belang was dat ook dit op de meest zachte en welwillende manier plaats had om dengene die in het ongelijk gesteld of tot eene straf veroordeeld werd tot berusting te stemmen.
Gelet op het. hartstochtelijk karakter der Baliers, dat vooral in
vroegeren tijd, toen hunne oude maatschappelijke instellingen
nog ongerept, hunne opvattingen ten opzichte van wat iemand
aan zijne eer verplicht was nog strenger dan tegenwoordig onder
ons bestuur waren, zoo dikwijls aan den dag placht te treden
wanneer zij zich verongelijkt gevoelden of tot wanhoop gedreven
werden, was een dergelijke voorzorg wel zeer noodig te achten. Een
staaltje van zoodanig verzet zal in het vervolg dezes n o g worden m e d e g e d e e l d .
In s o m m i g e streken m o e t e n de bemoeiingen van den b a t o e t o e m p ë n g zich tot de laatst o m s c h r e v e n functie b e p e r k t h e b b e n .
Dezelfde term doet ook dienst bij de h a n e n g e v e c h t e n en wel om den persoon aan te duiden die in twijfelachtige gevallen als o p p e r s t e scheidsrechter u i t m a a k t welke der h a n e n die tegen elkaar losgelaten zijn g e w o n n e n heeft. E e n t a a l k u n d i g e uitlegging dier w o o r d e n kan ik niet g e v e n , en is ook niet te vinden in van der T u u k ' s w o o r d e n b o e k . D e beteekenis van het woord
«toempëng» uit het daarin m e d e g e d e e l d e af te leiden, van iets dat zeer h a r d of d e u g d z a a m i s , niet ontvankelijk voor v r e e m d e i n d r u k k e n , past zich intusschen wel g c e d aan bij h e t g e e n b e o o g d werd met de laatstelijk b e s p r o k e n instelling.
Over de aan de raden van kërta's t o e g e v o e g d e kantja's wordt ook in verschillende dezer paswara's g e h a n d e l d . D a t zij, op-t r e d e n d e als pleiop-tbezorgers voor de parop-tijen die h u n n e zaken voor de r e c h t b a n k b r a c h t e n , als djëdjënëng w e r d e n a a n g e d u i d , blijkt t h a n s duidelijk uit den aanhef van N°. 5 9 , l u i d e n d e :
« A n d i k a n é anak a g o e n g ring kantja adjëg dalem kalih diri k a p a n g a n d i k a j a n g m a n d j ë n ë n g i n salwiring a p a d o e enz.» D e a c h t e r kantja g e v o e g d e w o o r d e n adjëg d a l e m , (soms ook ge-schreven radjëg d a l e m , zie van der T u u k ' s w o o r d e n b o e k ) wijzen er o p , d a t h u n n e w e r k z a a m h e d e n ook wel zich uitstrekten t o t het o p m a k e n van a u t h e n t i e k e a c t e n , als k o o p - en p a n d b r i e v e n (padol en pangélingéling) op lontarblad g e s c h r e v e n , aan welks b o v e n e i n d e middels een h o u t e n h a m e r een afslag werd aan-g e b r a c h t van het ijzeren vorstelijk zeaan-gel dat h u n was toevertrouwd, zooals o. a. blijkt uit paswara N°. 48. In lateren tijd was die b e v o e g d h e i d , in Boelèlèng a l t h a n s , aan hen o n t n o m e n , en gegeven aan een afzonderlijk p e r s o o n , waarschijnlijk o m d a t het te d r u k liep voor de kantja's.
In s o m m i g e l a n d s c h a p p e n m o e t e n vroeger verschillende recht-b a n k e n geweest zijn, recht-bijv. in Boelèlèng recht-behalve op de hoofd-plaats Singaradja ook te Bandjar en te Tédjakoela, de v o o r n a a m s t e desa's in het uiterste oostelijk en westelijk deel van d a t l a n d s c h a p , welke districten in s o m m i g e tijden eene zekere m a t e van zelf-standigheid g e h a d h e b b e n tegenover het m i d d e n g e d e e l t e , waar de vorst resideerde. Als in de paswara's gesproken w o r d t (zie N°. 53) over de «kantja di nagara» en de «kantja di t a n i , »
d . w . z. de kantja's van de stad en die van het p l a t t e l a n d , zal vermoedelijk ook het o o g gevestigd zijn geweest op de hoofd-plaats en die buitendistricten.
Uit paswara N°. 22 blijkt, dat in het l a n d s c h a p K a r a n g a s e m recht-b a n k e n waren gevestigd op de gelijknamige hoofdplaatsen te Poenija.
D e daarin v o o r k o m e n d e p l a a t s n a m e n en grensomschrijving wijzen uit dat deze paswara uitsluitend b e t r e k k i n g heeft op het l a n d s c h a p K a r a n g a s e m , als h o e d a n i g ze een u n i c u m is in deze collectie.
H o e wèl overwogen eene uitspraak van de k ë r t a ' s ook m o c h t zijn, toch behoefde er niet voetstoots g e n o e g e n m e d e g e n o m e n te w o r d e n , n o c h s t o n d het reeds dadelijk vast dat ze o n v e r a n d e r d ten uitvoer gelegd zoude w o r d e n , zooals uit de laatstvermelde en de v o l g e n d e zes paswara's duidelijk blijkt. I m m e r s n a d a t d o o r den b a t o e - t o e m p ë n g — later g e s c h i e d d e het d o o r de p o e n g g a w a ' s der b e t r o k k e n personen — die uitspraak ter kennisse der partijen was g e b r a c h t , k o n d e n zij desverkiezend h u n n e bezwaren d a a r t e g e n i n b r e n g e n , en verzoeken dat n a a r aanleiding daarvan dezelfde rechters a n d e r m a a l de zaak zouden overwegen (ngëloewëd of ngalëlëd). Zij stelden zich er dan e c h t e r aan bloot, a l t h a n s in D j a m b r a n a blijkens p a s w a r a N°. 27, eene nieuwe straf zich te zien o p g e l e g d , namelijk w a n n e e r ook na de tweede beraad-slaging door de p a d a n d a ' s de uitspraak o n v e r a n d e r d g e h a n d h a a f d bleef; d a a r e n t e g e n , o n t g i n g aan de rechters h u n aandeel in de toh (door beide partijen vóór den a a n v a n g van het g e d i n g te s t o r t e n s o m , w a a r o p h i e r o n d e r n a d e r t e r u g g e k o m e n w o r d t ) als zij m o e s t e n e r k e n n e n aanvankelijk gedwaald te h e b b e n , en dus v e r a n d e r i n g k w a m in h u n n e beslissing.
O o k na deze h e r b e h a n d e l i n g echter behoefde de o n d e r l i g g e n d e p a r t i j , als zij m e e n d e verongelijkt te zijn, zich niet g e w o n n e n te geven. Zij k o n d e dan n o g revisie a a n v r a g e n bij a n d e r e rechters die in den r o e p van bijzondere geleerdheid s t o n d e n , als h o e d a n i g voor de lieden van K a r a n g a s e m bij paswara N°. 22 die van Poenija w e r d e n aangewezen. In 'Boelèlèng waren g e e n e priesters die in die m a t e u i t m u n t t e n , zoodat ook daar voor het h o o g e r b e r o e p n a a r K a r a n g a s e m g e t r o k k e n m o e s t w o r d e n , en wel, blijkens paswara N°. 2 3 , naar Boedakling of naar P i d a d a , waar zij verwezen w e r d e n n a a r een m e t n a m e g e n o e m d priester ; of in zulk een geval deze alleen dan de zaak o v e r w o o g , clan wel hij de v o o r n a a m s t e was o n d e r c o l l e g a ' s , blijkt niet.
K a r a n g a s e m was t r o u w e n s van ouds het land der geleerde
pries-ters. Ook de desa's Boengaja , S i d ë m a n en Sindoe worden als h u n n e verblijfplaatsen g e n o e m d . E r is een tijd geweest dat van Boelèlèng uit m e n bij voorkeur naar l a a t s t g e n o e m d e plaats trok voor het h o o g e r b e r o e p , dat steeds binnen tien d a g e n na de aanvankelijke uitspraak m o e s t zijn a a n g e v r a a g d ; anders werd men g e a c h t daarin te h e b b e n berust.
V a n de gevallen uitspraken werden vonnissen o p g e m a a k t en den vorst ter b e k r a c h t i g i n g a a n g e b o d e n , terwijl eerst n a d a t deze verkregen w a s , blijkens 's vorsten h a n d t e e k e n i n g aan de bovenzijde van het l o n t a r b l a d , de t e n u i t v o e r l e g g i n g kon plaats h e b b e n . Uit paswara N°, 24 valt op te m a k e n , dat ook aan de uitspraak in h o o g e r b e r o e p de vorst niet g e b o n d e n w a s , hij even goed zich alsnog kon vereenigen met de eerst gevallen uitspraak en ook zich het recht voorbehield ze beiden ter zijde te stellen.
Zelfs gaat paswara N". 28 zoo ver wijziging eener gerechtelijke b o e t e door den vorst toe te laten tot op den d a g dat ze betaald m o e t w o r d e n , d a t is dus 35 d a g e n na de oplegging.
E e n e verstandige o p v a t t i n g h u n n e r taak leidde de vorsten e c h t e r meestal er toe van h u n n e bevoegdheid ten deze een be-scheiden gebruik te m a k e n , hoofdzakelijk slechts in zulke ge-vallen dat zij i n d e r d a a d reden h a d d e n aan de juistheid van h e t v o n n i s , of wil men liever van het a d v i e s , te twijfelen, in te grijpen. Bij u i t z o n d e r i n g had dit ook wel plaats w a n n e e r m a c h t i g e invloeden zich d e d e n g e l d e n , en dan werd het zuivere willekeur wat voor d e r e c h t s p r a a k in de plaats trad. Zoo w o r d t verhaald, dat o n d e r h e t b e s t u u r van den laatsten vorst van Boelèlèng een b l o e d v e r w a n t van den soedra rijksbestierder K t o e t Liarta een satrija meisje schaakte, op welk vergrijp voor den soedra toen de doodstraf stond , terwijl door de v o o r s p r a a k van dien patih de vorst eene b o e t e van 10.000 k è p è n g s d a a r v o o r in de plaats s t e l d e , terwijl de j o n g e l i n g zelfs het meisje m o c h t b e h o u d e n .
Uit paswara N°. 2 5 zou men o p m a k e n dat in D j a m b r a n a de b e k r a c h t i g i n g van een vonnis bij een afzonderlijk vorstelijk be-velschrift (oetër dalem) plaats v o n d , terwijl het v o o r k o m e n d e in de reeds bij de vorige afdeeling g e v o e g d e paswara's No s. 1 9 — 2 1 , als b e t r e k k i n g h e b b e n d e op de al of niet tenuitvoer-legging van vonnissen gewezen ten tijde dat Boelèlèng en D j a m b r a n a o n d e r een a n d e r b e s t u u r waren , in zeker opzicht ook als een ingrijpen der vorsten op de r e c h t s p l e g i n g , d o c h hier alleszins g e r e c h t i g d , b e s c h o u w d kan w o r d e n .
D e dan v o l g e n d e dertien p a s w a r a ' s , No s. 2 9 — 4 1 , h a n d e l e n over h e t g e e n verricht m o e t w o r d e n om bij cle K ë r t a ' s eene rechtszaak a a n h a n g i g te m a k e n , en over de wijze w a a r o p de p e r s o n e n die voor h e n verschijnen zich h e b b e n te g e d r a g e n . Zooals reeds vroeger w e r d o p g e m e r k t , m a a k t h e t B a u s c h e r e c h t niet het onderscheid tusschen crimineele en civiele zaken dat onze wetten stellen. O o k de vervolging van misdrijven b e h o o r d e in de eerste plaats van de p e r s o n e n die er d o o r b e n a d e e l d waren uit te g a a n , en de vervolging werd door deze ingesteld middels het toezenden aan den b e k l a a g d e , d o o r t u s s c h e n k o m s t van diens p a m b ë k ë l , van een door een kantja o p g e m a a k t e
«soerat prëkara» , welke h a n d e l i n g «anibakan g a d e galoer» werd g e n o e m d . A a n zoodanig lontargeschrift werd m e t een driekleurig s n o e r , de t r i d a t o e , z w a r t , wit en rood , een Balische duit ge-h e c ge-h t , later alleen n o g in gebruik bij scge-huldzaken.
H o e w e l , zooals we boven z a g e n , zoo veel mogelijk g e t r a c h t werd gerezen kwesties in der m i n n e af te d o e n , of door de hoofden te laten beslissen, was deze weg afgesneden zoodra de zaak bij de K ë r t a ' s was a a n g e b r a c h t ; wie d a a r n a n o g een o n d e r s h a n d s c h vergelijk m o c h t treffen was blijkens paswara N°. 32 strafschuldig. D e eigenlijke acte van b e s c h u l d i g i n g (soerat p a r i k a n d a ) en de schriftelijke verklaringen der getuigen (soerat p a r i k a n d a saksi) werden eerst later o p g e m a a k t en v e r z o n d e n , d o c h te lang m o c h t er niet m e d e g e w a c h t w o r d e n ; den termijn d a a r v o o r , als voor zoo vele a n d e r e h a n d e l i n g e n die aan een b e p a a l d e n tijd g e b o n d e n w a r e n , vindt m e n verschillend o p g e -geven , veelal echter is hij o p drie m a a n d e n g e s t e l d , l a t e r , a l t h a n s voor Boelèlèng, verkort tot veertig d a g e n . Liet de aan-klager dezen tijd o n b e n u t voorbijgaan , dan stelde hij zich bloot aan het «walik sadija», dat namelijk de b e k l a a g d e een tegeneisen instelde , en de straf welke a n d e r s deze h a d o n d e r g a a n nu aan h e m werd opgelegd.
Als bewijs dat «l'histoire se répète» ook gezegd kan w o r d e n van de wordingsgeschiedenis van maatschappelijke instellingen o n d e r verschillende h e m e l s t r e k e n laat i k , naar aanleiding van het hier m e d e g e d e e l d e o m t r e n t «walik sadija» en op de vorige bladzijde n o p e n s de ineenvloeiing van civiel en crimineel rechts-g e d i n rechts-g n o rechts-g eene a a n h a l i n rechts-g volrechts-gen uit h e t b o v e n v e r m e l d e Gids-artikel van Mr. Jenks» tot voor kort m o e s t ook in het strafgeding (in E n g e l a n d ) de verongelijkte partij vrij wel op
eigen kosten o p t r e d e n en zich de moeite getroosten het noodige bewijsmateriaal te l e v e r e n , behalve w a n n e e r h e t een zoo zwaar misdrijf gold dat de politie het n o o d i g v o n d zich er m e e te b e m o e i e n . Als hij succes h a d moest hij er n o g de o n k o s t e n van eene civiele actie voor over h e b b e n om de h e m t o e g e b r a c h t e s c h a d e vergoed te krijgen; en slaagde hij daarin n i e t , dan liep hij het niet d e n k b e e l d i g gevaar eener actie van de zijde van den b e s c h u l d i g d e wegens «boosaardige aanklacht.»
H e t vooruitzenden — nu is Bali weer ter sprake — door
•tusschenkomst der b e t r o k k e n h o o f d e n , van een korte zooge-n a a m d e soerat p a l o e zooge-n g g o e h a zooge-n om eezooge-ne zaak a a zooge-n h a zooge-n g i g te m a k e n , h a d waarschijnlijk ten doel te v o o r k o m e n dat de p e r s o o n tegen wien ze gericht werd z o u d e t r a c h t e n zich aan e e n e vervolging te o n t t r e k k e n . Zijn p a m b ë k ë l was a a n s p r a -kelijk voor het n e m e n der d a a r t o e n o o d i g e maatregelen, en schoot hij hierin te k o r t , zoo stelde hij zelf zich aan e e n e bestraffing b l o o t , zooals o . a . uit de K l o e n g k o e n g s c h e paswara N°. 38 blijkt. D e middelen om zich tegenover den b e k l a a g d e te doen gelden waren h e m niet o n t h o u d e n , en dat het m e t zoo-d a n i g persoon wel eens moeilijk te stellen was blijkt uit zoo-de aanbeveling in paswara N°. 36 , er niet dan m e t zijn tienen goed b e w a p e n d e lieden op uit te gaan om h e m te binden.
M o c h t e e n e p o g i n g d a a r t o e tot twee malen toe niet s l a g e n , dan kon de p o e n g g a w a bezwaar m a k e n dien persoon langer als zijn o n d e r h o o r i g e te b e s c h o u w e n . Hij m a a k t e een verstootings-brief op (soerat piwak) en d a a r m e d e was de m a n vogelvrij verklaard ( b ë d a g a n ) , dus aan de g e n a d e of o n g e n a d e van een ieder overgelaten ; zijn recht kon hij n e r g e n s m e e r z o e k e n , h e t dooclen van h e m was o n s t r a f b a a r .
Dit was een uiterste geval; veelal kon m e t a n d e r e m a a t r e g e l e n worden volstaan , w a a r o n d e r borgstelling de meest gebruikelijke was. O n d e r s c h e i d werd daarbij g e m a a k t , zooals uit paswara N°. 41 het duidelijkst blijkt, tusschen b o r g e n voor den persoon van den b e k l a a g d e , een soort van gijzelaars d u s , a a n g e d u i d m e t den n a a m «gade», welk w o o r d anders meest in de beteekenis van «pand» v o o r k o m t , en de p e r s o n e n die zich b o r g stelden voor de zaak waarover h e t g i n g , voor de betalingen dus, hetzij b o e t e n of v e r g o e d i n g e n , welke eventueel aan den b e k l a a g d e bij vonnis van de kërta's zouden w o r d e n o p g e l e g d , en wel naai-den m a a t s t a f van één persoon voor elke 10.000 k è p è n g s . Zoowel
m a n n e n als vrouwen k o n d e n als z o o d a n i g fungeeren, mits g e h u w d zijnde en in het bezit van kinderen. Als teeken h u n n e r borg-stelling moesten de m a n n e n voor den tijd dat ze d u u r d e zich van h u n kris o n t d o e n , de v r o u w e n zich het h a a r afsnijden volgens het eenigszins v r e e m d k l i n k e n d voorschrift van dezelfde D j a m b r a n a s c h e paswara. W a s het om haar ervan t e r u g te h o u d e n lichtvaardig tot zulk eene borgstelling over te gaan ? Mogelijk , hoewel ook overigens de gevolgen reeds afschrikwekkend g e n o e g k o n d e n zijn. O n t t r o k t o c h de persoon voor wien zij h a d d e n ingestaan d o o r de vlucht zich aan de vervolging, werd hij alzoo vogelvrij, dan moesten de b o r g e n al de geldelijke c o n s e q u e n t i e s der zaak dragen en werden zij, d a a r t o e niet ten volle in staat zijnde, e e n v o u d i g v e r k o c h t tot zoodanig aantal als n o o d i g was om de b o e t e en a n d e r e geldelijke verplichtingen van den verdwenen persoon te kwijten , waarbij geenerlei b e p e r k i n g gesteld w a s t e n aanzien van de beschikking over de v r o u w e n , zij k o n d e n ook n a a r b u i t e n s l a n d s gevoerd of aan b o o r d der s c h e p e n v e r k o c h t worden ; de m a n n e n e c h t e r moesten binnen h e t l a n d s c h a p blijven , en voordat zij d o o r v e r k o o p tot de slaven van een l a n d g e n o o t g e m a a k t k o n d e n w o r d e n m o e s t d a a r t o e de v e r g u n n i n g van d e n vorst verkregen zijn. D e b e d o e l i n g w a a r m e d e dit o n d e r s c h e i d g e m a a k t wordt is duidelijk in v e r b a n d m e t de vlak d a a r o p volgende b e p a l i n g , dat die m a n s p e r s o n e n ook na h u n v e r k o o p voor het verrichten van h e e r e n d i e n s t e n o n d e r g e s c h i k t bleven aan h e t hoofd o n d e r wien zij oorspronkelijk s t o n d e n . Zoowel deze als de vorst bleven op die wijze gevrijwaard voor het verlies van verplichte leveranties en arbeid d a t het overgaan van een o n d e r h o o r i g e naar een a n d e r l a n d s c h a p voor hen tengevolge g e h a d zoude h e b b e n .
W e g e n s ziekte of a n d e r e wettige v e r h i n d e r i n g k o n , blijkens paswara N°. 3 9 , iedere partij in het g e d i n g é é n m a a l uitstel van b e h a n d e l i n g verkrijgen ; in Boelèlèng was zulks later tot drie malen toe veroorloofd, terwijl, wat K l o e n g k o e n g betreft, bij paswara N°. 44 n o g eene bijzondere voorziening getroffen werd voor het geval d a t naar eene terechtzitting op weg zijnde per-sonen op een gegeven oogenblik voor eene bandjirende rivier k w a m e n te staan welke noch te voet noch per vaartuig kon overgetrokken w o r d e n .
B e h o u d e n s deze force majeure zal d e g e n e die zijne verplichtingen geheel na wil k o m e n zorgen op den a a n g e g e v e n d a g vroegtijdig
in de bale pakëntjan of bale p a m l a n t j a n , het eenige treden boven den g r o n d s t a a n d e o p e n pavilloen voor de zittingen der kërta's b e s t e m d , aanwezig te zijn. W i e te laat k o m t verbeurt eene b o e t e , terwijl , als tot het o n d e r g a a n der zon te vergeefs o p i e m a n d g e w a c h t i s , zijne zaak zonder meer als verloren b e s c h o u w d wordt.
H e t bovenkleed op eene behoorlijke wijze v a s t g e m a a k t en zonder b l o e m e n in het haar, welke d r a c h t , behalve bij bijzondere gelegen-heden, voor m a n n e n als wat aanstellerig b e s c h o u w d w o r d t , m o e t m e n ter terechtzitting verschijnen. V a n meer praktisch b e l a n g is de b e p a l i n g , dat de k r i s , anders een o n m i s b a a r onderdeel van de m a n n e n k l e e d i n g , m o e t afgelegd worden , h e t g e e n , naar men wil, aldus v e r o r d e n d is g e w o r d e n wegens het g e b e u r d e tijdens het b e s t u u r van den vorst die na zijn verscheiden b e k e n d gebleven is als A n a k a g o e n g déwata di R o e m , toen een Baliër, wien ter terechtzitting zijne veroordeeling was m e d e g e d e e l d , n a d a t hij d a a r t e g e n te vergeefs h a d g e p r o t e s t e e r d , zijne kris getrokken en d a a r m e d e een der rechters en n o g verscheidene o m s t a n d e r s om het leven had g e b r a c h t , w a a r n a het pas gelukt was h e m zelf onschadelijk te m a k e n .
D o o r zijn p o e n g g a w a v a s t g e b o n d e n werd een b e k l a a g d e naar de terechtzitting geleid alleen w a n n e e r tegen h e t h e m ten laste gelegde de « d a n d a pati», zie b e n e d e n , bedreigd was. Ook die voorzorg bleek niet altijd v o l d o e n d e . In Boelèlèng is het a l t h a n s g e b e u r d dat een o n d e r d a a n van den vorst van T a b a n a n , wiens uitlevering d o o r dezen gevraagd was wegens een h a l s m i s d a a d , toen hij d o o r de rechters van e e r s t g e n o e m d l a n d s c h a p de beslissing h o o r d e uitspreken dat aan dat verzoek m o e s t w o r d e n voldaan , m e t de k r a c h t der w a n h o o p zich uit zijne boeien los-w r o n g , aan een in de nabijheid gezeten t o e s c h o u los-w e r zijn kris o n t w e l d i g d e , en d a a r m e d e zich zelven d o o r s t a k , om de vele o n a a n g e n a a m h e d e n te o n t g a a n die h e m in zijn eigen land' n o g te w a c h t e n h a d d e n gestaan alvorens het d o o d v o n n i s aan h e m v o l t r o k k e n zoude zijn.
Bij opvolging der voor K l o e n g k o e n g vastgestelde b e p a l i n g e n zoude iets dergelijks niet licht mogelijk geweest zijn, w a n t paswara N°. 3 5 geeft voor dat l a n d s c h a p rigoureuse voorschriften o m t r e n t de wijze van binden m e t touw van een pink dik aan een b a m b o e achter den r u g van den b e k l a a g d e a a n g e b r a c h t m e t aan beide zijden uitstekende einden tot eene lengte als een zittend persoon h o o g is.
T e n aanzien der b r a h m a n e n Wordt deze voorzorg niet g e n o m e n , wat ook de tegen h e n i n g e b r a c h t e b e s c h u l d i g i n g m o g e behelzen, d a a r het niet overeen te b r e n g e n z o u d e zijn m e t de eischen welke h u n n e kaste stelt hen aan een dergelijken m a a t r e g e l te o n d e r w e r p e n .
T o t in kleinigheden afdalende voorschriften zijn voorts in s o m m i g e dezer p a s w a r a ' s , h e t uitvoerigst in de D j a m b r a n a s c h e n u m m e r s 39 en 4 0 , gegeven o m t r e n t h e t g e e n de p e r s o n e n die voor de kërta's verschijnen h e b b e n in a c h t te n e m e n of na te l a t e n , alles m e t de b e d o e l i n g er voor te zorgen dat het verloop der zaken aldaar een waardig karakter zou d r a g e n .
In hoofdzaak werd r e c h t g e d a a n op h e t g e e n in de a c t e n van a a n k l a c h t en v e r d e d i g i n g , door de kantja's der partijen opge-m a a k t , te lezen s t o n d , z o o opge-m e d e in de schriftelijke verklaringen h u n n e r getuigen. Niets m o c h t ter terechtzitting er aan v e r a n d e r d of toegevoegd w o r d e n . Veelal b e p a a l d e n de rechters zich er toe voor zoo veel n o o d i g n a d e r e o p h e l d e r i n g e n te vragen aan de b e t r o k k e n hoofden ; m a a r ook zij h e b b e n te w a c h t e n tot h u n iets gevraagd w o r d t , schrijft de paswara v o o r ; n e m e n zij uit zich zelven het w o o r d , dan verbeuren zij eene b o e t e , welke voor h u n n e o n d e r h o o r i g e n in hetzelfde geval d u b b e l zoo groot is. O o k w o r d t het dezen laatsten v e r b o d e n in luide woorden-wisseling te treden m e t h u n n e w e d e r p a r t i j , of d e z e , en te m e e r n o g de rechters , te bestrijden m e t a a n h a l i n g e n uit de wetboeken, die zij i m m e r s t o c h niet k u n n e n d o o r g r o n d e n . O n e e r b i e d i g h e i d j e g e n s de rechters in w o o r d , g e b a a r of h o u d i n g stelt i e m a n d bloot aan het verliezen zijner z a a k , h o e goed die overigens ook i s , en over een gevallen uitspraak m a g m e n , op straffe van b o e t e , zich niet boos m a k e n , noch in o n g u n s t i g e n zin zich uitlaten. Hetzelfde geldt voor het terugwijzen van een afschrift (pangélingéling) van het vonnis ( p a p ë g a t a n ) n a d a t dit d o o r den vorst b e k r a c h t i g d i s , alzoo n a d a t reeds gelegenheid bestaan heeft tot het vragen van h e r b e h a n d e l i n g of h o o g e r b e r o e p .
Gedeeltelijk m o g e n deze paswara's den indruk m a k e n wat te veel in futiliteiten te vervallen, t o c h kan getuigd w o r d e n , d a t het resultaat niet o n b e v r e d i g e n d w a s , dat aan de zittingen dier R a d e n van K ë r t a ' s , voor zoo ver o n d e r mijne w a a r n e m i n g ge-k o m e n , over het a l g e m e e n een ge-k a r a ge-k t e r van grooten ernst en waardigheid niet kon w o r d e n ontzegd.
D e kantja's spelen in de B a u s c h e r e c h t s p r a a k eene belangrijke r o l , en hoewel aan de b e r a a d s l a g i n g e n der r e c h t e r s geen deel n e m e n d e , k o n d e n zij toch d o o r h u n n e b e m o e i i n g e n in de verschillende stadiën eener zaak een belangrijken invloed op den afloop d a a r v a n uitoefenen. Zij h a d d e n ook de m e e s t e d r u k t e er van m e t het d o e n der o p r o e p i n g e n , het o p m a k e n der ge-schriften als a n d e r s z i n s , en s t o n d e n b o v e n d i e n aan b e b o e t i n g bloot bij alle t e k o r t k o m i n g e n w a a r a a n zij zich schuldig m o c h t e n m a k e n . D e b e l o o n i n g welke d a a r t e g e n o v e r s t o n d is eerst door onze b e m o e i i n g e n den vorm van een vast t r a c t e m e n t gaan aan-n e m e aan-n , wat t r o u w e aan-n s ook voor de r e c h t s p r e k e aan-n d e priesters zelven het geval re. In vroegeren tijd waren zij voor h u n n e i n k o m s t e n geheel aangewezen op h u n a a n d e e l in de o p g e l e g d e b o e t e n of a n d e r e gerechtelijke betalingen en h e t g e e n zij in r e k e n i n g m o c h t e n b r e n g e n voor diverse verrichtingen in het b e l a n g der r e c h t s p r a a k of der partijen. Hierover wordt o. m.
g e h a n d e l d in de twaalf t h a n s v o l g e n d e paswara's Nos. 42 t/m 5 3 . T o t de z o o g e n a a m d e p r a t é k a ' s waarvan elke g e d i n g v o e r e n d e bij het verschijnen voor den R a a d van K ë r t a ' s moest zijn voor-zien , wilde hij geen gevaar loopen al dadelijk zonder m e e r zijne zaak te verliezen , b e h o o r d e n behalve zijne getuigen, h u n n e z o o m e d e zijne eigene schriftelijke v e r k l a r i n g e n , eenige schalen m e t b l o e m e n , gebak en de ingrediënten voor het s i r i h k a u w e n , een paar gevulde waterkruiken en zitmatjes — alles ten ge-bruike van de r e c h t e r s in de eerste plaats en verder van a n d e r e op de zitting aanwezige autoriteiten — en voorts de «toh» , welke zelfs eene v o o r n a m e plaats bekleedde. H e t pleiten voor eene r e c h t b a n k schijnt op de Baliërs te allen tijde sterk den indruk g e m a a k t te h e b b e n van den strijd tusschen twee k e m p -h a n e n in de -h a n e n v e c -h t b a a n , zooals blijkt uit tal van Balisc-he r e c h t s t e r m e n welke aan d a t spel zijn ontleend. Zulks is ook het geval m e t dit woord « t o h » , waarvan de oorspronkelijke beteekenis is de inzet van w e d d e n s c h a p p e n bij h a n e n g e -v e c h t e n a a n g e g a a n . In de r e c h t s p r a a k is het de som welke beide partijen h e b b e n te storten bij den a a n v a n g eener z i t t i n g , als het ware om te d o e n blijken d a t h e t h u n ernst is m e t de zaak en te zorgen voor e e n e behoorlijke b e l o o n i n g der rechterlijke h e e r e n .
H e t b e d r a g dezer toh heeft in den loop der tijden sterk af-gewisseld. In de van 1743 (1821) d a t e e r e n d e Boelèlèngsche
paswara N . 5 0 , speciaal gericht tot de k ë r t a ' s , w o r d t b e p a a l d dat de toh varieert, n a a r het b e l a n g der zaak, van 250 tot 1000 k è p è n g s ; in 1882 waren in D j a m b r a n a de limieten 900 en 1900 k è p è n g s , terwijl van der T u u k er voor opgeeft een vast b e d r a g van 1700 k è p è n g s voor elke partij.
Wie echter de juistheid der tegen h e m i n g e b r a c h t e a a n k l a c h t of ingestelde v o r d e r i n g e r k e n d e , dan wel zich niet verdedigen w i l d e , en daarvan blijk gaf door geen acte van verweer op te m a k e n , of o n d a n k s de o n t v a n g e n o p r o e p i n g van de terechtzitting weg te blijven, was d a a r d o o r ook vrijgesteld van het o p b r e n g e n der t o h , m a a r hij verloor zonder meer zijne zaak (kalah loedjoeg).
Z o o d a n i g e zaak waarin niet g e p r o c e d e e r d werd h e e t t e in Boelèlèng sësipatan of g ë g è b o g a n , in D j a m b r a n a ëntjakëntjakan, allemaal weer t e r m e n ook in de h a n e n v e c h t b a a n in gebruik om een haan aan te duiden die op den loop gaat n o g v ó ó r d a t het gevecht is a a n g e v a n g e n . In zulk een geval werd de toh der w i n n e n d e partij echter verhoogd tot 2500 k è p è n g s .
O m t r e n t de verdeeling van de toh blijkt het v o l g e n d e . H e t b o v e n v e r m e l d b e d r a g van 1700 k è p è n g s is s a m e n g e s t e l d uit de h o o f d s o m , s ë p a h a = 1 6 0 0 en een surplus van 100 kèpèngs.
Dit laatste heet papoendjoel of poepoendjoel, s o m s ten o n r e c h t e geschreven of uitgesproken p a p o e n t j o e l , vergelijk h e t daarover v o o r k o m e n d e in van der T u u k ' s w o o r d e n b o e k . D a a r zal m e n tevens aantreffen eene a a n h a l i n g uit liet wetboek D a r m a Witjara b e h e l z e n d e dat het m e e r d e r e van 100 k è p è n g s ten g o e d e k o m t aan den s i l a p ë n ë k , dien men naast den hierboven b e s p r o k e n b a t o e - t o e m p ë n g of als zelfden persoon vermeld v i n d t , en de hoofdsom aan de rechters. W a a r de silapënëk bij de r e c h t b a n k o n t b r e e k t is zijn aandeel in de toh overgegaan op de. hoofden der partijen die zich t h a n s in zijne plaats belasten met het o v e r b r e n g e n aan hen van de uitspraak der rechters. De hoofdsom kwam later niet meer in h a a r geheel aan de rechters doch moest d o o r hen gedeeld worden m e t de kantja's, in dier voege dat deze een half tegen de rechters een geheel aandeel ontvingen, zoodat van de 3400 k è p è n g s er 2400 aan de drie r e c h t e r s , 800 aan de twee kantja's en 200 aan de twee hoofden w e r d e n u i t b e t a a l d , bij g ë g è b o g a n van de 2500 aan de rechters 1 8 0 0 , aan de kantja's 600, en 100 aan het hoofd der w i n n e n d e partij.
V o l g e n s paswara N°. 51 (van 1749 B a u s c h e tijdrekening) was bij de h e r b e h a n d e l i n g eener zaak op verzoek van een der
partijen door dezelfde rechters als bij wie ze het eerst a a n h a n g i g was g e m a a k t weer een gelijk b e d r a g aan toh verschuldigd en was dit eveneens het geval bij de b e h a n d e l i n g in h o o g e r b e r o e p d o o r K a r a n g a s ë m s c h e priesters.
H e t jaar te voren was blijkens paswara X". 52 in Boelèlèng n o g b e p a a l d dat indien door de eene of a n d e r e o m s t a n d i g h e i d de toh niet dadelijk bij den a a n v a n g der zitting gestort was k u n n e n worden het veroorloofd was in de plaats daarvan eenig p a n d van voldoende w a a r d e in h a n d e n der r e c h t e r s te stellen.
D a t m o e s t dan echter binnen drie d a g e n ingelost w o r d e n , anders h a d v e r k o o p p l a a t s , en werden uit de o p b r e n g s t zoowel de toh als de d o o r de kantja's g e m a a k t e kosten en h u n reisgeld b e s t r e d e n .
D e paswara's Nos. 45 en 48 v o r m e n te k a m e n als het ware eene korte instructie voor de kantja's, en vermelden de prijzen van d o o r hen op te' m a k e n gerechtelijke acten en notarieele bescheiden. Deze prijzen worden steeds uitgedrukt in k è p è n g s , de op Bali n o g steeds g a n g b a r e m u n t van C h i n e e s c h e n o o r s p r o n g . D e eenige paswara uit deze collectie welke over die m u n t h a n d e l t is te dezer plaatse ingelascht als N°. 46. E r was namelijk eene g r o o t e verscheidenheid in de soorten uit verschillende deelen van het groote C h i n e e s c h e rijk i n g e v o e r d , w a a r o n d e r de v o o r n a a m s t e waren de «tatar», de «koeningsari» en de «kotji», de laatste niet te verwarren m e t de «kotji b a d o e n g » m i n d e r als m u n t dan wel voor het m a k e n van godenbeeldjes en versierings-doeleinden gebezigd. Alle soorten echter moesten volgens de g e n o e m d e paswara bij de dagelijksche transacties als k o o p en v e r k o o p , het afdoen van schulden, het o p b r e n g e n van heffingen enz. w o r d e n a a n g e n o m e n , m e t uitzondering van de uit lood v e r v a a r d i g d e , de zeer d u n n e soort g e n a a m d k o r è n g s a n g en voorts die welke i n g e s c h e u r d of gebroken waren.
E n k e l e der in deze paswara's v o o r k o m e n d e t e r m e n voor ge-rechtelijke betalingen b e h o e v e n n o g eenige t o e l i c h t i n g , waar-o n d e r s waar-o l a s a n , rwaar-orasan en tëlpelasan. H e t meest vwaar-owaar-or de h a n d
E n k e l e der in deze paswara's v o o r k o m e n d e t e r m e n voor ge-rechtelijke betalingen b e h o e v e n n o g eenige t o e l i c h t i n g , waar-o n d e r s waar-o l a s a n , rwaar-orasan en tëlpelasan. H e t meest vwaar-owaar-or de h a n d