verboden ooit nog naar de onderwereld terug te keren. Mataroa leefde voortaan met zijn vrouw in de wereld en onderwees de mensen de tatoeëerkunst terwijl Niwareka hun de weefkunst bijbracht.201
Het getatoeëerde lichaam
Archeologisch onderzoek toont aan dat het tatoeëren vanuit de Polynesische thuislan-den door de Ma¯ori geïntroduceerd werd. Mannen werthuislan-den doorgaans op het gezicht getatoeëerd en vanaf de taille tot aan de knieën, maar motieven konden ook op de armen, schouders, lage kuiten en rug voorkomen. Vrouwen hadden doorgaans minder moko (tatoeages), alleen op de kin, bovenlip en neusvleugels. De kin-moko voor vrouwen bleef belangrijk tot in de jaren zeventig van de twintigste eeuw en wint momenteel opnieuw aan populariteit. Moko kon ook tussen de wenkbrauwen en op het voorhoofd aangebracht worden. Volledige gezichtstatoeages zag men zelden bij vrouwen. Andere delen van het vrouwelijk lichaam die eventueel in aanmerking kwamen voor tatoeëring waren armen, benen, schouders, heupen en de onderbuik.202
Ma¯orivrouw met moko, in Tikitiki, North Island.
Museum Volkenkunde RMV 11606-12, National Publicity Studios Collection, ca. 1970
Tatoeëringstechnieken
Om de getatoeëerde lijnen te verkrijgen en de huid open te steken, werden kleine, uit been vervaardigde en op een houten handvat gemonteerde beitels met een gekartelde rand gebruikt. Er werd zachtjes en ritmisch met een houten hamertje op geklopt. Pig-ment van een indigoblauwzwarte of groenachtige kleur bestond uit roet gemengd met lichte vis- of hondenolie, of bronwater. De kleur was afhankelijk van de dichtheid van de gebruikte as, verkregen door het verbranden van hars of van rupsen. Het genezings-proces werd bevorderd door op de snijwonden gespleten bladeren van de inheemse karaka-boom (Corynocarpus laevigatus) te plaatsen. Naast de perforatietechniek die vandaag de dag bij traditionele aanbreng van tatoeages meestal nog steeds wordt toe-gepast, werd een andere methode aangewend, die eruit bestond huidgroeven te maken als ging het om houtsnijwerk met bijpassende motieven. Hiervoor was een andere, veel scherpere, benen beitel nodig. De belangrijkste motievenvelden zijn symmetrisch, de secundaire zijn dat niet. Afhankelijk van de plaats van de tatoeage kan het motief curvi-lineair of hoekig zijn.203
Niet alleen op het huis waarin getatoeëerd werd, lag tijdens het proces een strenge tapu, ook op de persoon zelf: er bestond een risico op infectie en bij gezichtstatoeage werd het sacrale karakter van het hoofd benadrukt.204 De persoon die een tatoeage on-derging, moest afzien van seksuele activiteit en van het innemen van vast voedsel tot het einde van het genezingsproces. Een speciaal soort voedingskoker (ko¯rere) werd ont-worpen om bouillon en vers water aan de patiënt toe te dienen.205
Mokamo¯kai
Op 9 november 2005 gaf het Museum Volkenkunde in Leiden een getatoeëerd hoofd of mokamo¯kai aan Nieuw-Zeeland terug. Het maakt tegenwoordig deel uit van het Te Papa Tongarewa National Museum of New Zealand. In de negentiende eeuw begon een vrij bloeiende handel in getatoeëerde Ma¯orihoofden; bepaalde slaven werden zelfs vóór hun onthoofding getatoeëerd. Vanaf 1993, na een officiële verklaring over het feit dat men-senresten whakapapabanden uitdrukten, kwamen steeds meer Ma¯oristemmen op voor de terugkeer naar Nieuw-Zeeland van deze in westerse musea gehouden hoofden. Dit had als resultaat dat vele Europese musea de mokamo¯kai teruggaven. De meest recente restitutie betreft Franse musea. In mei 2010 stemde de Franse Nationale Vergadering (Assemblée nationale) voor een wet die de terugkeer van vijftien Ma¯orihoofden naar Ao-tearoa mogelijk maakte. Dit kon voordien niet gebeuren aangezien museumcollecties voor altijd tot de Franse staat behoorden.
Taku pu¯to¯rino No wai ra nga¯ ngutu Hei whakapa¯ ki o¯u Hei puhi i te hou ora Kia rangonahia ano¯ te reo? Mijn pu¯to¯rino,
Wiens lippen de uwe zullen aanraken, Wiens levende adem
Stem zal geven, Opnieuw?206
Fluiten, trompetten, ritme-instrumenten en bromhouten zijn traditionele Ma¯ori-muziekinstrumenten (taonga pu¯oro). Muziek heeft haar eigen oorsprongsverhaal. Van Ranginui kwam de melodie; van Papatu¯a¯nuku’s kloppend hart kwam het ritme. Samen brachten zij de taonga pu¯oro voort, die ritme en melodie doen versmelten. De muziek-instrumenten vangen de natuurlijke geluiden van de omgeving op, zoals die van vogels, insecten en de wind, en ze begeleiden tal van gelegenheden waar ze gemoedsstemmin-gen en emoties uitdrukken. Er is muziek en zang om over overledenen te rouwen, zich bij de geboorte van een kind te verheugen, vijanden te beledigen, genealogieën te reci-teren, te vissen, mensen op de marae te verwelkomen, kortom, muziek is er voor allerlei rituele gelegenheden en gebeurtenissen in het leven.207
Sinds de jaren negentig van de twintigste eeuw is er een vernieuwde interesse in het maken en bespelen van taonga pu¯oro. Mensen zoals wijlen Dr Hirini Melbourne, muzi-kant Richard Nunns en beeldhouwer Brian Flintoff waren spilfiguren in deze herople-ving en droegen bij tot wat we nu weten over Ma¯orimuziekinstrumenten. Samen met anderen vormden zij de groep Hau Manu, ‘de adem van de vogels’. ‘Haumanu’ in één woord betekent als werkwoord ‘heropleven’, ‘tot gezondheid herstellen’, ‘verjongen’ en als zelfstandig naamwoord ‘therapie’.
Ma¯orimuziekinstrumenten ondernemen tegenwoordig een bijzondere en boeiende reis. Zij hebben zich een plaats weten te veroveren in de hedendaagse Nieuw-Zeelandse maatschappij. Er worden bijvoorbeeld cd’s uitgebracht met Ma¯orimuziek waarbij het tapu-verbod gerespecteerd wordt: alleen muziek die iedereen horen mag, wordt op-genomen. Taonga pu¯oro spelen een steeds belangrijkere rol tijdens inzegeningen van Ma¯oritentoonstellingen.208