Ma¯oriwapentuig wint aan populariteit vooral door het gebruik ervan in culturele groepsoptredens (kapa haka) of in lessen die op de marae gegeven worden. Wapens zijn meer dan dodelijke objecten. Het zijn belangrijke prestigevoorwerpen. Zelfs na de in-troductie van geweren in de jaren zestig van de negentiende eeuw, toen de geweerkol-ven fijn versierd waren, behielden Ma¯oriwapens hun belang. Het is bekend dat sommi-ge Ma¯orisoldaten hun traditionele wapens meenamen naar de Boerenoorlosommi-gen en naar beide wereldoorlogen. Wapens worden nog steeds gedragen tijdens protestmarsen, of door redenaars tijdens toespraken en ceremoniële aangelegenheden.181
Wapens en prestige
Ka tuwhera te ta¯waha o te riri, ka¯ore e titiro ki te ao ma¯rama
De poorten van de oorlog zijn open en de mens neemt de wereld van het licht niet meer waar182
Voor Ma¯ori konden in het verleden om tal van redenen conflicten ontstaan: geschillen en wedijver over land en rijkdommen, weerwraak voor beledigingen en aanvallen op mensen of mana. Oorlogvoering vergde bepaalde vaardigheden, technieken en ceremo-nieel die onderwezen werden in de school van de krijgskunst, de whare tu¯ taua. Jonge jongens – en soms meisjes – werden er getraind door middel van spelletjes. Wanneer ze ouder werden, leerden ze de vaardigheden voor man-tegen-mangevechten, waarbij zowel wapens met een korte als met een lange schacht gebruikt werden. Heel getalen-teerde jonge mannen specialiseerden zich vaak in gevechtstactiek en militaire strategie. Door hun connectie met bekende krijgers en chefs konden wapens een zekere berucht-heid verwerven en zo de mana van de wha¯nau, hapu¯ of iwi belichamen en dus boven-natuurlijke krachten bezitten. Sommige werden zo tapu beschouwd dat mensen terug-houdend waren om ze te gebruiken uit vrees voor ongeluk of ziekte.183
Wapentypes
Een Ma¯orikrijger (toa) beschikte over drie types wapens wanneer hij zich voorbereidde op het gevecht: korte wapens, die vaak ten onrechte als knots bestempeld en met één hand vastgehouden werden; langere, stafachtige wapens die met beide handen bediend werden en speren die bedoeld waren om geworpen te worden.184
Gesneden taiaha met hondenhaar en papegaaienveren.
Museum Volkenkunde RMV 2212-3, 164 x 6 cm. Aankoop: J.F.G. Umlauff, 1930
Wapens met korte handgreep
Patu en mere, gemiddeld 36 centimeter lang en gemaakt van steen, pounamu of walvis-been, werden gebruikt in man-tegen-mangevechten en vereisten van de krijger snel voetwerk en behendigheid. Ze hadden een langwerpig ovalen blad met een scherpe sne-de. De krijger gebruikte ze om het hoofd en lichaam van zijn tegenstander met korte, scherpe slagen aan te vallen, wat ernstige verwondingen en zelfs de dood kon veroorza-ken. Korte wapens, zoals de patu, wahaika en mere, werden aan de pols met een koord gehecht zodat ze niet verloren raakten in de strijd. Wahaika werden enkel uit hout of walvisivoor gesneden en hadden een specifieke vorm met een deukje aan de achterkant van het wapen (wahaika betekent ‘mond van de vis’).185
Wapen van jade met kort handvat oftewel mere pounamu is tegelijkertijd een prestigeobject dat als erfstuk van generatie op generatie wordt doorgegeven.
Museum Volkenkunde 1136-1, 45,8 cm. Aankoop: G.A. Frank, 1894
Wapen met korte handgreep waardoor enkele koorden zijn geregen. Op deze manier werd voorkomen dat het wapen viel tijdens het gevecht.
Museum Volkenkunde RMV 360-5598, 45,8 cm. Overdracht: Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden, 1883
Een vroege wahaika, mogelijk afkomstig uit het noordelijke topje van North Island.
Museum Volkenkunde RMV 6106-1, 34 x 9,5 x 2 cm. Aankoop: A. Meyer, 2009
Wahaika, versierd met oppervlaktedecoraties zoals een hoofd met
uitgestoken tong en ingelegde ogen.
Wahaika, versierd met oppervlaktedecoraties. Een manaia-figuur is dicht bij
het handvat geplaatst.
Museum Volkenkunde RMV 4552-4, 40 cm. Aankoop: Paul Rutten, 1972
Wahaika, versierd met oppervlaktedecoraties. Een manaia-figuur is dicht bij
het handvat geplaatst.
Museum Volkenkunde RMV 2399-22, 40,5 cm. Schenking: Juff. R. Käyser, 1939
Wahaika, versierd met oppervlaktedecoraties. Een kleine manaia-figuur is
dicht bij het handvat geplaatst.
Museum Volkenkunde RMV 4552-3, 36 cm. Aankoop: Paul Rutten, 1972
Wahaika van walvisbeen, versierd met oppervlaktedecoraties. Een manaia-figuur is dicht bij het handvat geplaatst.
Museum Volkenkunde RMV 1877-13, 33,5 x 9 cm. Schenking: Bataviaasch Genootschap van Kunst en Wetenschappen, 1914.
Ongedecoreerde wahaika.
Wapens met lange schacht
Het meest prestigieuze wapen dat men gebruikte in langeafstandsgevechten was de taia ha. Het was tussen de 1,2 en 1,9 meter lang en had aan de ene kant een scherp en aan beide zijden van de andere kant een gesneden gezichtje met een uitgestoken tong en ogen die in alle richtingen keken, ter illustratie van de alertheid van de krijger. De ogen waren ingelegd met pa¯uaschelp, wat hun blik verdiepte. Vele taiaha waren versierd met bosjes hondenhaar en rode veren van de ka¯ka¯-papegaai (Nestor meridionalis). Een goed uitge-voerde slag van de taiaha kon een schedel doen bezwijken en de krijger op slag doden.186
Tewhatewha, ook ‘slagveldbijlen’ genoemd, waren een ander type langeafstandswa-pens. Ze waren gemiddeld 1,1 meter lang en bestonden uit een lange schacht die aan de ene kant in een punt eindigde en aan de slagkant in een breed, kwartcirkelvormig hoofd. Het bijzondere van deze bijlen was dat men de boord van de stok tegenover het afgeronde hoofd gebruikte om mee te slaan. Chefs hanteerden ze vaak om tijdens het gevecht of op de marae aan krijgers een teken te geven, of om het ritme voor de roeiers in de waka taua te markeren. Door hun specifieke vorm zagen ze er anders uit dan alle andere wapens. De aangehechte veren droegen bij tot hun zichtbaarheid.187
Taiaha, gedecoreerd met gesneden gezichten.
Museum Volkenkunde RMV 330-4, 178 cm. Aankoop: Professor Moseley, 1882
Taiaha, gedecoreerd met gesneden gezichten.
Museum Volkenkunde RMV 661-1, 159 cm. Aankoop: J.F.G. Umlauff, 1887
Tewhatewha, versierd met een bundel haviksveren.
Hoewel niet iedereen het erover eens is, waren hoeroa zeer waarschijnlijk zowel ce-remoniële staffen als wapens. In het bezit van mannen met hoge rang als symbool van prestige en autoriteit, werden ze gemaakt uit het kaakbeen van de potvis en hadden ze vaak een fijne versiering.188 Het Museum Volkenkunde in Leiden bezit een van de wei-nige voorbeelden die aanwezig zijn in museumcollecties. Dit voorwerp is bovendien heel goed gedocumenteerd. Het behoorde toe aan de belangrijke Ma¯orichef Ta¯mati Wa¯ka Nene, die waarschijnlijk geboren was in de jaren tachtig van de achttiende eeuw. Zowel aan vaders- als aan moederszijde was zijn whakapapa indrukwekkend. Zijn vader, Tapua, was een chef en een rituele specialist (tohunga) van de Nga¯ti Haostam van het Hokiangagebied. Hij was ook verwant aan de leiders van Whangaroa en Bay of Islands. Nenes moeder was Te Kawehau; zij was geparenteerd aan Hongi Hika, die samen met Cambridgehoogleraar Samuel Lee bijdroeg tot de eerste orthografie van Te Reo Ma¯ori. Vanaf een jonge leeftijd was Nene een uitmuntend krijger. Na vele veldslagen werd hij de belangrijkste chef van het Hokiangagebied. Hij beschermde de wesleyaanse missie en de Europese handelaars. Uiteindelijk werd hij in 1839 zelf ook een wesleyaans methodist en koos hij de naam Ta¯mati Wa¯ka, naar Thomas Walker, een handelaar en beschermer van de Church Missionary Society. Nene werd door de Europeanen gezien als een
betrouw-De leider van de waka taua houdt een tewhatewha vast. Viering van Waitangi Day op
6 februari 2010.
bare chef bij wie men terechtkon voor advies. Hij dacht dat het te laat was om de rug te keren naar de Europeanen en de goederen die zij met zich meegebracht hadden. Dit ver-klaart waarom hij de chefs ervan overtuigde het Verdrag van Waitangi te ondertekenen. In de periode na 1840 nam de onrust tussen Ma¯ori en Europeanen toe. In 1846 ging Nene naar Auckland om de gouverneur te overreden tot het sluiten van vrede; daardoor steeg zijn politieke macht. Hij gold als de redder van de regering en werd uiteindelijk beloond met onderhoudsgeld van 100 pond per jaar en een buitenhuisje in Russell. Toen Nene in 1871 stierf, werd hij door zowel de Europeanen als de Ma¯ori beschouwd als een groot leider met veel mana.189
Nene gaf de hoeroa aan een zekere kolonel Dunn, samen met twee andere wapens. Een afstammeling van Dunn schonk het lange prestigewapen in 1932 aan James Hooper, een privéverzamelaar van voornamelijk Polynesisch materiaal die het ‘Totems Museum’ in Arundel (Sussex, Engeland) stichtte. Het grootste deel van zijn verzameling werd tussen 1976 en 1983 verkocht aan Christie’s.190 Museum Volkenkunde verwierf de hoeroa van een privéverzameling in 2010.
Een zeldzame fijn uitgesneden achttiende-eeuwse hoeroa of lange staf, gemaakt uit het kaakbeen van een walvis. Hij behoorde toe aan de Ma¯orihoofdman Ta¯mati Waka Nene (1780?-1871).
Museum Volkenkunde RMV 6107-1, 70 x 29,5 x 7,8 cm. Aankoop: privéhandelaar, 2009
Onder:
Het ter ere van Ta¯mati Waka Nene opgerichte monument, kerkhof te Russell.