Werkvormen: Suggesties en doe-ideeën
2 Voorbeeld van een rouwzorgkoffer
Er kan een keuze worden gemaakt uit onderstaande boeken en materialen.
Boeken voor begeleiders
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (1996). Doodnormaal? Verdriet en rouw bij leerlingen. Houten: Educatieve Partners Nederland BV.
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (2005). Mijn troostende ik. Kwetsbaarheid én kracht van rouwende jongeren.
Kampen: Uitgeverij Kok.
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (2007) Waarom doet iemand dat? Kinderen en jongeren ondersteunen na zelfdoding in hun omgeving. Heeze: In de Wolken.
• KEIRSE, M. (2001). Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener. Tielt: Uitgeverij Lannoo.
• Netwerk voor pastoraal met jongeren (2004). Door het zure heen. Met kinderen en jongeren werken rond verlies en rouw. Tielt: Uitgeverij Lannoo.
• SOMERS, P. & DEPAUW, R. (2000). LeDoS: Leven en Dood op School. Antwerpen: Natuurlijk Dood Centrum (NDC) Horizon v.z.w.
• VANDEN ABBEELE, C. (2001). Nu jij er niet meer bent. Rouwen met kinderen en tieners. Tielt: Uitgeverij Lannoo.
Leesboeken voor jongeren
• GLASER MUNCH, C. (2003). Voor Kaya. Rotterdam: Lemniscaat. (13-15 jaar)
Kaya vindt een boek op zolder waarop geschreven staat ‘Voor Kaya’. Het is van haar moeder, die een jaar geleden gestorven is.
• DE BEER, Y. (2001). Yasha’s vader. Rotterdam: Lemniscaat. (+12 jaar)
Op een dag wil Yasha’s vader niet meer wakker worden. Alles verandert in huis. Yasha schrijft een brief aan zijn vader over hoe hij zich voelt.
• DESCAMPS, L. (2007). Angel dust: een lied voor de sterren. Facet. (13-15 jaar)
Als de zestienjarige Heather naar een verjaardagsfeestje van een vriendin gaat, raakt ze in gesprek met de vreemde Jimmy. Hij opent voor Heather een heel nieuwe wereld. Maar dan slaat het noodlot toe en Heather raakt de greep op haar leven helemaal kwijt.
Herinneringsboeken
• Wat nooit verloren gaat. Dagboek voor jongeren over sterven en leven. Leuven: Bakermat.
• VANDEN ABBEELE, C. (2002). Mijn herinneringsboek. Tielt: Lannoo.
Dit boek helpt jongeren in hun rouwproces. Er is ruimte voor foto’s, tekeningen, gedichten en gevoelens. Het is op maat van jongeren van 12-14 jaar die rouwen om het verlies van een dierbare.
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (2009). Ben je hier of ben je daar? Herinneringsboek voor jongeren. Heeze:
Uitgeverij In de Wolken.
• Ondersteboven, Werkboek voor jongeren. (2009). Wemmel: Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen.
Dit werkboek is bedoeld om jongeren te ondersteunen in hun verliesverwerking bij het ernstig ziek worden van een ouder of gezinslid. Het boek is al bruikbaar tijdens het ziekteproces en creëert afscheids- en verwerkingskansen vóór en na het overlijden.
Creatief materiaal
• Zakboekje voor rouwende jongeren, Riet Fiddelaers-Jaspers, Stichting In de Wolken. Een stripverhaal voor jongeren in rouw en verlies.
• Troostkaarten, Stichting Parelmoer.
• Doos met troostkaarten, voor individueel en groepsgebruik, met handleiding.
• Condoleancekaarten – Je bent dood gewoon gaan hemelen, Plint.
• Mapje met acht gedichten.
• Rouwbandjes – “Ik draag je mee” , “Ik zal je nooit vergeten” of “Ik rouw om jou”, Riet Fiddelaers-Jaspers, Stichting in de Wolken.
3 Werkvormen
Onderstaande suggesties en doe-ideeën kunnen jongeren in verlies kansen bieden. Kansen om te verwerken, te praten over, hun gevoelens te uiten, de overledene een plek te geven, de overledene te herdenken. De ene werkvorm vraagt meer voorbereiding en materiaal dan de andere. De ene werkvorm zal deze jongere, deze groep of deze begeleider meest aanspreken. Hoe dan ook vraagt elke werkvorm om de nodige praktische maar ook emotionele voorbereiding bij de begeleider!
Hou er rekening mee dat elke werkvorm emoties en reacties – verwacht en onverwacht – te weeg kan brengen bij de jongere zelf en binnen de groep.
Bij het aanwenden van werkvormen die meer gericht zijn op het brengen van persoonlijke verhalen en het uiten van emoties is men best extra voorzichtig en zorgzaam. Niet elke jongere wil zijn verliesverhaal delen of zijn emoties tonen in een groep. Sommige jongeren verwerken hun verlies ook net door er niet nadrukkelijk mee bezig te zijn (zie deel 1: informatie: jongeren in verlies en rouw). Andere jongeren voelen zich (nog) niet veilig genoeg in de groep om zich kwetsbaar te durven opstellen.
Zelfs in een veilige groep, dient respect voor ieders verwerkingswijze en verhaal prioritair te zijn. Als begeleider fungeert men hierbij als rolmodel voor de groep.
Volgende suggesties en voorstellen dienen enkel ter ondersteuning en inspiratie. Men mag als begeleider het nodige creatieve maatwerk uitvoeren om een werkvorm nog meer passend te maken voor deze jongere, deze groep in deze verliessituatie.
Werken met een stille hoek of stille ruimte
Voorzie een plaats waar de jongeren zich even kunnen terugtrekken en tot zichzelf kunnen komen met hun
Aanbieden van chatrooms en forums op volgende websites:
• www.werkgroepverder.be
Fora voor jongeren die nabestaande zijn na zelfdoding van een geliefde.
• www.achterderegenboog.nl/forum
Fora voor kinderen en jongeren, ook voor 17+.
• www.broertjezusje.com
Forum voor jongeren die een broer of zus verloren.
• www.verliesverwerken.nl Fora voor kinderen en jongeren.
• www.missingyou.be
Belgische site voor jongeren na verlies van een dierbare. Met overzicht van activiteiten, een forum, gedichten, muziek, literatuurlijst …
• www.jongereninrouw.nl
Website voor jongeren met veel informatie, ook voor docenten, ouders en verzorgers. Er is een forum en een weblog opgenomen.
• www.jongemantelzorgers.nl
Website voor jongeren die thuis fungeren als mantelzorger, met informatie en contactmogelijkheid. Op de site kan men ook een lespakket ‘Do you care’ consulteren en opvragen.
• www.herinnerdingen.nl
Een website waar kinderen door het plaatsen van foto’s en verhalen een monument kunnen bouwen voor een dierbare overledene. Het is een mozaïek van bijna duizend foto’s en het is ook mogelijk om een reactie te mailen. Zo kunnen ervaringen geuit en gedeeld worden.
Werken met een webblog
Men kan de jongeren aanleren (indien nodig) om een blog aan te maken. Op deze blog kunnen ze ervaringen en gevoelens uitwisselen met andere jongeren, die eventueel al hetzelfde hebben meegemaakt.
Maken van een herinneringsplekje (eventueel in de stille ruimte)
Maak een soort afscheidstafel of –plekje. De bedoeling is dat het een plaats wordt waar de jongeren een foto, tekening, gedachtenisprentje of iets anders kunnen leggen dat hen herinnert aan de overledene.
Werken met films
Men kan samen een film of enkele interessante fragmenten bekijken. Daarna kan men een kring- of groepsgesprek houden en het thema aan de hand van enkele vragen verder uitdiepen.
Filmsuggesties voor jongeren van 12 tot 14 jaar:
• Ali Zaoua (2000)
Ali, Kwita, Omar en Boubker zijn straatkinderen. Ze hebben Dib en zijn bende verlaten en leven voortaan op hun eentje in de haven van Casablanca. Ali wil namelijk weg, ver weg. Hij wil zeeman worden en een reis
naar zijn huis in Canada. Bij de boerderij van Amy’s vader zijn bulldozers bezig met het afbreken van het bos.
Amy redt nog net op tijd een nest ganzeneieren, die ze uitgebroed weet te krijgen.
• My girl (1991)
Vada is geobsedeerd door de dood. Haar moeder is jaren geleden overleden en haar vader is begrafenisondernemer.
Vada is bevriend met Thomas, die allergisch is voor zowat alles. Hij is de enige die haar vreemde kuren begrijpt.
Als haar vader de vlotte Shelly in dienst neemt en verliefd op haar wordt, doet Vada er alles aan om de relatie te verbreken.
Filmsuggesties voor jongeren van 14 tot 16 jaar:
• La Stanza del figlio (2001)
Op een ochtend ontvangt psychiater Giovanni een dringend telefoontje van een patiënt en kan hij niet gaan joggen met zijn zoon zoals gepland. In plaats daarvan gaat Andrea, zijn zoon, met zijn vrienden duiken. Hij komt echter niet meer terug …
• Buitenspel (2005)
Gilles is een twaalfjarige jongen die onder impuls van zijn vader obsessief bezig is met voetbal. Wanneer Gilles’
vader op een dag dood neervalt, is de jongen ontroostbaar. Aanvankelijk wil hij het voetballen definitief opgeven, tot hij plotseling bezoek krijgt van de geest van zijn vader die hem overtuigt om er toch mee door te gaan. Gilles sukkelt echter met een ernstige blessure en al gauw komt er een moment waarop hij moet kiezen: ofwel voor de realiteit en zijn gezondheid, ofwel voor de geest van zijn vader en diens dromen van eeuwige roem op een voetbalveld.
Filmsuggesties voor adolescenten:
• Dead poets society (1989)
Neil Perry droomt ervan om acteur te worden, maar dat mag niet van zijn strenge vader. Hij schrijft zich toch in voor een auditie van het toneelstuk A Midsummer Night’s Dream en krijgt de hoofdrol. Hij probeert het voor zijn vader geheim te houden, maar die komt er toch achter en verbiedt Neil op de dag voor de opvoering te gaan spelen ... Uiteindelijk besluit Neil om toch mee te spelen in het stuk. Zijn vader komt dit te weten en wordt woedend. Hij besluit om Neil naar een andere school te sturen. Neil is daar helemaal kapot van en pleegt zelfmoord.
• La vita e bella (1997)
Guido komt met zijn vrouw en zoontje terecht in een concentratiekamp. Daar probeert hij zijn vijfjarige zoontje te beschermen tegen alle wreedheden door hem het kamp te laten ervaren als het ruwe decor van een moeilijk spel.
• Philadelphia (1993)
Advocaat Andrew Becket krijgt, kort na zijn promotie, te horen dat hij is ontslagen. Zijn werkgever geeft als reden dat hij een opdracht verknoeid heeft. Andy denkt daar anders over: hij denkt dat ze ontdekt hebben dat hij homoseksueel is en aids heeft, en dat dit de reden voor zijn ontslag was. In een wereld vol onbegrip en intolerantie vecht hij voor gerechtigheid.
• Le temps qui reste (2005)
In Le temps qui reste volgt de regisseur stapsgewijs het rouwproces van een jonge man – carrièreman, fotograaf, homosexueel, terminaal ziek door een hersentumor – die zijn dood probeert te aanvaarden. Eerst is er het ongeloof, woede en ontkenning om tenslotte via een lange omzwerving van toevallige ontmoetingen en confronterende situaties tot de acceptatie over te gaan.
• Mar Adentro (2004)
Ramón Sampedro is al 28 jaar vrijwel volledig verlamd na een duikongeval. Hij wordt verzorgd door Manuela, de
om er zelf een einde aan te maken. Met hulp van advocate Julia probeert hij bij de rechtbank het recht te krijgen om zelf over zijn leven te beslissen.
• Shadowlands (1993)
Liefdesdrama: stil, rustig en subtiel portret van twee mensen die van elkaar gaan houden, bijna zonder dat ze het zelf in de gaten hebben. Dan wordt de vrouw terminaal ziek …
Rustige maar beklijvende film.
Aanbieden van (lees)boeken
Men kan jongeren ook een boek aanreiken, passend bij hun specifieke verliessituatie. Het is belangrijk dat men als begeleider de inhoud kent van het voorgestelde boek. Dit helpt om aanknopingspunten te vinden voor een verder gesprek.
Boek na zelfdoding van een geliefde
FIDDELAERS-JASPERS, R. (2000). Wie ben ik zonder jou? Jong zijn en verder leven na een verlies. Heeze: In de wolken. Dit boek is geschreven voor jongeren die hun vader, moeder, broer of zus verloren hebben door suïcide.
Het boek kan ook helpen bij het verlies van een vriend of vriendin of van iemand anders om wie men veel geeft.
Boeken bij het overlijden van een moeder of vader
• REEF, O. (1998). Alles is voor altijd anders. Amsterdam: Sjaloom.
Nina’s moeder sterft. Haar hele leven verandert. Het boek is een dagboek dat de gebeurtenissen beschrijft voor het sterven van haar moeder en het jaar na het overlijden.
• Bohlmeyer A. (1999). Rotzooi in mijn hoofd, Amsterdam: Leopold.
Abi is een 13-jarig meisje. Haar moeder sterft in een ongeluk. Daar heeft ze veel verdriet om. Ze heeft het ook moeilijk met de homoseksualiteit van haar vader. Langzaam aan doorloopt ze haar rouwproces.
• LINDELL, U. (1996). De zuigzoen. Rotterdam: Lemniscaat.
Stella’s moeder sterft en dat heeft zijn impact op zowel haar leven als dat van haar vader. Het boek vertelt hoe haar omgeving reageert, hoe haar vader verandert …
• MANDERS, H. (1997). Bestemming onbekend. Amsterdam: Ploegsma.
Femke moet de dood van haar mama verwerken en kampt met steeds afwisselende gevoelens van blijdschap en verdriet.
• VAN FRANKENHUYZEN, K. (1993). Jou langzaam loslaten. Haarlem: De Toorts.
Wanneer Karin 14 is, sterft haar moeder. In het boek wordt haar rouwproces beschreven, maar ook de reacties van familie, vrienden en klasgenoten komen aan bod.
• GLASER MUNCH, C. (2003). Voor Kaya. Rotterdam: Lemniscaat.
Kaya vindt een boek op zolder waarop geschreven staat ‘Voor Kaya’. Het is van haar moeder, die een jaar geleden gestorven is.
• BREEN, E. (1998). De laatste regels. Rotterdam: Lemniscaat.
Berit leidt een normaal leventje totdat haar moeder ziek wordt. Aanvankelijk wordt Berit niet op de hoogte gebracht van de ernst van de situatie maar door een toeval verneemt ze dat haar moeder stervende is. Ze zoekt iemand met wie ze dit geheim kan delen en komt terecht bij de godsdienstleraar.
• JANSSEN, A. (2002).Vijf letters, meer niet. Afijn.
Elise blijft alleen achter. Haar familie heeft haar verlaten. Van het ene op het andere moment. Zo plots, zo onbegrijpelijk. Haar familie leeft verder in haar hoofd. Niemand kan door haar muur raken die ze door haar shock heeft opgebouwd. Op school leert ze Roland kennen. Hij probeert langzaamaan die wand te doorbreken
…
• KAUFMAN, B. N. & KAUFMAN, S. L. (2002). Morgen kan te laat zijn. Utrecht.
De zeventienjarige Sam Millen en de andere leden van het gezin moeten iets onder ogen zien waarmee ieder gezin vroeg of laat wordt geconfronteerd: mams ligt op sterven en niemand, Sammy wel op de laatste plaats, is daar op voorbereid.
• SLEE, C. (2002). Pijnstillers. Prometheus Kinderboeken.
Casper is 15. Zijn moeder sterft aan kanker. Gelukkig zijn er nog zijn vrienden en vader die hem opvrolijken en ervoor zorgen dat hij er weer bovenop komt.
• KEPPENS, J. (2008). Sorry dat ik leef! Manteau Standaard Uitgeverij.
Heen en weer geslingerd tussen verdriet om hun overleden moeder en de stiekeme hoop dat hun vader en tante eindelijk hun liefde voor elkaar bekennen, tussen het veilige kind-zijn en het verlangen naar volwassenheid, zoeken de zussen Mathilde en Marie eigenzinnig hun eigen weg. Als Mathilde halsoverkop verliefd wordt op de goddelijke Eriek, wordt ze ook geconfronteerd met verraad en twijfels.
Boeken bij overlijden van broer of zus
• PRIEMEN, A. (1997). Familiegeheim. Hasselt: Clavis.
Vera’s broertje Tim is gestorven en daar heeft ze het zeer moeilijk mee. Ze ontmoet een jongen met wie ze goed kan praten en samen gaan ze op zoek naar het geheim van haar moeder.
• BOENDERMAKER, C. (2000). Het verhaal van Anna. Twello: Van Tricht.
Anna verliest door een ongeluk haar enige broer, Bas. Alles verandert door de dood van Bas. Voor Anna en voor haar ouders, maar ook voor Maarten, de beste vriend van Bas. Verdriet brengt mensen dichter bij elkaar, heeft Anna altijd gehoord. Waarom voelt Anna zich dan zo alleen?
• COULOUMBIS, A. (2001). Zusjes. Hasselt: Clavis.
Na het overlijden van hun babyzusje gaan Willa Jo en Zusje logeren bij tante Patty en oom Hob. Hun moeder zit diep in de put en is niet in staat om voor haar dochters te zorgen. Zusje is gestopt met praten toen Baby stierf. Willa Jo wil helemaal niet bij tante Patty logeren. Ze wil terug naar haar moeder. Daarboven op het dak zet ze de gebeurtenissen van de afgelopen weken op een rijtje.
• FREYMANN-WEYR, G. (2002). Toen ik ouder was. Hasselt: Clavis.
Het broertje van Sophie sterft aan leukemie. Na twee jaar merkt ze dat de herinneringen die ze aan hem heeft beginnen te vervagen. Dit is niet haar enige probleem.
• HERMANS, R. (2003). Boemerang. Standaard.
Lucas woont bij zijn moeder en zijn opa Moker. Hij verzorgt de jachtvalk Laska. Zijn broer Ben woont bij zijn vader en diens vriendin; met hen heeft Lucas een stroef contact. Magali is zijn vriendinnetje, maar zij is Islamiet en dat maakt het niet gemakkelijk. Lucas is erg gesloten en voelt zich eigenlijk alleen rustig bij opa Moker en Laska. Het nieuws van de dood van Ben, maakt Lucas nog stiller. Maar wat is zijn deel daarin?
• WILSON, N.H. (1999).Dansen in de keuken. Hasselt: Clavis.
De hoofdpersoon is Natalie Larrabee. Zij is 12 jaar oud. Ze heeft het er erg moeilijk mee dat haar broer (hij heette Jimmy) twee jaar geleden gestorven is tijdens een auto-ongeluk. Hij zat met twee vrienden in de auto.
De auto reed tegen een boom. Een van de twee vrienden zou nooit meer kunnen lopen en de andere (de
Boeken bij overlijden van vriend, klasgenoot, bekende
• GOUDSMID, B. (1999). Afscheidsbrief. Haarlem: Holland.
In dit boek moet Marit afscheid nemen van haar beste vriendin Anicke die een hersentumor heeft en dus zal sterven.
• BRANDT, H. (1998). Zonder Marianne. Averbode: Altiora.
Het boek gaat over het meisje Nina, dat haar beste vriendin Marianne verliest bij een verkeersongeval. Ze is erg van streek en wil met niemand praten. Uit woede gaat ze auto’s bekrassen en met stenen gooien.
Uiteindelijk komt ze bij iemand terecht aan wie ze alles vertelt.
• DESCAMPS, L. (2003). Angeldust: een lied voor de sterren. Hasselt: Facet.
Als de zestienjarige Heather naar een verjaardagsfeestje van een vriendin gaat, raakt ze in gesprek met de vreemde Jimmy. Hij opent voor Heather een heel nieuwe wereld. Maar dan slaat het noodlot toe en Heather raakt de greep op haar leven helemaal kwijt.
• MAZETTI, K. (1999). Het is uit tussen God en mij. Haarlem: Gottmer.
Linnea is 16 en te groot. Ze vertelt in een dagboekachtige, filosofische stijl over haar ontmoeting en vriendschap met de even oude Pia. Ze werkt toe naar het moment dat Pia zelfmoord pleegt.
• RAUPRICH, N. (1998). Het jaar met Anne. Hasselt: Clavis.
Sabine raakt al snel bevriend met Anne, het nieuwe meisje in de klas. Anne heeft leukemie. Samen beleven ze fijne momenten en over Annes ziekte praten ze bijna nooit. Dan sterft Anne, vlak voor de zomervakantie, en Sabine voelt zich verloren. Op aanraden van haar lerares schrijft ze haar herinneringen aan het jaar met Anne op.
• SLEE, C. (2001). Spijt. Houten: Van Holkema & Warendorf.
Jochem is het mikpunt van getreiter. David doet er niet aan mee, maar hij durft er niks van te zeggen. De klassenleraar, die gymnastiek geeft, grijpt ook niet in. Hij heeft een hekel aan dikke Jochem. Op een ochtend krijgen de kinderen van de rector te horen dat Jochem na de klassenavond niet is thuisgekomen. David voelt zich schuldig. Waarom heeft hij zijn mond ook nooit opengedaan? Samen met een vriendin gaat hij Jochem zoeken om te zeggen dat het hem spijt. Als ze Jochems tas in het meer vinden, is het misschien al te laat.
Boeken over ziekte en lijden van de hoofdpersoon
• BRACKE, D. (1996). Het uur nul. Leuven, Leuven: Davidsfonds.
Ben is seropositief. Zijn wereld stort in. Hij durft het aan niemand vertellen. Uit angst zijn liefje te besmetten maakt hij het uit. Uiteindelijk vertelt hij het aan zijn ouders. Hij krijgt steun van zijn moeder maar zijn vader laat hem stikken.
• PENEDER, H. (1995). Het dagboek van Floortje Peneder. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar.
Op twaalfjarige leeftijd schrijft Floortje in haar dagboek. Daar schrijft ze al haar dagelijkse gebeurtenissen, geheimen en gevoelens in. Als ze 13 is, wordt ze ziek. Ze heeft leukemie.
• SEYNAEVE, K. (1996). Een wolk als afscheid. Averbode: Altiora.
Een wolk als afscheid speelt zich af tijdens de begrafenisplechtigheid van Fran Roman.
Haar ouders, broertje, zus, de behandelende geneesheer, familieleden, vrienden en kennissen zitten in de kerk.
Via de herinneringen, vooral van de ouders (Greet en Joris Roman), zus Kim, broertje Bram en dokter Vanaalst
Via de herinneringen, vooral van de ouders (Greet en Joris Roman), zus Kim, broertje Bram en dokter Vanaalst