Verstening verklaard - Samenvatting, conclusies en aanbevelingen

9 Samenvatting, conclusies en aanbevelingen

9.4 Verstening verklaard

Om de functies van bebouwing en verstening te bepalen is getracht een relatie te leggen tussen de gebouwen uit de TOP10vector en de adresbestanden die de woon- en werkfuncties beschrijven. Een exacte koppeling is zonder kadastrale kaarten niet mogelijk. Daarom is besloten om via twee methodes de relatie tussen deze twee fenomenen in te schatten. De eerste methode betreft het maken van een schatting van de bijdrage van de diverse functies aan de verstening van het landelijk gebied via een ruimtebeslag (‘footprint’) per woning of werknemer. Gegevens hierover waren niet voorhanden en zijn zelf geschat. De tweede methode gaat uit van een koppeling tussen bebouwing en de functie door te veronderstellen dat alle bebouwing die geheel of gedeeltelijk binnen een straal van 50 meter rondom de adreslocatie is gelegen behoort tot het adres.

Volgens beide methoden kan circa 40% van de versteendheid van het landelijk gebied aan woningen toegerekend worden en circa 60% (inclusief landbouw) aan werkfuncties. In de gehanteerde footprint-methode is de gemeten totale verstening, 1.821 ha als het ware verdeeld over woon- en werkfuncties. Voor de verstening tussen 1996 en 2002 geldt dat volgens de footprint-methode van de 1.821 ha ongeveer 1.030 ha (57%) van de toename ten behoeve van wonen is en 829 ha (46%) ten behoeve van werken. Op provincieniveau blijken de resultaten van de footprint- methode nogal sterk af te wijken van de gemeten versteendheid en verstening. De reden daarvoor moet gezocht worden in de regionale differentiatie qua ruimtebeslag van de diverse functies.

Via de tweede methode (ruimtelijke selectie) is 640 ha (35%) te herleiden naar het saldo van nieuwbouw en onttrekkingen op locaties die in de Woningmutatiestatiek zijn opgenomen. Uitbreidingen van bestaande woningen zijn niet in dit bestand opgenomen. Verder geldt dat 755 ha (41%) is herleidbaar naar verstening ten behoeve werkfuncties. De resterende 426 ha is niet toegedeeld aan woon- of werkfuncties. Aangezien de verstening als gevolg van uitbreiding van bestaande woonhuizen via deze methode niet gemeten kon worden kan deze oppervlakte (deels) daaraan toegedeeld worden. In vergelijking met de footprint-methode kan het gaan om 390 ha. Ook kan het te wijten zijn aan het feit dat een deel van de bebouwing via 50 meter selectie onbedeeld is gelaten, omdat deze buiten deze straal gelegen is. In vergelijking met de footprint-methode kan het gaan om 74 ha.

De verstening is per saldo berekend en niet exact uitgesplitst naar nieuwbouw en of sloop. Wordt er alleen gekeken naar nieuwbouw op deze locaties dan is er sprake van 1.184 ha (som van toename blijvers + toename nieuw- of hervestiging) toename aan fysieke bebouwing. Dit betekent dat naast een toename van bebouwing ook sprake is van functieverandering (van werk naar wonen) of sloop. Dit betreft ongeveer 429 ha. De landbouw is binnen de werkfuncties gezien een zeer dynamische sector, waarin

enerzijds veel bedrijven groeien en anderzijds veel bedrijven stoppen. Hiervoor geldt dat per saldo de oppervlakte agrarische bebouwing tussen 1996 en 2002 maar zeer beperkt afneemt (251 ha), maar op locaties waar in 2002 agrarische bedrijven gelokaliseerd zijn is er sprake van een verstening van 856 ha. Dit betekent dat naast een toename van bebouwing ook sprake is van functieverandering (van landbouw naar andere werkfunctie of wonen) of sloop. Dit betreft dan 1.107 ha (verschil tussen 856 en -251 ha).

Tussen 1996 en 2002 zijn er ruim 26.000 agrarische bedrijfslocaties vrijgekomen. Op ca. 12% van deze locaties is in 2002 sprake van al in 1996 bestaande bedrijvigheid of nieuw gevestigde bedrijvigheid. Verder wordt in het kader van de Regeling Beëindiging Veehouderijtakken (RBV) bijna 300 ha aan bedrijfsgebouwen in de 5 reconstructieprovincies gesloopt.

De rol van de industrie- en recreatiesector blijft beperkt tot respectievelijk een verstening van 34 en 79 ha in het landelijk gebied van Nederland.

9.5 Aanbevelingen

Methodiek

Voor de monitoring is een goede zuivere afbakening van het landelijk gebied van groot belang. Als gevolg van stedelijke uitbreiding wordt het landelijk gebied steeds kleiner en aangezien de versteendheid in het stedelijk gebied aanzienlijk groter is, kunnen bij onjuiste begrenzingen de resultaten voor het landelijk gebied sterk beïnvloed worden. Het is dus zaak om ten behoeve van de monitoring de begrenzing van het landelijk gebied goed te volgen. Dit zou kunnen door de peiljaren voor de monitoring af te stemming op de productiejaren van de bestanden waarmee het landelijk of stedelijk gebied kan worden afgebakend, zoals Bestand BodemGebruik (CBS). Verder is het interessant om te verkennen of via het DURP-traject17_en Nieuwe Kaart van Nederland betrouwbare begrenzingen van uitbreidingswijken te verkrijgen zijn.

Onderhavige studie richt zich op de verstening in het landelijk gebied. Echter de meeste verstening vindt plaats in het stedelijk gebied en in directe omgeving daarvan. Als gevolg daarvan is de grens tussen stedelijk en landelijk gebied steeds aan verandering onderhavig; zo breidt het stedelijk gebied steeds verder uit. Het stedelijk gebied is in deze studie in zeer beperkte mate belicht, terwijl deze gebieden, zoals bijvoorbeeld VINEX-wijken of industrie- en bedrijventerreinen, vaak opvallende verschijningen in het Nederlandse landschap zijn. Voor een goede monitoring van de verstening in Nederland en in de aandachtsgebieden in het bijzonder is het van belang dat ook de ontwikkelingen in het stedelijk gebied meegenomen worden.

17_{Digitale Uitwisseling Ruimtelijke processen; het doel van DURP is om gemeenten, provincies en}

het Rijk te stimuleren om hun ruimtelijke plannen digitaal te gaan vervaardigen, toegankelijk te maken en uit te wisselen.

106 Alterra-rapport 1202 De gehanteerde methodes om de relatie tussen steen en functie te leggen zijn niet volledig beproefd. Het is aan te bevelen om nader onderzoek te doen naar de gehanteerde uitgangspunten, zoals het normcijfers voor het gemiddelde ruimtebeslag en de straal van de ruimtelijke selectie. Via een steekproefsgewijze aanpak kunnen deze methodes nader getoetst en verder uitgewerkt worden.

Tevens wordt aanbevolen te verkennen of er aangesloten kan worden bij één of meerdere van de zes Basisregistraties die de overheid aan het opzetten is. De gedachte achter deze basisregistraties is dat allerlei informatie in onderlinge samenhang met elkaar op één plek verzameld. Zo maken Basisbestand Geografie (TOP10vector), Basisregistratie Kadaster, Basis Gebouwen Registratie (BGR) en Basis Registratie Adressen (BRA) onderdeel uit van de basisregistraties. Naast informatie over de ligging en ‘footprint’ van gebouwen kunnen deze registraties mogelijk ook bijdragen aan een betere koppeling van ruimtegebruik en bebouwing. Verharding is net zoals bebouwing en glasopstanden ook een vorm van verstening. In dit onderzoek is verharding als gevolg van infrastructuur, parkeerplaatsen of erven en tuinen niet meegenomen. Het is ook onduidelijk in hoeverre deze vorm van verstening van invloed is op de genoemde kernkwaliteiten in de Nota Ruimte. In de discussie omtrent de wenselijkheid van ontwikkelingen en een verdere uitwerking van de meer kwalitatieve benadering is het van belang om deze categorie ook goed in kaart te brengen.

Vervolgonderzoek

Dit onderzoek legt een eerste basis voor monitoring van de verstening in het landelijk gebied. Het biedt zo goed mogelijk kwantitatieve handvatten voor de Rijksoverheid, maar ook voor de provincies om inzicht te krijgen in de ontwikkelingen. Gezien de eerder vermelde beperkingen van dit onderzoek is het van belang nader onderzoek te doen naar de kwaliteit en mogelijkheden van de diverse gegevensbestanden ten behoeve van monitoring van de verstening. Tevens is het wenselijk om de lokale kennis van provincies te betrekken in vervolgonderzoek, waarbij VROM en de provincies gezamenlijk de verzamelde gegevensbestanden controleren en verder detailleren.

Dit onderzoek levert een grote gegevensset op over de ontwikkeling van de bebouwing en het gebruik daarvan in het landelijk gebied. Kennis over processen die deze verstening veroorzaken is nog beperkt. Dat maakt het moeilijk waargenomen veranderingen te verklaren, verschillen tussen gebieden te duiden, de effectiviteit van beleid te evalueren en toekomstige veranderingen te voorspellen. Onderzoek naar welke processen, mechanismen en strategieën achter verstening schuil gaan en welke actoren hierbij een rol spelen kan van belang zijn voor het beleid om inzicht te krijgen in waar er effectief ingegrepen of bijgestuurd kan worden.

Vitaal Platteland

Het landelijk gebied waarop het beleid in de Nota Ruimte en de Agenda voor een Vitaal

Platteland zich richt en het landelijk gebied gedefinieerd als de tegenpool van het

‘bebouwd’ gebied dienen duidelijk van elkaar onderscheiden te worden. In deze studie is het eerste type landelijk gebied platteland genoemd en wordt voorgesteld op PC4-niveau gebieden met meer dan 90% oppervlakte landelijk gebied, zoals in deze studie gedefinieerd, hiertoe te rekenen. Daarmee zou het vitale plattelandsbeleid betrekking hebben op 57% van het Nederlands oppervlak en 12,6% van de bevolking.

Ten einde de ontwikkelingen op het platteland te volgen wordt geadviseerd een Milieutypologie voor het platteland te ontwikkelen waarin naast ontwikkelingen in de afzonderlijke kleine kernen en plattelandsgebiedjes ook de afstand naar de dichtstbijzijnde voorzieningen een belangrijke rol speelt.

Literatuur

CPB, 2002. Bedrijfslocatiemonitor; De BLM: opzet en recente aanpassingen, Den Haag.

Daalhuizen, F. 2004. Nieuwe bedrijven in oude boerderijen. De keuze voor een voormalige

boerderij als bedrijfslocatie. Proefschrift Universiteit van Utrecht, Eburon Delft.

DLV, 2004. Verstening in het landelijk gebied. Onderzoek uitgevoerd i.o.v. VROM. Dronten.

Gies, E., 2003. Bouwen op het platteland. Ontwikkeling bebouwing stedendriehoek Apeldoorn-

Deventer-Zutphen 1970-2000. NMP-werkdocument 2003/28, Alterra Wageningen.

Koomen, A.J.M. et. al., 2004. Steekproef Landschap. Actuele veranderingen in het Nederlandse

Landschap. Alterra-rapport 1049, Alterra Wageningen.

Provincie Zuid-Holland, 2004. Monitor glastuinbouw Zuid-Holland. Programmabureau Glastuinbouw, provincie Zuid-Holland. Den Haag.

Provincie Zuid-Holland, 2005. Nieuwsbrief “Regeling Ruimte voor Ruimte succesvol” 25 april

2005.

VROM 2000. Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening, Den Haag.

VROM 2003. De kwaliteit van de Nederlandse woning en woonomgeving rond de

millenniumwisseling - Basisrapportage KWR 2000, juni 2003

VROM, 2004a. Begrenzing Bebouwd Gebied 2000. Den Haag.

VROM, 2004b. Nota Ruimte, Nota is opgesteld in samenwerking met ministerie van Economische Zaken, Verkeer en Waterstaat en Landbouw Natuur en Voedselkwaliteit. Den Haag.

Bijlage 1 Beschrijving gehanteerde databestanden

TOP10vector

Naam: TOP10vector

Producent: Kadaster-Topografische Dienst, Emmen Schaal: 1:10.000

Beschrijving: Landsdekkende topografische kaart met een gesloten vlakken- structuur opgebouwd uit gecodeerde en onderling verbonden lijnelementen

Onderhoud: 4 jaarlijks Nader info: www.kadaster.nl

GIAB 2003

Naam: Geografische Informatiesysteem Agrarische Bedrijven 2003 Producent: WUR-KGR Alterra

Schaal: 1:10.000

Beschrijving: Landsdekkend GIS-bestand van de agrarische bedrijfslocaties die voorkomen in de bestanden van LASER (Landelijke Service Regelingen van ministerie van LNV) en de GD (Gezond- heidsdienst voor Dieren).

Onderhoud: Jaarlijks geactualiseerd Nader info: www.geodesk.nl; www.giab.nl

Lisa

Naam: LISA bedrijvenregister Producent: Stichting Lisa

Schaal: adresniveau

Beschrijving: Een databestand met gegevens over alle vestigingen in Nederland waar betaald werk wordt verricht. De kerngegevens per vestiging hebben een ruimtelijke component (adresgegevens) en een sociaal-economische component (werkgelegenheid en economische activiteit).

Onderhoud: Jaarlijks geactualiseerd Nader info: www.lisa.nl

CBS Woningvoorraad

Naam: Woningvoorraadstatistiek Producent: CBS

Schaal: pc6

Beschrijving: Landsdekkend administratief bestand met aantal woningen per pc6

Onderhoud: Jaarlijks geactualiseerd Nader info: www.cbs.nl

112 Alterra-rapport 1202

CBS Woningmutaties

Naam: Woningmutatiestatistiek Producent: CBS

Schaal: adresniveau

Beschrijving: Veranderingen in voorraad woningen, wooneenheden en recreatiewoningen op adres

Onderhoud: Jaarlijks geactualiseerd Nader info: www.cbs.nl

Bestand BodemGebruik

Naam: Bestand Bodemgebruik (voorheen Bodemstatistiek) Producent: CBS

Schaal: 1:10.000

Beschrijving: De digitale geometrie van de begrenzingen van het bodemgebruik in Nederland in het Bestand Bodemgebruik en geeft inzicht in de verspreiding van verschillende vormen van ruimtegebruik binnen Nederland. Met ingang het Bestand Bodemgebruik 2000 zijn de begrenzingen gebaseerd op de Top10Vector.

Onderhoud: 3 tot 4 jaarlijks Nader info: www.cbs.nl

ACN

Naam: Adres Coördinaten Nederland Producent: Kadaster

Schaal: adresniveau

Beschrijving: (x,y)-coördinaten van kadastereenheden; volledigheid van versie 2002 is volgens het Kadaster 96%. De (x,y)-coördinaten werden voorheen bepaald op basis van de centroïde van het perceel. Dit is vervangen door de centroïde van de bebouwing op het perceel. Onderhoud: Jaarlijkse actualisatie

Nader info: www.kadaster.nl

pc6 mutatiebestand

Naam: pc6-Mutatiestatistiek

Producent: Kadaster, bwerking door ministerie van VROM /DGR Schaal:

Beschrijving: (x,y)-coördinaten van centroïden van adressen in zescijferige postcodes

Onderhoud: Jaarlijkse actualisatie Nader info: www.kadaster.nl

BORIS 4.1

Naam: Beleidsondersteunend Ruimtelijk Informatiesysteem Producent: Stichting Recreatie, Kennis en Innovatiecentrum Schaal:

Beschrijving: (x,y)-coördinaten van centroïden van adressen van recreatie- verblijven

Onderhoud: onbekend

Bijlage 2 Aandachtsgebieden

Verstening (ha en %)) naar gebiedscategorie en naar provincie (2002)

Totaal (%) Groningen 0.2 0.3 2 2.4 5 8 5 5 Fryslân 0 0.4 1.9 2.3 29 65 13 15 Drenthe 0 0.3 -1.1 -0.9 0 10 -2 -1 Overijssel 0 0.1 2 2.1 0 6 3 3 Flevoland 0.2 0.1 2 2.3 196 118 30 33 Gelderland 6.3 1.3 17.2 24.8 4 3 2 3 Utrecht 2.5 0.6 11.2 14.3 3 2 6 5 Noord-Holland 7.9 3.6 11.9 23.4 32 19 11 16 Zuid-Holland 0.4 1 -0.7 0.7 4 9 -1 1 Zeeland -0.1 0.1 -0.5 -0.5 -7 7 -3 -2 Noord-Brabant 6.8 2.2 9.2 18.1 44 32 9 15 Limburg 4.2 0.2 5 9.4 29 3 6 9 Nederland 28.4 10.1 60 98.5 9 8 4 5 EHS Provincie Stedelijk (ha)