samenleving? Wat is het toekomstperspectief?
3.1 Contextschets
De drie belangrijkste zaken die op dit moment binnen het Letse minderhedenbeleid spelen, zijn staatsburgerschap, taalproblematiek en educatie. Taal is hierbij de belangrijke gemene
63
http://www.cidcm.umd.edu/mar/ ‘Data, Choose a Region, Post-Communist States, Latvia’ (University of Maryland) laatst bezocht op 22 november 2011 12: 00 uur.
deler.64 Uit een rapport van de EU uit 2010 blijkt dat ‘Etnische discriminatie is in Letland hoofdzakelijk en meestal gerelateerd aan […] het gebruik van taal.’65
Organisaties zoals Amnesty International stellen dat de minderheid in verschillende opzichten wordt benadeeld door de Letse wetgeving. Ook de groep zelf vind dat zij te weinig rechten heeft. Onlangs heeft de Russische bevolking geprobeerd de eigen taal als tweede officiële taal ingesteld te krijgen, wat voor onrust onder de autochtone bevolking zorgde.
De beperkte rechten van de minderheid bestaan sinds de onafhankelijk van Letland. Door de toen ingestelde taalrestricties kwamen veel Russen niet in aanmerking voor volledige en goedbetaalde banen. In regio’s waar veel mensen de Letse taal niet spraken, heerste derhalve grote werkloosheid. Deze werkloosheid zorgde voor een onderontwikkeling van deze regio’s ten opzichte van regio’s waar veel autochtone Letten woonden. Voorts zorgde de overheid er niet voor de werkloze minderheden (die de Letse taal niet spraken) weer aan werk te helpen. Deze taalrestricties gelden tegenwoordig nog steeds en zijn zelfs nog strenger geworden. In 2008 nam de regering een wet aan waarin was bepaald dat het vanaf dat moment verboden was hoger onderwijs in een buitenlandse taal aan te bieden, met uitzondering van talen van andere EU-landen. Feitelijk werd het dus verboden Russisch als onderwijstaal te gebruiken.66 In hetzelfde jaar werden er door de overheid voor 250 banen taalvereisten ingesteld.
Taalrestricties zorgen er nog steeds voor dat de Russischtalige bevolking wordt geweerd uit bepaalde beroepssectoren, terwijl de vraag naar arbeiders door het hoge emigratiecijfer stijgt. Een belangrijke oorzaak van de slechte taalkennis, is het Letse onderwijssysteem. Slechts 10% van de Letse scholen is op dit moment tweetalig.67 Het gevolg hiervan is dat de jongere Russische generaties die naar een Russische school gaan, de Letse taal slecht of helemaal niet spreekt. Hierdoor krijgen zij weinig kansen op de arbeidsmarkt, en ook de kans op het verkrijgen van het staatsburgerschap wordt hier, door de vereiste taalkennis, sterk door verminderd. Sinds 2004 is er een officieel agentschap van de Letse overheid ingesteld, welke moet toezien op de verbetering van de educatie van minderheden.68 Ondanks dergelijke pogingen om het systeem te verbeteren, zal er nog veel meer en veel intensiever gewerkt moeten worden aan een vernieuwd onderwijssysteem.
64
Galbreath, D.J., ‘From nationalism to nation building. Latvian politics and minority policy’ Nationalities Papers 34 (2006) 385.
65
Lulle, A., The impact of the racial equality directive. A survey of trade unions and employers in the member states of the European Union, (2010) 2.
66
Woolfson, ‘Labour migration’, 961. 67
http://www.culturalpolicies.net/ ‘Latvia, Go’ laatst bezocht op 23 november 2011 om 15:00 uur. 68
In een onderzoek van de Valsts valodas komisija (Letse Staat Taal Commissie) worden een aantal belangrijke problemen genoemd omtrent de minderheden.69 Volgens het onderzoek zorgen Russen binnen Letland steeds vaker voor conflicten en trachten zij de vroegere dominantie van de eigen taal weer in ere te herstellen. Zij worden hierin gesteund door de Russische president Poetin, die zijn steun heeft uitgesproken voor een nieuwe rol van de taal binnen Letland. Volgens Poetin heeft de minderheid in Letland het recht op hun eigen taal als staatstaal. Het zou gebruikt moeten worden in staatsscholen, universiteiten en publieke diensten. De Russische minderheid wenst volgens het onderzoek de controle over scholen waar tweetalig onderweijs gegeven wordt. Zij wensen zelf te bepalen hoe de inhoud van de vakken eruit ziet. Volgens de Valsts valodas komisija zal een verheffing van het Russisch tot staatstaal de russificatie van scholen en andere openbare diensten tot gevolg hebben. Dit zou de autochtone bevolking en hun nationale identiteit bedreigen en zo ervaren de Letten dit ook. In Letland ontbreekt het aan instituties en onderzoeken waaruit zou kunnen blijken of de minderhedenproblematiek verandert. Er is, kortom, geen goed zicht op de situatie. Hiermee hangt samen dat er meer gedaan moet worden op het gebied van educatie en bewustwording van de burger. Relatief veel burgers zien bijvoorbeeld discriminatie van minderheden niet als een groot probleem. Het is een onderdeel van de samenleving waarin zij zijn opgegroeid.70
Er is sprake van een probleem, maar is er ook sprake van een veiligheidsrisico? In de volgende paragrafen zullen respectievelijk de visies van de Letse bevolking en politiek en de Russische minderheid zelf worden onderzocht.
3.2 Politiek en bevolking
Onder de Letse bevolking en de Letse politiek zijn de meningen over de minderheidskwestie verdeeld. Sinds de laatste verkiezingen in 2011 vormen vijf grote partijen de Letse politiek. De drie grootste coalities/partijen zijn samen goed voor ruim 68% van de stemmen. De grootste van de drie is Saskaņas centrs (28,36% van de stemmen) gevolgd door Zatlera reformu partija (20,82% van de stemmen) en Vienotība (18,83% van de stemmen).71
Saskaņas centrs is de enige linkse partij en tevens de enige partij die duidelijk streeft naar de verbetering van de positie van de Russische minderheid. Deze partij ziet de Russische minderheid niet als een probleem binnen de samenleving, maar als een achtergestelde groep
69
King, ‘Crossroads dynamics’, 38. 70
Lulle, The impact, 10. 71
binnen de samenleving. De doelen van de partij sluiten op dit standpunt aan: men wil een grotere rol van de Russische taal in de samenleving (vooral in educatie en staatsadministratie) en een vergemakkelijking van het verkrijgen van het staatsburgerschap, zodat meer minderheden het Letse staatsburgerschap kunnen krijgen. Van alle partijen is Saskaņas centrs de enige partij waarin minderheden en Letten veel samenwerken. De op drie na grootste partij, de nationalistische en conservatieve Nacionālā apvienība „Visu Latvijai!” – „Tēvzemei un Brīvībai/LNNK” (Nationale Alliantie), streeft juist naar het tegenovergestelde en spreekt zich daar duidelijk over uit. Zij zien de Russen als een bedreiging voor de maatschappij en Letse identiteit. De Nationale Alliantie schrijft in haar partijprogramma dat Letland een ander demografisch beleid nodig heeft, dat de geboorte van Letse kinderen promoot, de komst van mensen met een andere nationaliteit reduceert en bijdraagt aan de integratie van minderheden in de Letse maatschappij.72 De populariteit van deze partij groeit. In 2010 hadden zij nog acht zetels in het parlement, in 2011 steeg dit aantal met zes zetels naar een totaal van veertien zetels. Saskaņas centrs beschikte in 2011 over 31 zetels, een winst van twee ten opzichte van de verkiezingen in 2010.73
Pas geleden zorgde een petitie nog voor grote onrust onder de Letse bevolking. De organisatie Dzimtā valoda zorgde onlangs voor 183.000 stemmen om de Russische taal tot tweede officiële taal te maken. Op 22 december 2011 wees het parlement dit voorstel af. Een nationaal referendum op 18 februari 2012 zou echter uit moeten maken of Russisch de tweede officiële taal zou worden. 772.000 Letse burgers mochten hun stem hierover uitbrengen. Het voorstel zou worden aangenomen wanneer tenminste 50% van deze stemgerechtigden voor zou stemmen, iets dat voor de stemming volgens politieke observatoren zeer waarschijnlijk niet zou gebeuren.74 Zij bleken gelijk te hebben gekregen: op 18 februari 2012 stemde 75% van de kiezers tegen.
Eerder lieten enkele partijen zich al zeer negatief uit over het voorstel. Raivis Dzintars van de rechtse Nationale Alliantie sprak over een aanval, gericht tegen de fundamenten van de Letse staat.75 Ook president Andris Bērziņš liet zich negatief uit over het voorstel. In zijn Nieuwjaarsspeech stelde hij dat een stem vóór het voorstel een stem tégen de Letse staat zal zijn: ‘Wat je beslissing over deelname aan het referendum en je stem daar ook zal zijn,
72
http://www.tb.lv/ ‘Programma, Meklet’ Laatst bezocht op 1 juli 2012 14:00 uur. 73
http://www.velesanas2011.cvk.lv/ Centrālā vēlēšanu komisija (Letse centrale verkiezingscommissie). 74
http://latviansonline.com/ ‘News, Article 7906’ Laatst bezocht op 2 januari 2012 12:00 uur. 75
bedenk dat een stem voor het veranderen van de status van officiële taal, een stem tegen Letland als staat zal zijn.’76
Saskanas Centrs spreekt de meningen van de Nationale Alliantie en de president tegen. Volgens de partij zijn de 183.000 mensen die de petitie hebben ondertekend niet tegen de Letse taal of staat, maar tegen het beleid van de rechtse partijen.77
Ondanks ontstane onrust en bestaande conflicten, blijkt uit verklaringen van een inwoner uit de buurt van Riga, dat de Russen en Letten over het algemeen zonder problemen naast elkaar kunnen leven: ‘Ik denk dat zij (de Russen) niet een probleem vormen. Ze maken deel uit van Letland, ze werken, ze betalen belasting. Alleen wanneer het over de geschiedenis gaat, of over taal, dan zijn er soms problemen.’ Het merendeel van de minderheid kan het desondanks goed met de autochtone bevolking vinden en lijkt tevreden met de eigen situatie. Beide groepen leven niet op voet van oorlog met elkaar, zoals dit soms lijkt in de media, maar gaan in de meeste gevallen vriendschappelijk of neutraal met elkaar om. De autochtone bevolking voelt zich niet direct bedreigd door de Russen, hoewel het recente wetsvoorstel de gemoederen wel bezig heeft gehouden. Nu dit echter achter de rug is, is de situatie weer als voorheen.
Er zijn natuurlijk uitzonderingen. Letse nationalistische burgers bijvoorbeeld, proberen naar eigen zeggen de Russische kolonisten tegen te houden. Volgens hen willen leden van de Russische minderheid de invloed van Rusland in Letland uitbreiden. In 2009 wilden nationalisten een archief aanleggen van alle nationalistische Russen om zo de gevaarlijkste Russen in kaart te brengen. Ook zijn er jaarlijks geweldsincidenten tussen Russen en Letten bij nationale vieringen zoals bij de viering van de overwinning in 1945 op Nazi-Duitsland.78
3.3 Het Russische perspectief
Onder de Russische minderheid heerst veel ontevredenheid. De minderheid voelt zich veelal gediscrimineerd en is het niet eens met het regeringsbeleid. Veel van hen voelen zich burgers van Rusland en niet van Letland. Het is vanwege dit identiteitsgevoel dat de groep niet alleen ontevreden is over haar positie in het land, maar ook zijn zij niet tevreden over het pro-Westerse beleid van de regering.79
76
http://latviansonline.com/ ‘News, Article 7906’ Laatst bezocht op 2 januari 2012 12:00 uur. 77
http://latviansonline.com/ ‘News, Article 7889’ Laatst bezocht op 2 januari 2012 12:30 uur. 78
http://www.exile.ru/ ‘Home, Victory Day Clash, Search’ Laatst bezocht op 2 januari 2012 14:00 uur. 79
Niet alleen de minderheid zelf is ontevreden over haar positie, ook de politiek van buurland Rusland probeert invloed uit te oefenen op de Letse regering door ongenoegen te uiten over de positie van de Russische burgers. Er bestaat nog steeds onenigheid over de gezamenlijke geschiedenis. Rusland is niet tevreden over de behandeling van de minderheid, terwijl Letland nog steeds compensatie wil voor de schade die het land heeft geleden onder de Sovjet overheersing. Dit soort zaken beïnvloeden de politieke agenda van beide landen, en zorgen ervoor dat dialoog over economische, humanitaire en internationale zaken soms stroef verloopt.80 Rusland stelt zelf goede hoop te hebben op verdere verbetering van de relatie en samenwerking met Estland, Letland en Litouwen, mits deze landen onder andere de Russischtalige inwoners van hun eigen land respecteren: ‘De Russische Federatie is bereid te interacteren met Letland, Litouwen en Estland in de geest van goed nabuurschap en op basis van wederzijdse belangen. Van fundamenteel belang voor Rusland zijn de zaken met betrekking tot de rechten van de Russischtalige bevolking in overeenstemming met de beginselen en normen van de Europese en internationale recht.’81
Hoewel dit voor alle drie de landen geldt, is het overduidelijk vooral tegen Letland gericht. Volgens het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken staat de Baltische Staat bekend om de negatieve houding ten opzichte van Rusland en het discriminerende minderhedenbeleid. De behandeling van de minderheid is een belangrijke oorzaak van de stroeve relatie tussen beide landen, hoewel de situatie door Rusland vaak wordt gebruikt als een instrument om beleid mee te rechtvaardigen.82 Een voorbeeld hiervan is het late oplossen van grensgeschillen tussen beide landen (pas in 2006, terwijl het in Litouwen al veel eerder opgelost was). Dit speelde destijds al jaren, maar door de minderhedenkwestie kwamen beide landen al die tijd niet tot een overeenkomst. Rusland wilde alleen tot een overeenkomst komen als de minderheden beter werden behandeld.
In een rapport van het European Union Agency for Fundamental Rights (FRA) uit 2009 worden een aantal aanbevelingen gedaan aan Letland. Uit onderzoek van het FRA bleek dat alle onderzochte minderheden aangaven in het dagelijks leven gediscrimineerd te worden en er sprake is van conflicten tussen autochtone bevolking en de allochtone bevolking.
Het aantal mensen dat slachtoffer is van racisme of discriminatie en zich tot de Letse overheid of het rechtssysteem wendt, is klein. Een groot gedeelte van de minderheden weet niet waar ze hun klachten kwijt kunnen en heeft geen vertrouwen in de afhandeling van een
80
Ibidem, 96. 81
Muižnieks, Latvian Russian relations, 17. 82
melding. De laatste jaren is de overheid wel steeds meer bereid gebleken in te grijpen wanneer personen of bedrijven zich racistisch uiten. Steeds meer komt het voor dat bedrijven sancties opgelegd krijgen en er gevangenisstraffen worden opgelegd aan mensen die zich extreem racistisch gedragen, zoals een Letse neonazi in 2008.83 Ondanks de strenger wordende houding van de overheid, heeft het land nog niet alle conventies op het gebied van bescherming van minderheden en discriminatie geratificeerd. Het is niet alleen politieke onwil om onderwerpen als discriminatie en racisme maar mondjesmaat te bespreken en aan te pakken, ook ontbreekt het aan de juiste middelen om effectief in te grijpen. Hierbij komt nog dat de bestaande problemen in de politiek door de meeste partijen niet worden benoemd: in elk partijprogramma staat in meer of mindere mate geschreven dat alle inwoners gelijk zijn en niemand gediscrimineerd moet worden om welke reden dan ook, maar alleen Saskaņas centrs pleit duidelijk voor een aanpak van discriminatie en achterstelling van minderheden.
Subvraag 1. Vormt de Russische minderheid momenteel een gevaar voor de Letse
samenleving? Wat is het toekomstperspectief?
De aanwezigheid van een Russische minderheid vormt momenteel geen gevaar voor de Letse samenleving. Ook in de toekomst valt er niet te verwachten dat de bevolkingsgroep een bedreiging voor de veiligheid zal gaan vormen. Er zijn weliswaar conflicten tussen de Letse en Russische inwoners, maar deze zijn niet grootschalig of aan de orde van de dag. Uit de interviews met inwoners van Letland is tevens gebleken dat er in de meeste gevallen sprake is van harmonieus samenleven tussen beide groepen.
Het terugkerende idee van verlies van de eigen identiteit zorgt er in sommige gevallen voor dat de spanningen tussen de minderheid en de autochtone bevolking oplopen, zoals in het geval van het recente wetsvoorstel over de instelling van een tweede staatstaal. Nu dit wetsvoorstel is afgekeurd is de situatie weer afgekoeld en lijkt het rustig te blijven.
Uit het afgenomen interview blijkt dat de relaties tussen Russen en Letten niet heel veel anders zijn dan tussen Letten onderling of met andere groepen. In sommige gevallen zijn de relaties stroef, in andere gevallen vriendschappelijk. Over het algemeen blijkt dat beide groepen elkaar tolereren en geen problemen met elkaar zoeken. Hierop zijn natuurlijk uitzonderingen, conflicten en geweldsincidenten tussen beide groepen komen wel voor en vooral de Russen zijn hier slachtoffer van.
83
De relatie tussen de Letten en Russen kan niet harmonisch genoemd worden en zal op veel punten verbeterd kunnen worden. Sprake van een veiligheidsrisico is er echter niet. Een potentieel risico zou buurland Rusland kunnen vormen, dat in het verleden zijn ongenoegen heeft geuit over de situatie van de minderheid en op geopolitiek gebied soms als een reëele bedreiging wordt gezien. Of het land daadwerkelijk een risico voor de Letse veiligheid vormt zal in het volgende hoofdstuk nader worden onderzocht.
4. Rusland
De betrekkingen tussen Letland en Rusland zijn ongemakkelijk en onvriendelijk. Over de periode 2002-2010 blijkt dat gemiddeld iets meer dan een derde van de Letse burgers Rusland als een bedreiging voor de onafhankelijkheid van Letland ziet (zie figuur 12).
Figuur 12. De Russische minderheid als bedreiging
Van de drie Baltische staten is de relatie tussen Litouwen en Rusland wellicht nog de beste te noemen. Al snel na de onafhankelijkheid van Litouwen werden problemen zoals het minderhedenprobleem grotendeels opgelost en bestonden er relatief weinig onenigheden over de grensgebieden, dit in tegenstelling tot Letland en Estland. Laatstgenoemde landen stonden net voor hun toetreding tot de EU in 2004 op het punt overeenkomsten met Rusland te tekenen om de grensgeschillen voor eens en altijd op te lossen, maar onenigheid over aan Rusland verloren gebieden zorgde ervoor dat het land weigerde de verdragen te ratificeren.84 In 2006 kwamen Rusland en Letland toch tot een overeenkomst over de grenzen tussen beide landen, maar het minderhedenprobleem bleef overeind staan. Dit vormt sinds de onafhankelijkheid in 1991een belangrijke reden van de slechte betrekkingen tussen de twee landen. Het Russische buitenlandse beleid werd in het verleden vaak beïnvloed door de minderhedenkwesties in de Baltische Staten. In het National Security Concept of the Russian Federation van het Russische Ministerie van Buitenlandse Zaken, staat expliciet vermeld dat
84
‘Het buitenlands beleid van de Russische Federatie gericht moet zijn op: [...] de bescherming van de wettige rechten en belangen van de Russische burgers in het buitenland, met name door het gebruik van politieke, economische en andere maatregelen.’85
Sinds de toetreding van Letland tot de EU in 2004 is het gebruik van de minderhedenkwestie in Rusland’s retoriek afgenomen. Deze afname heeft echter niet tot gevolg gehad dat de betrekking tussen de twee landen evenredig zijn verbeterd. De drie Baltische staten bleven Moskou wijzen op de gezamenlijke geschiedenis, en de negatieve rol die het land hierin speelde. Vanuit de EU werden de Baltische staten hierin gesteund, onder andere door de voormalige Commissaris Uitbreiding van de EU. Deze stelde dat de relatie tussen de EU en Rusland grotendeels zal worden bepaald door de bereidheid van de laatste schuld op zich te nemen voor bepaalde hoofdstukken in de gezamenlijke geschiedenis. Vanuit het perspectief van Moskou probeerden de Baltische staten actief de relatie tussen de EU en Rusland te ondermijnen, echte schade scheen de relatie met de EU echter niet op te lopen.86
Uit literatuur blijkt dat de Letten een aantal mogelijke Russische politieke doelen zien die een gevaar zouden kunnen vormen voor de eigen onafhankelijkheid. Het gaat hierbij vooral om het verbreken van de banden met de NAVO, waardoor Rusland de rol van veiligheidsleverancier op zich zou kunnen nemen, met als gevolg dat het land meer macht in Letland zal krijgen; het krijgen van een veel grotere – zo niet totale – economische en politieke invloed op Letland; het veranderen van Letland in een satellietstaat met Russisch als