarin een groep mensen beslist zich niet te con49 -formeren. Het is een protest waarin een groep het idee heeft losgelaten dat we de natuur moeten beheersen. Deze klimaatbeweging heeft ervoor gezorgd dat brede bevolkingslagen de klimaatverandering niet meer louter zien als een zaak van in-dividuele gedragswijzigingen, maar vooral van collectieve keuzes. 50
Al deze vormen van verzet zijn op zoek naar een wereldlijke uitstap uit de logica van Grote Verhaal, door de voorkeur te geven aan het handelen. Dit handelen wordt volgens Arendt veroorzaakt door de verbeelding. We moeten dus inspelen op de verbeelding opdat deze ons hoofd, dat fungeert vanuit verhalen, zou ont-warren. We moeten hierop inspelen opdat deze onze tactiliteit met de dingen an sich terug zou aanwakkeren, want in het domein van het handelen verkrijgt de mens de kans een uniek en veranderlijk standpunt in te nemen via de dialoog. Dit is volgens Arendt de essentie van het mens zijn, omdat het de wereld betovert tot een passief proces van continue wedergeboorte. Het verleent het leven en de we-reld een oneindige vitaliteit. Dit wil niet zeggen dat deze mensen langs elkaar heen gaan spreken, aangezien er in deze verzetsbewegingen juist een gedeeld belang is om de gezamenlijke ontmoetingsruimte overeind te houden nu die be-dreigd wordt door de vijf grote wereldproblemen: ecologische rampen, migratie-crisissen, terroristische aanvallen, technologische en nucleaire ontwrichtingen.
Deze ontmoetingsruimte is volgens Arendt zoals een tafel waaraan we plaats nemen. We kunnen onze meningsverschillen op tafel leggen, maar tegelijk ver-bindt die tafel ook diegene die er aan plaatsnemen. Vandaag wordt deze ruimte gemonopoliseerd door het Grote Verhaal. Het is de openbare ruimte van de straat, de supermarkt, de lantaarnpaal die vandaag enkel gedefinieerd worden door arbeid en werk alsook door de destructieve keerzijde daarvan. Om een uit-stap uit dit destructieve karakter van het Grote Verhaal te verwezenlijken, moeten
Joke J. Hermsen, Het tij keren met Rosa Luxemburg en Hannah Arendt, (Prometheus Nieuw 49
Licht: Amsterdam, 2019)19
Herbert Marcuse, ‘Ecology and the critique of modern society’, Capitalism Nature Socialism A 50
Journey Of Socialist Ecology (1982), 29-38
we deze openbare ruimte dus bevrijden met onze handelingen. Zo behouden we de grens tussen het Grote Verhaal en de werkelijkheid. Zo beschermen we de mens tegen zijn eigen verloochening. Als we de verbeelding niet verzilveren, door de door de verbeelding ingegeven handelingen niet te tonen in de door het Grote Verhaal opgeslokte publieke ruimte, staan we als het ware toe dat niet alleen het droomgedicht maar ook het foutief rijm zich deze ruimte toe-eigenenen. 51
De verbeelding stelt ons in staat de wereld te herzien als een lichaam met koorts, de massaconsumptie als een verslaving. Het is ons enig menselijk wapen om de 52 patronen van het Grote Verhaal los te koppelen van de werkelijkheid en over te leveren aan het wederwoord. Het is de enige manier om in te zien dat we een fundamenteel onderdeel belichamen van een mondiaal raderwerk, waarin de op-telsom van al onze individuele keuzes een globale uitkomst heeft. Het is een noodzakelijke aanvulling op het rationele denken. Het is de ontketening van een nieuwe taal, losgekoppeld van de impulsen die afkomstig zijn van het Grote Ver-haal. Het is het ontkiemen van een nieuwe moraliteit, een nieuwe mentaliteit.
Hoogachtend, Marie
http://franswulffele.nl/2017/11/12/hannah-arendt-alleen-in-de-handeling-is-de-mens-vrij/ Ge
51
-raadpleegd op 22.03.’2020
Leen Verheyen, ‘waarom ons denken fictie nodig heeft’, rekto verso, 2019 52
Lieve Marie,
Ik zou willen zeggen dat het lichaam met koorts als een wereld is. Ik zou willen zeggen dat het besmet is met haar verhaal en geïnfecteerd door haar betekenis.
Ik zou willen zeggen dat het lichaam met koorts verstrikt is.
Ge wilt zo graag begrijpen en ontleden. ‘Begrijpen betekent dat ge aandachtig, zonder vooringenomenheid de confrontatie aangaat met en weerstand biedt aan de werkelijkheid - wat die ook moge zijn.’ Ge wilt deze zo graag vastnemen, 53 springen voorbij de tendenzen, het oordeel en het vooroordeel, het oerdeel.
In het hevigst van de strijd zet ge uw kroon op en flaneert ge door het veld met de boom en de dorre bladeren. En ge kijkt vooruit. Altijd maar vooruit. En soms zit ge neer, omdat ge u overgeeft aan de besluiteloosheid. Kiest ge voor het droomge-dicht of het 'fautief reim'? Het achterlaten of het meenemen? Het klagen of het ondergaan?
Soms blijft ge dagen lang zitten opdat ge niet lukraak zijt.
Ge wilt zo graag bewust zijn en toch verliest ge u soms in de impulsen van de technologische rationaliteit. Ge durft de idee pizza te verheerlijken maar wanneer ge het werkelijke stuk verorbert, zet ge uw kroon af. Uw maag voelt zich besmet met het verhaal en geïnfecteerd door haar betekenis. Ge vindt het walgelijk. En ge vergeet het elke keer opnieuw.
Ge wilt zo graag een steen vinden, een geplukte bloem, een vlinder als het begin van een grote verzameling. Ge wilt de buit mee naar uw veld slepen, om die schoon te maken, een plaats te geven, te ontleden. Ge jaagt zo graag op geesten wier spook ge in de dingen ontwaart. Ge overvalt zo graag het normatieve op54 -dat ge de bomen op het veld naast u zou overstijgen.
Ge wilt zo graag uzelf kennen en tegelijk bent ge bang om naakt te zijn. En dus zet ge uw kroon op. Durft ge te zeggen wie ge echt zijt? Durft ge voorbij de boom en de dorre bladeren de berg te beklimmen en het te roepen? Het meer in te springen? De boom uit?
Hannah Arendt, Totalitarisme, 1951 (Amsterdam: Boom, 2005) 41 53
naar Walter Benjamin, Eenrichtingstraat, vert. Paul Koopman, (Groningen: Historische Uitgeverij, 54
1994)
Ik zou willen zeggen dat de muren zijn doorbroken en de openbare ruimte is ont-ruimd. Ik zou willen zeggen dat het besmet is met mijn verhaal en geïnfecteerd door mijn betekenis.
Als ik deze dingen zeggen mag.
Marie