de spion als nostalgisch figuur

In de Britse The Fourth Protocol is, op een hele andere manier dan in de voorgaande film, duidelijk de weemoed naar de spion als heroïsch figuur in de jaren tachtig te herkennen. Het script van de film over een complot in de KGB-top die de wereldvrede bedreigde, schreef de spionageschrijver Frederick Forsyth als bewerking van zijn gelijknamige roman uit 1984. De basis van de film keert terug naar de meer simplistische vorm van de spionagefilm van twee spionnen die elkaars vijanden en tegenpolen zijn. Om dit te verhelderen volgt een analyse van de tegenstelling tussen de Britse spion en de Russische spion. De Britse geheim agent, John Preston, wordt in de film gepresenteerd als een ontzettend slimme spion met zeer vernuftige trucjes waardoor hij zijn tegenstanders altijd een stapje voor is. Hij is vooral trouw aan zijn eigen morele code en volgt niet zomaar bevelen van bovenaf op, wiens bedoelingen hij tevens

95 _{Frank Zaagsma, ‘The Falcon’, Het Parool (2 mei 1985)}

<https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?coll=ddd&identifier=ABCDDD%3A010831536%3Ampeg21%3Aa0221 > [geraadpleegd op 4-1-2019].

96 _{W. Wielek Berg, ‘The Falcon and the Snowman: twee ongewone spionnen’, Trouw (2 mei 1985)}

<https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?coll=ddd&identifier=ABCDDD%3A010820448%3Ampeg21%3Aa0299 > [geraadpleegd op 4-1-2019].

97 _{Arjen Mulder, ‘Leuke jongens, raar verhaal’, De Waarheid (11 mei 1985)}

<https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?coll=ddd&identifier=ddd%3A010378537%3Ampeg21%3Aa0153 > [geraadpleegd op 4-1-2019].

meteen doorziet.98 _{De Russische spion Valeri Petrofski alias James Ross daarentegen, is niet}

meer dan een marionet in het spel van de hoge functionarissen. Het karakter van de Russische spion wordt bepaald door onderdrukte moordneigingen en seksuele neuroses. Hij toont geen enkel bezwaar tegen de plannen van zijn baas om een nucleaire bom te laten ontploffen nabij een woonwijk.99 _{Deze opvallende tegenstelling in de film toonde duidelijk de weemoedige}

gevoelens in spionagefilms naar een held en was mogelijk een product van de oplopende ‘hitte’ van de Koude Oorlog in de beginjaren van de jaren tachtig.

Daar waar de basis van de film draait om de tegenstelling tussen de spionnen, speelt op de achtergrond het meer ingewikkelde verhaal over het spel van de spionagediensten af. In de hogere kringen van de KGB spelen zich in de film meerdere complotten naast elkaar af. Liquidatie, zwartmaken en het opofferen van eigen geheim agenten zijn middelen om de persoonlijke doelen van de KGB-functionarissen te bereiken. Ook de Britse geheime dienst speelt in de film een gemeen spel. De deugdzame spion Preston wordt door zijn eigen baas tegengewerkt, omdat hij bang is dat Preston hem anders in de toekomst zal gaan vervangen. De Britse geheime dienst maakt zich in de film volgens Preston net zo schuldig als de Russen aan het spionagespel. Nadat hij achter medewerking van de Britse geheime dienst bij een KGB- complot en executie van een spion komt, zegt hij hierover het volgende: ‘It’s all a game to you, isn’t it? You don’t give a shit about anything except your lousy careers. Neither of you. It’s about time they put you in a fucking museum.’100 _{Beide geheime diensten maken zich in de}

film schuldig aan verwerpelijke spionage ethiek met egoïsme als de belangrijkste drijfveer en Preston is de enige spion in de film die hierboven staat.

Opmerkelijk zijn de verschillende opvattingen in de film over de stand van zaken in de Koude oorlog. Bij het confronteren van een Britse spion -die zonder zijn weten- voor de Sovjet- Unie spioneert, blijkt dat een hoge Britse spion vindt dat de man met zijn acties de levens van onschuldige Britse inwoners op het spel zet. Uit zijn visie blijkt weinig van de toenadering tussen Oost en West en de hervormingen in de Sovjet-Unie in 1987.101 _{Daarnaast is het}

opvallend dat een KGB-generaal orders geeft voor het tot ontploffing brengen van een

98 _{The Fourth Protocol (1987) uitspraak John Preston (Michael Caine) 00:49.21-00:49.29 ‘And and you're kicking out anybody}

who doesn't make themselves available to kiss your arse! But if you were to look at this thing straight just for a moment, you might see that there's something going on out there!’

99 _{The Fourth Protocol (1987) fragment 1:21.23-1:27.30.} 100 _{The Fourth Protocol (1987) fragment 1:54.14-1:55.13.}

101 _{The Fourth Protocol (1987) uitspraak Sir Nigel Irvine (Ian William Richardson) 00:29.35-00:29.48: ‘You've betrayed your}

country. You've passed untold numbers of secrets to Moscow... And endangered the lives of British men and women and I'd say, you've weakened NATO perhaps irretrievably.’

atoombom in Engeland. Hier zou volgens het plan dan de Verenigde Staten de schuld van krijgen, omdat het een Amerikaans atoomongeluk zou lijken. Dit zou tot gevolg hebben dat de vredesbewegingen in Europa sterker zouden staan en de relatie met de Sovjet-Unie en West- Europa nog inniger zou worden.102 _{De generaal uit de Sovjet-Unie in de film ambieerde het nog}

steeds om de invloed van het Oosten uit te breiden in het Westen en zag het gevecht nog niet als gestreden. Zijn politieke tegenstander zag juist dit scenario als een oorlogsdaad die de wereld weer terug zou brengen in de Koude Oorlog en impliceerde daarmee in de film dat het conflict voorbij was.103

In de Nederlandse krantenrecensies heerste een spottend gevoel over de voorspelbaarheid waarmee de Russen als daders in de film werden geportretteerd en de stereotyperende boodschap die de film uitdroeg. Het was vanzelfsprekend een Rus die opdracht kreeg in Engeland een atoombom in elkaar te knutselen en de Russen waren weer de grote schurken.104 _{Dit alles terwijl het spookbeeld van de Koude Oorlog juist zo ver weg leek door}

de politieke ontwikkelingen volgens de filmredacteur van Trouw.105 _{De film zou leiden tot een}

theorie over spionagefilms: ‘Alle ontspanningspolitiek van Gorbatsjov ten spijt, de spionagefilm moet het hebben van de Koude Oorlog-sfeer en een hermetisch afgesloten IJzeren Gordijn.’106 _{Hiermee maakte hij kenbaar dat die sfeer in de destijdse samenleving definitief}

verleden tijd was.