3.1 Introductie
Niet lang nadat zich de kentering binnen de krakersbeweging had voltrokken bereikte het toenemende geweld een nieuw hoogtepunt in de nacht van 12 op 13 december 1980. De rellen van die nacht leidden tot de radicalisering en politisering van de krakersbeweging, waardoor de kloof tussen de militante krakers en de Instandbesetzers groter werd.153 De explosieve toename van het aantal kraakpanden en (gewelddadige) demonstraties in de stad waren het gevolg van het verzet van de krakers tegen de macht van de senaat en het harde
politieoptreden. Met hun geweld probeerden zij concessies van de senaat af te dwingen.154 Steeds meer werd kraken een protest tegen het optreden van de overheid, zoals de arrestatie en vervolging van krakers en steeds minder een reactie op het bouwbeleid van de West- Berlijnse senaat.
In februari 1981 leidde de toenemende invloed van de krakersbeweging tot nieuw politiek beleid van de West-Berlijnse senaat. Met dit nieuwe beleid wilde men verdere kraakacties voorkomen en de reeds bestaande kraakpanden legaliseren.155 In tegenstelling tot de periode daarvoor werd nu toenadering naar de krakers gezocht en werden op grote schaal
153 Holm en Kuhn, ‘Squatting and Urban Renewal’, 164.
154 Karapin, Protest Politics, 92. Chronologie Häuserkampf Berlin 1979-1980. 155 H.J. Vogel, Nachsichten. Meine Bonner und Berliner Jahre (Berlijn 1996) 133.
huurovereenkomsten gesloten. Desondanks kwam dit beleid al snel onder druk te staan en werd het in mei 1981 herzien, waarna het harde politieke optreden haar intrede weer deed. Tegelijkertijd kwamen er verbeteringen binnen het bouwbeleid die het mogelijk maakten dat huurders zelf hun woningen konden renoveren.
Hoewel het laatste illegale kraakpand pas in 1984 werd ontruimd waren eind 1981 de meeste bezette woningen gelegaliseerd. De vraag is echter in hoeverre het nieuwe beleid van de senaat verantwoordelijk is geweest voor de verdwijning van de illegale krakersbeweging of dat dit het gevolg is van verbeteringen binnen de bouwpolitiek.
3.2 Schlacht am Fränkelufer
Op 4 juni 1980 werd het eerste kraakpand van West-Berlijn ontruimd.156 Bij de ontruiming van de woning, aan het Chamissoplatz in Kreuzberg, werden zestien jongeren opgepakt en aangeklaagd wegens diefstal van gas, stroom en water. Een van de jongeren werd
aangeklaagd voor huisvredebreuk en op 3 december 1980 veroordeeld tot het betalen van vierhonderd DM. Als gevolg hiervan werd kraken per wet verboden.157 Deze wet gaf de senaat meer mogelijkheden om harder op te treden tegen de krakersbeweging. Wat er gebeurde was echter het tegenovergestelde. Als reactie op de criminalisering nam het aantal kraakacties juist toe. Zo werd begin december 1980 in de wijk Neukölln voor het eerst een woning bezet. Deze bezetting was een reactie op de ontruiming van een kraakpand elders in de stad.158 Dit sterkt de verklaring van de krakersbeweging die zegt slechts te reageren op het politieke optreden en de verantwoordelijkheid van de toename in geweld bij de West-
Berlijnse senaat legt. Op de vooravond
van 12 december 1980 waren er, de kraakactie in Neukölln meegerekend, achttien panden in heel West-Berlijn gekraakt. Dit kwam neer op ongeveer honderd bezette woningen.159 In de maanden die volgden zou dit aantal explosief stijgen naar ruim 150 kraakpanden met daarin enkele duizenden bezette woningen.160 In de nacht van 12 op 13 december 1980 braken aan de in Kreuzberg gelegen Fränkelufer ongeregeldheden uit. De
156 Berlin Besetzt, http://berlin-besetzt.de/, geraadpleegd op 07-01-2018. 157 Suttner, ‘’Beton Brennt’’, 127.
158 Chronologie Häuserkampf Berlin 1979-1980. 159 Chronologie Häuserkampf Berlin 1979-1980.
160 ‘Chronik rund um den 12. Dezember 1980. Die schlacht am Fraenkelufer’, Die Tagezeitung (16-12-2005),
aanleiding voor deze chaotische en gewelddadige nacht was een bezettingsactie door een groep jongeren van een langdurig leegstaande woning. Bij de daaropvolgende confrontatie met de politie werden enkele arrestaties verricht, maar de rust in de straat keerde vrij snel terug. Toen de politieagenten zich enkele uren later weer aan de oever verzamelden vreesden krakers in een nabijgelegen kraakpand dat hen een ontruiming stond te wachten. Om dit te voorkomen barricadeerden de jongeren de straat. Niet veel later vlogen de eerste stenen door de lucht en werden ruiten van lokale supermarkten kapot geslagen. Als reactie hierop dreef de politie de demonstrerende krakers met behulp van traangas en wapenstokken naar het
nabijgelegen Kottbusser Tor. Dit resulteerde in een twaalf uur durende confrontatie, waarbij 270 mensen gewond raakten, waaronder 66 politieagenten, en 109 demonstranten opgepakt werden. De schade werd geschat op meer dan driehonderdduizend DM.161
De nacht, die werd omgedoopt tot de Schlacht am Fränkelufer, was de aanleiding voor de radicalisering en politisering van de West-Berlijnse krakersbeweging en het startsignaal om massaal tegen het, in hun ogen, provocerende beleid van de senaat te strijden.162 Slechts vier dagen na de rellen bracht vertegenwoordigingsorgaan Besetzerrat K36 een persverklaring naar buiten waarin stond dat kraken voortaan het doel had een samenleving te creëren waarin de staat minimale
zeggenschap had en waarin de beweging een autonome gemeenschap kon zijn.163De krakers beperkten zich dan ook niet meer alleen tot het bezetten van woningen maar organiseerden ook talloze demonstraties tegen het politieke optreden van de senaat. Op 20 december 1980 eisten vijftienduizend demonstranten de vrijlating van vastgenomen krakers.164
Rond de kerstdagen van 1980 nam het geweld van de krakers nieuwe vormen aan. Enkele weken eerder hadden krakers gewaarschuwd dat wanneer de gevangen genomen medekrakers niet vrijgelaten zouden worden er met kerst niet alleen kerstbomen zouden branden.165 De krakers voegden de daad bij hun woord en staken gedurende de kerstdagen meerdere gebouwen in de stad in brand. Dit was reden voor de senaat de geplande onderhandelingen te staken.166
161 Sedlmaier, Consumption and Violence, 223.
162 Holm en Kuhn, ‘Squatting and Urban Renewal’, 164.
163 F. Anders, ‘’Wohnraum, Freiraum, Widerstand, Die Formierung der Autonomen in den Konflikten um Hausbesetzungen Anfang der achtziger Jahre’’, in: S. Reichardt en D. Siegfried (red.) Das Alternative Milieu.
Antibürgerlicher Lebensstil und linke Politik in der Bundesrepublik Deutschland und Europa 1969-1983 (2010)
473-498, aldaar 485.
164 M. Sontheimer, ‘Berliner Häuserkampf. Utopie und Krawall’, Spiegel Online (29-01-2014),
http://www.spiegel.de/einestages/berliner-haeuserkampf-in-den-achtziger-jahren-a-953279.html, geraadpleegd op 22-06-2017.
165 ‘Die Hausbesetzer drohen mit Feuersturm in Berlin!’, Berliner Zeitung (15-12-1980) 1. 166 Chronologie Häuserkampf Berlin 1979-1980.
Lange tijd was Kreuzberg het brandpunt van de krakersbeweging. Maar naar mate er steeds meer kraakacties in andere stadsdelen
plaatsvonden, verplaatsten ook de demonstraties zich. Een van de nieuwe plekken waar veel demonstraties werden gehouden was de Kurfürstendamm, de beroemde winkelstraat waar onder andere het bekende warenhuis Kaufhaus Des Westens (KaDeWe) gevestigd is. Een van de redenen waarom de demonstraties zich juist daar naartoe verplaatsten was om de
consumptiemaatschappij te treffen. De krakers gingen er toe over om objecten, die in hun ogen, symbool stonden voor deze maatschappij te vernielen.167 Onder deze symbolen vielen onder andere luxueuze winkels, banken, verzekeringsmaatschappijen en dure auto’s. Er was echter ook nog andere, tactische, reden voor de krakers om winkelpuien te vernielen. Zij wilden hiermee publiciteit genereren en de politie overbelasten. Tien dagen voor de rellen op de Fränkelufer stond er bijvoorbeeld in de dagblad TAZ een oproep van krakers om onrust te veroorzaken in warenhuizen zodat de politie haar handen vol zou hebben met opstootjes door de hele stad, waardoor ze geen kraakacties konden voorkomen.168
Dat in de laatste maand van 1980 de demonstraties steeds vaker uitliepen op geweld, vernielingen en plunderingen blijkt uit de balans die in februari 1981 werd opgemaakt. Zo waren er meer dan 130 strafprocedures tegen krakers en
demonstranten gestart, een kleine 30 arrestatiebevelen uitgevaardigd en rond de 300 gewonden opgevangen in ziekenhuizen. De materiële schade werd geschat op enkele
miljoenen DM.169 De media, die de beweging lange tijd
hadden gesteund, zagen ook dat de beweging steeds militanter werd. Ze lieten zich dan ook steeds kritischer uit over de beweging. Volgens Der Spiegel waren de rellen in de nacht van 12 december 1980 zo gewelddadig dat de demonstraties van de studentenbeweging van de jaren zestig daarmee in vergelijking ‘harmlos’ waren.170 Andere media, maar ook politici, beschouwden de krakers steeds meer als criminelen, chaoten en terroristen.171 Zij geloofden dan ook niet dat het toenemende geweld van de krakers een reactie was op het zogenaamd provocerende optreden van de politie en senaat.
Behalve dat de publieke steun voor de
167 A. Sedlmaier, ‘’Konsumkritik und Politische Gewalt in der linksalternativen Szene der siebziger Jahre’’ in: S. Reichardt en D. Siegfried (red.) Das Alternative Milieu. Antibürgerlicher Lebensstil und linke Politik in der
Bundesrepublik Deutschland und Europa 1968-1983 (Göttingen 2010) 185-205, aldaar 191.
168 Sedlmaier, Consumption and Violence, 223. 169 Sontheimer, ‘Berliner Häuserkampf‘. 170 Ibidem.
171 R. Kreis, ‘Heimwerken als Protest. Instandbesetzer und Wohnungsbaupolitik in West-Berlin während der 1980er-Jahre’, Zeithistorische Forschungen. Online Ausgabe 14 (2017), http://www.zeithistorische-
krakersbeweging door het toenemende geweld wegviel, zorgde het er ook voor dat de beweging zelf uit elkaar viel, waardoor eind 1980 de twee groepen krakers, de
Instandbesetzers en de autonomen, steeds meer tegenover elkaar kwamen te staan. Hoewel de onderlinge verschillen binnen de krakersbeweging tot dan toe nog niet tot problemen hadden geleid, zou dit vanaf mei 1981 wel gaan gebeuren nadat de senaat toenadering zocht tot de krakers. Desondanks waren er nog altijd krakende jongeren actief die de door hun bezette woningen renoveerden. In februari 1981 werden er dagelijks nog aan vijftig huizen bouwwerkzaamheden verricht.172
3.3 Garski-affaire
Terwijl de maatschappelijke onrust door de vele demonstraties en vernielingen in de stad steeds groter werd, ontstond er tegelijktijdig ook politieke onrust. Op 15 januari 1981 moest de Stobbe-senaat zich noodgedwongen terugtrekken, wat niet alleen het einde betekende van de vijfendertigjarige macht van de SPD in het West-Berlijnse bestuur maar er ook voor zorgde dat er een tijdelijk machtsvacuüm ontstond.173 Gedurende dit machtsvacuüm groeide de krakersbeweging explosief. De aanleiding voor het aftreden lag in een schandaal over de bouwpolitiek, de zogenaamde Garski-affaire.
De affaire draait om de Berlijnse ondernemer, architect en eigenaar van Bautechnik AG, Dietrich Garski. Hij had zich in de jaren zeventig in een korte tijd, mede dankzij zijn politieke connecties, snel op weten te werken. Dankzij deze connecties had hij lange tijd veel geld kunnen lenen van de Berliner Bank, die in handen was van de West-Berlijnse senaat.174 Na succesvolle projecten in West-Duitsland besloot Garski in 1978 zijn geluk in het
buitenland te zoeken door in Saudi-Arabië in de bouw van een militaire academie en enkele kazernes te investeren. Om dit te kunnen financieren leende Garksi over de jaren heen grote geldbedragen van de Berliner Bank. Zijn laatste lening was in juni 1980 en bedroeg ruim achtentwintig miljoen Deutsche Mark. Hiermee stond zijn totale schuld bij de bank op ruim honderd miljoen DM, waarbij de senaat voor 90% garant stond.175 Een maand later kreeg burgemeester Stobbe bericht dat het bedrijf van Garski in financiële problemen was geraakt. Niet veel later, in november 1980, werd dat bericht gevolgd door een bezoek van de
172 ‘Dritte Gewalt’, Der Spiegel 7 (09-02-1981) http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-14324002.html, geraadpleegd op 10-10-2017.
173 ‘Volle Deckung’, Der Spiegel 51 (17-12-1984) http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-13512024.html, geraadpleegd op 12-10-2017.
174 ‘Volle Deckung’, Der Spiegel.
175 Rott, Die Insel, 339. J. Nawrocki, ‘Bilanz der Garski-affäre: Zuviele Aufpasser waren Benebelt. Warum trotz vieler Warnzeichen die Kredite in Berlin immer weiter flossen’, Die Zeit (20-03-1981)
projectleiders uit Saudi-Arabië. Ook zij hadden gemerkt dat de financiën van Garksi niet op orde waren. Terwijl de architect zelf in het Midden-Oosten zat viel de Officier van Justitie zijn woning in West-Berlijn binnen om de zaak te onderzoeken.176 Kort daarop verdwenen Garski en zijn vrouw naar, wat later bleek, Canada en de Cariben. Pas in 1984 kon Garski worden opgepakt.
De politieke gevolgen van de affaire waren groot. In november 1980 traden SPD- Finanzsenator Klaus Riebschläger en SPD-Wirtschaftsenator Wolfgang Lüder af omdat zij verantwoordelijk werden gehouden voor de goedkeuring en garantstelling van de leningen aan Garksi.177 De echte ophef ontstond toen Riebschläger na zijn aftreden een andere functie in het West-Berlijnse parlement toegewezen kreeg. Hierdoor bleef de macht van de SPD
onaangeroerd, terwijl de langdurige macht van de partij een van de grootste factoren was geweest voor het ontstaan van de Berliner Filz. Bovendien wekte de aanstelling van
Riebschläger de schijn van corruptie. Nadat de Christlich Demokratische Union Deutslands (CDU) een motie had ingediend trad Stobbe op 15 januari 1981 af.178 Daarmee begon het zogenaamde Drei-Bürgemeister-Jahre.179
Na het aftreden van Stobbe werd op 22 januari SPD-er Hans-Jochen Vogel aangesteld als tijdelijke burgemeester tot de nieuwe verkiezingen in mei van dat jaar. In de paar maanden tijd dat Vogel burgemeester was groeide het aantal kraakpanden van 18 naar 165.180
De jongeren hadden korte tijd de hoop dat de nieuwe, tijdelijke senaat de gevangen genomen krakers vrij zou laten. Al snel bleek echter dat Vogel dit niet van plan was. Als reactie hierop bracht BI SO36 een reactie naar buiten waarin stond dat ze de nieuwe senaat niet democratisch achtte en daarom ook niet steunde.181 Toen eind januari een van de gearresteerde krakers van de Schlacht am Fränkelufer veertien maanden voorwaardelijke gevangenisstraf kreeg brak er dan ook spontaan een demonstratie uit. Na afloop van de demonstratie trokken meer dan honderd demonstranten richting de Gneisenaustraβe, waar het hoofdkwartier van de autonomen zich bevond. Om de politie op afstand te houden ontstonden er barricades van straatmeubilair. Tot de aanstelling van Von Weizsäcker in mei vonden er
176 Rott, Die Insel, 339.
177 ‘Volle Deckung’, Der Spiegel. 178 Pugh, Divided Berlin, 212.
179 D.E. Barclay, ‘Kein neuer Mythos. Das letzte Jahrzehnt West-Berlins’, Aus Politik und Zeitgeschichte. 1980-er
Jahre 46 (2015), http://www.bpb.de/apuz/214867/das-letzte-jahrzehnt-west-berlins?p=all, geraadpleegd op 25- 06-2017.
180 Bodenschatz, Schluss mit Zerstörung, 317.
181 ‘Erklärung der BI SO 36’, Bürgerinitiative SO36 (24-01-1981),
talloze soortgelijke demonstraties plaats waarbij er rond de 340 personen werden opgepakt.182 Onderwijl bleef ook het aantal kraakacties groeien.
Halverwege maart 1981 stagneerde de groei doordat de senaat steeds succesvoller werd in het voorkomen van kraakacties, maar ook doordat er steeds meer bezette woningen werden doorzocht en ontruimd en een deel van de gekraakte woningen door succesvolle onderhandelingen werd gelegaliseerd. In totaal werden er onder de Vogel-senaat meer dan vijftig woningen doorzocht, waarvan er meer dan veertig werden ontruimd. Hierbij werden rond de 460 personen opgepakt. Hoewel een groot deel van de krakersbeweging de
toenadering van de senaat afwees, was er ook een deel, namelijk de langdurige krakers, dat wel bereid was te onderhandelen. Dit was het gevolg van het nieuwe politieke beleid dat Vogel in zijn korte ambt als burgemeester doorvoerde. Het beleid, waarbij er toenadering werd gezocht naar de krakers, bood legalisering aan krakers die bereid waren de gesprekken met de senaat aan te gaan. Het succesvolle optreden van Vogel en de politie en de beter wordende banden met de langdurige krakers zorgden ervoor dat confrontaties steeds minder vaak voorkwamen.183 Desondanks werden er tot mei 1981 nog ongeveer zestig tot zeventig
woningen gekraakt.184 West-
Berlijn was in deze periode echter niet de enige stad in West-Duitsland die kampte met een gewelddadige krakersbeweging. Steden als Freiburg, Frankfurt en Neurenberg hadden ook een levendige krakersbeweging. In Freiburg werd er begin maart 1981 met behulp van veel politie inzet een kraakpand ontruimd. De ontruiming zorgde voor veel verontwaardiging onder krakers door heel het land. Uit solidariteit organiseerden krakers in tal van steden op vrijdag 13 maart van dat jaar demonstraties. In sommige steden waren demonstraties
überhaupt niet meer voorgekomen sinds de Tweede Wereldoorlog. Op veel plekken liepen de demonstraties uit tot gewelddadige conflicten met de politie, waardoor de dag te boek kwam te staan als Schwarzer Freitag. In West-Berlijn werden er onder andere stinkbommen in het KaDeWe gegooid en vonden er vele vernielingen plaats. In Neurenberg viel de politie een jeugdcentrum binnen en werden alle ruim 170 aanwezige jongeren gearresteerd. Van hen kregen uiteindelijk meer dan 140 een strafblad. Deze zogenaamde Nürnberger Linie kreeg door het hele land veel kritiek over zich heen, ook van de West-Berlijnse SPD.185
3.4 Berliner Linie der Vernunft
182 Bodenschatz, Schluss mit Zerstörung, 317. 183 Clarkson, ‘Urban Tribes’, 83.
184 Mulhak, ‘Der Instandbesetzungskonflikt in Berlin’, 232. 185 Ibidem.
Met de aanstelling van Hans-Jochen Vogel als burgemeester kwam er verandering in het politieke beleid ten opzichte van de krakers in de stad. De voormalig Oberbürgemeister van München stond bekend om zijn harde aanpak tegen speculanten en zijn inzet om de
woonsituatie van München te verbeteren. Als tijdelijke burgemeester van West-Berlijn kwam hij echter onder zware politieke druk te staan, waardoor hij zijn idealen moest laten varen en in plaats van naast de krakers tegenover hen kwam te staan.186 Desondanks ontstond er onder Vogel een nieuw politiek discours dat, ondanks het hem veel kritiek opleverde, ook voor veel positieve veranderingen zorgde.
Het nieuwe politieke discours kwam te boek te staan als de Berliner Linie der
Vernunft, kortweg de Berliner Linie genoemd. Het doel van het beleid was het tegengaan van verdere verspreiding van de krakersbeweging over de stad.187 Om dit te realiseren moesten de krakers gere-integreerd worden in de maatschappij. Dit moest gebeuren door van de
Instandbesetzers Instandbewohners te maken.188 Dit Differenzierungsprozeß hield in dat de tot dan toe bezette woningen gelegaliseerd moesten worden door de krakers huurcontracten te verstrekken. Dit kon alleen gebeuren als het contact tussen de politiek en de krakers zou verbeteren. Om de krakende jongeren tegemoet te komen draaide Vogel het verbod op kraken terug. Dit betekende dat er een eind kwam aan de strafrechtelijke vervolging van kraken, maar ook van delicten die daarmee gepaard gingen, zoals het aftappen van stroom en water.
Daarnaast moesten verdere kraakacties voorkomen worden, maar wilde Vogel ook de rust in de stad bewaren door strengere eisen te stellen aan het ontruimen van kraakpanden. Nieuwe bezette woningen werden niet meer getolereerd en mochten binnen 24 uur ontruimd worden. Daar kwam bij dat de rechtmatige eigenaar van het pand moest kunnen aantonen dat er op korte termijn plannen waren voor verbouwing. Ook moest hij aanwezig zijn bij de
ontruimingen. Reeds gekraakte woningen waren veiliggesteld van ontruimingen.189
Behalve dat Vogel de krakers tegemoet wilde komen zag hij ook in dat kraken was ontstaan als gevolg van de maatschappelijke en politieke misstanden rondom de
stadsvernieuwing. Kraken was volgens hem dan ook geen crimineel probleem, maar een politiek probleem.190 Om verdere kraakacties te voorkomen lag het dan ook het meest voor de hand dat er veranderingen moesten komen binnen de stadsvernieuwing. In februari 1981 had de tijdelijke senaat de eerste stappen gezet voor verbetering van de stadsvernieuwing. Mede 186 ‘Unser Dicker wird 80’, Bündnis 90/Die Grünen Friedrichshain-Kreuzberg (12-05-2008), https://gruene- xhain.de/unser-dicker-wird-80/, geraadpleegd op 13-02-2018.
187 Vogel, Nachsichten, 133.
188 B. Sonnewald en J. Raabe-Zimmermann, Die ,,Berliner Linie’’ und die Hausbesetzer-Szene (Berlijn 1983) 67. 189 Bodenschatz, Schluss mit Zerstörung, 314.
verantwoordelijk hiervoor was Senator für Bau- und Wohnungswesen Peter Ulrich, die