Als je wint heb je vrienden. Dat gezegde gold ook heel duidelijk voor de DDR. Wanneer allerlei verschillende atleten het onmogelijke presteerden en ze uiteindelijk op dat podium stonden met die felbegeerde medaille om hun nek- het liefst in goud- dan was hij of zij een held van de DDR. Goede prestaties werden beloond en je kon als atleet genieten van de geneugten des levens. Allerlei chique reisjes naar het buitenland, de beste woningen, beter voedsel en de mogelijkheid om naar de beste universiteiten van het land te gaan. Dit vormde echter nog maar het topje van de ijsberg. Het allerbelangrijkste was dat je als topatleet het gezicht van je land was. Jij was als ‘Diplomaat in Trainingsanzug’, het ansichtkaartje van je land. Er werd dan ook van je verwacht dat je je gedroeg naar de vereiste normen.57
Zoals elke diplomaat was het ook gebruikelijk dat er regelmatig bezoeken aan het buitenland werden gebracht. Een goed voorbeeld van zo’n diplomaat was Katarina Witt. Zij werd beschouwd als ‘das schönste Gesicht des Sozialismus’. Witt was hét gezicht van de DDR-sport in de jaren tachtig. Ze deed voor het eerst mee met de Olympische Winterspelen van Sarajevo in 1984 waar ze hoge ogen gooide toen ze een gouden medaille behaalde. Nog vele wedstrijden zouden volgen. Door haar vriendelijke en mooie voorkomen werd ze het uithangbord van de DDR. Men had in de DDR aan het einde van de jaren tachtig niet veel 57 Henk Erik Meier en Michael Mutz,’Sport-related national pride in East and West Germany, 1992- 2008. Persistent differences or trends toward convergence?, in: SAGE Open, 6 (2016) 3-4.
(meer) om trots op te zijn. De bewondering voor Katarina was daardoor des te groter. Door de successen die ze behaalde kon ze van allerlei privileges genieten waar de doorsnee Oost- Duitser alleen maar van kon dromen. Zo kon ze zelfs een concert bijwonen van Michael Jackson in de Bondsrepubliek, na goedkeuring van de top van de SED uiteraard.58
Ook al was ze een van de minst kritische atleten van de DDR, het betekende echter niet dat ze niet te maken kreeg met de nadelen van het regime. Uit verschillende dossiers bleek dat de staat veel dieper op haar huid zat dan voor de buitenwereld te zien was. Zo moest haar vriendje zo ver mogelijk van haar vandaan wonen, want de autoriteiten dachten dat haar relatie haar prestaties ten ongunste zou beïnvloeden. Hij was een drummer in een band met lang haar die gestreepte broeken droeg. Dat paste niet bij een gedisciplineerde atleet. Hierdoor is het te betwijfelen of het al die privileges wel waard was als degene niet zijn eigen leven volledig naar eigen gelieven kon bepalen.59 De vraag is hoe het leven van een winnaar er precies uit zag.
Katarina Witt: de Oost-Duitse ‘girl next door’
De DDR had op zijn zachtst gezegd niet een geweldig imago. Bij het zien van Katarina kon men niet geloven dat zij uit de DDR kwam. ‘In der DDR war, man ganz verwundert, son nach dem Motto: Mensch eure Baüme sind ja auch grün? Ze probeerde duidelijk te maken dat ze het maar vreemd vond dat iedereen buiten de DDR zo anders dacht over de mensen uit de DDR. Iedereen is in principe toch hetzelfde? Voor de buitenwereld was het heel anders. Aangezien de DDR een soort afgesloten gemeenschap was, had niemand een idee hoe de Oost-Duitse samenleving precies in elkaar zat. Met name toen de Berlijnse Muur men de doorgang naar het Westen afsloot sinds 1961, wist men in het Westen nauwelijks wat er achter de Muur plaats vond. In West-Duitsland zaten veel mensen die nog familieleden hadden in het Oosten. Men kreeg dus mondjesmaat wel wat mee over hoe het in de DDR eraan toe ging. De nieuwe contacten die werden gesloten in het kader van de Ostpolitik vanaf 1970 veranderde hier weinig aan. Als er over de DDR gesproken werd dan ging het alsnog vaak over het grauwe karakter van de staat. Daarbij kwam het dat politici uit de DDR en de rest van het Oostblok vooral allemaal oude grijze mannen waren. Beelden van de gewone burger zag je nauwelijks en wat men zag, gaf nou niet het idee dat er veel glamour was in de 58 Sport in de DDR: Katarina Witt, website Duitslandinstituut.
https://duitslandinstituut.nl/naslagwerk/657/katarina-witt (Geraadpleegd 30 maart 2017). 59 Katarina Witt, So viel Leben (Berlijn 2015) 15-19.
DDR. Het was daarom een grote verrassing dat opeens het lachende gezicht van Witt voor iemand stond.60
Katarina Witt was 5 jaar toen ze de sport ontdekte. Ze was met haar klas vaak naar de ijsbaan gegaan om te kijken hoe de volwassenen het ervan af brachten en werd naar eigen zeggen helemaal verliefd op de sport. Ze zat haar ouders constant op de zenuwen om haar op schaatsles te doen. Gelukkig voor haar lag de ijsbaan in de buurt van het ziekenhuis waar haar moeder werkte. Op de weg naar haar werk zette ze Kati af bij de hal. Witt wilde dat haar ouders vaker met haar naar de ijsbaan zouden gaan. Haar ouders hadden echter geen tijd. Haar belangstelling werd opgevangen door een scout en sindsdien begon het avontuur. 61
Een leuk gezicht kon je dan veel meer bekoren dan een chagrijnig grauw gezicht van de oude SED-leiding. ‘Das image der DDR war ja eher: grau, freudlos, uniformiert. Und ich kam dann- sagen wir es so: etwas anders daher. Weil ich immer fröhlich war und meine Kostüme bunter und ausgefallener waren. Die show und der Glamour gehören zum Eiskunstlauf dazu: selbst wenn einem alles wehtut, so zu tun, als hätte man Federn an den Füßen und nicht Blut in der Schuhen.’62
Witt was vanwege haar stralende uiterlijk een van de personen die regelmatig naar het Westen ging. Niet alleen voor wedstrijden maar ook om het socialistische gedachtegoed nog eens over te brengen. Ook al had ze veel glamour, ze was zelf een heel normaal meisje, iets wat in het buitenland extra werd benadrukt. Door haar normale voorkomen werd de indruk gewekt dat de DDR een staat was net zoals alle anderen. In de Bondsrepubliek was ze een graag geziene gast. Zelfs in Amerika was ze mateloos populair. In haar biografie grapt ze over hoe ze in Time Magazine genoemd werd. ‘Wenn Kati Witt das wahre Gesicht des Sozialismus ist, dann kann Amerika gern sozialistisch werden.’63 Betere reclame bestond er niet.
Zij was natuurlijk lang niet de enige, maar veel vrouwelijke atleten waren zo
volgestopt met doping dat het wellicht twijfels gingen oproepen of het weldegelijk vrouwen waren. Witt beoefende een sport waar doping geen grote rol heeft gespeeld in tegen stelling tot turnen, atletiek of zwemmen. Op die manier bleef haar ‘girl next door’ imago behouden. Haar puberteit werd niet aangetast door een extra hoeveelheid hormonen als gevolg van pillen. Voor andere atleten kon niet hetzelfde gezegd worden. Zo mocht de zwemster Gudrun Wegner niet of nauwelijks in de media terecht komen. Zij zat zo vol met doping dat haar stem helemaal vervormd was. De SED handelde uit angst. Wat als men in het Westen zou
60 Fulbrook, The people’s state. From Hitler to Honecker 51-54. 61 Witt, So viel Leben, 19-23.
62 Ibidem, 23-24.
vermoeden dat er in de DDR-doping gebruikt werd? Het was beter om haar en andere zoveel mogelijk de mond te snoeren. Hierdoor bleven de DDR-geheimen van het succes lange tijd goed verborgen.64
Iets terug doen voor de maatschappij
Katarina Witt was niet de enige grote Oost-Duitse ster. Een van de grootste gezichten van de Oost-Duitse sport uit de jaren vijftig en zestig was Täve Schur. Schur was een voormalig wielrenner die opgroeide in Magdeburg en was het grootste sportieve gezicht van de DDR geweest. Hoewel hij niet de meeste medailles of trofeeën heeft gewonnen was hij mateloos populair in de DDR (en nog steeds in Oost-Duitsland). Zijn enorme populariteit had met een aantal dingen te maken. Ten eerste kwam Schur uit een eenvoudig Oost-Duits gezin die door middel van hard werken de top had weten te bereiken. Hij was daarmee een soort voorbeeld voor anderen die uit eenzelfde soort milieu kwamen. Nog voor de professionalisering die de Oost-Duitse sport zou doormaken vanaf de jaren zeventig, had Schur namelijk al meerdere grote prijzen behaald. Zo won hij tijdens de Olympische Spelen in Melbourne in 1956 een bronzen medaille voor de tijdrit. Iets wat hij tijdens de Spelen van Rome 4 jaar later
verbeterde door een zilveren medaille te behalen. Dit gaf de DDR een enorme boost in hun zelfvertrouwen. Daarnaast was Schur heel bescheiden gebleven. Hij vierde zijn
overwinningen niet op grote uitgebreide wijze en voelde zich nooit beter dan anderen. Hij ging altijd naar de mensen toe die hem toe stonden te juichen in plaats van dat hij ze van een afstand uitzwaaide. Hij was een echte man van het volk. Hij was daarom het perfecte
vriendelijke gezicht om de DDR te vertegenwoordigen.65
Hij voelde zich ook daadwerkelijk met de Oost-Duitse samenleving verbonden. Hij was erg teleurgesteld dat de DDR in 1990 ophield te bestaan want hij geloofde daadwerkelijk 64 Kai Reinhart en Michael Krüger, ‘Funktionen des Sports im modernen Staat und in der modernen Diktatur’, in: Historische Sozialforschung, 32 (1 januari 2007) 24-28.
65 Peter Stein, Täve Schur wird 85. Warum ein zweiter Platz sein größter Sieg war, 22-2-2016, website Märkische Allgemeine http://www.maz-online.de/Nachrichten/Sport/Warum-ein-zweiter- Platz-sein-groesster-Sieg-war (Geraadpleegd 18 April 2017).
in het ideaal waar de DDR voor stond. ‘Ich war Tieftraurig. Ich hatte mich mit den gesellschaftlichen Zielen in der DDR identifiziert. ‘zei Täve in zijn biografie. ‘Die Leute kamen und warfen mir vor, du warst doch da oben in der Volkskammer, habt ihr nicht mitbekommen, welche Fehler gemacht wurden. Aber ich hatte auch meinen Stolz. Die D- Mark habe ich mir nicht abgeholt, da hätten sie sicher schon mit der Kamera gestanden.’66 Hij ziet de DDR echter niet per definitie als een verliezende staat aangezien toch nog vrij veel van de oude maatschappij is blijven bestaan. Iets wat eerder voor onmogelijk werd gehouden toen de Muur net gevallen was. Der Sieger werde ich nicht sein, aber auch nicht der Verlierer. Ich denke immer an die Menschen hier im Osten. Wit haben eine Zeit erlebt, die kommt nicht wieder. Atleten zagen het ook als hun taak om iets terug te doen voor de maatschappij. Zij brachten immers offers zodat zij konden sporten en van bepaalde privileges konden genieten. Zo zei Täve schur daar het volgende over:
‘‘Die haben doch für mich in Betrieb geschuftet, damit ich Radfahren und studieren konnte. Das war eine Frage der Moral. Die Menschen haben mein Studium mitbezahlt, das ist so verplichtend gewesen.’’67
Volgens Täve was het dus niet meer dan logisch dat je iets terug deed voor de maatschappij aangezien de maatschappij ook heel voor jou deed. Lintjes doorknippen, een ziekenhuis of school bezoeken of als eregast optreden bij verschillende plechtigheden of parades was de norm. Dit soort activiteiten hoorden bij een staatshoofd maar het werd langzamerhand
onderdeel van het leven van de atleet. Niet alleen om wat terug te doen voor de maatschappij, maar het was ook om de burgers te paaien. De leiders van de DDR wonnen nou niet bepaald de populariteitsprijs. Burgers hadden geen invloed op het diplomatieke
besluitvormingsproces. Als er slechte politici waren in de landelijke politiek of in de lokale gemeenteraad was het aan de SED zelf om de mensen te vervangen. De burgers moesten, ook al hadden ze diep vanbinnen kritiek op de politici, hun gevoelens voor zichzelf houden. Täve werd ook gevraagd om na zijn carrière in de Volkskammer te gaan zitten omdat men hem wel respecteerde. De druk op het regime werd dan verlegd.68
Niet iedereen zag het zoals Täve. Sommige atleten dachten veel meer aan de offers die zij zelf brachten. Zij zagen hun familie heel vaak niet, konden niet plezier maken met
66 Täve Schur, Die Autobiografie (Berlijn 2011) 15-21.
67 Stein, Täve Schur wird 85. Warum ein zweiter Platz sein größter Sieg war. 68 Holzweissig, Diplomatie im Trainingsanzug, 156-159.
vrienden na school en waren continue met sport bezig, volledig afgesloten van de rest van de maatschappij. Dat was ook een opoffering. Van Iedereen werd een bepaalde taakomschrijving verwacht. Täve was echter een uitzondering wat betreft de liefde voor de DDR. De meeste oud-atleten konden met weinig tot geen positieve gedachtes terugkijken op de DDR getuige de verhalen van andere atleten zoals Ines Geipel. Täve kijkt echter alleen maar terug met een roze bril. Hij vond dat de DDR een musterland was (een patroonland) dat het goede voorbeeld gaf. De horrorverhalen over doping komen hem dan ook niet bekend voor. Ook ontkent hij dat hij zelf doping heeft gebruikt. Er zijn ook nooit bewijzen gevonden. Het is wel opvallend dat hij in zijn biografie verklaart dat hij nooit een vermoeden had dat er doping in het spel is geweest. Als lid van de Volkskammer zal hij niet van alles geweten hebben maar het is aannemelijk dat hij hier en daar toch wel wat opgevangen moet hebben. 69
Katarina Witt zag het heel anders. Haar motivatie was niet om iets terug te doen voor de maatschappij want iedereen wist wat zijn of haar taak was. Als sporter wist je dat je een strak georganiseerd leven had waarbij je veel trainde. Dat het leven als een ster veel koste was duidelijk. Al toen ze heel jong was begon de dag vroeg. Mein Tag begann entweder um sieben auf dem Eis ode rum 7.20 Uhr in der Schule. So war ich für den langen Tag gestärkt. Der ging immer bis 17 oder 18 Uhr.70
Haar voornaamste motivatie was reizen. Want hoe groot was de kans om als iemand van de DDR de buitenwereld te kunnen zien? Der Haptsansporn war, dass man mal aus der DDR raus kam. Wenn man das heute vergleicht, sich anzustrengen, damit mann reisen darf- das wirkt ja irgendwie absurd. (…) Das war schone in seltsames Gefühl, als ich meinem Erkundelehrer, der mir von den Niagarafällen erzählt hatte, als 18-Jährige dann Dias davon mitbringen konnte und wir beide wussten: Er wird da veillecht nie hinkommen.71
Daarnaast was het ook bedoeld om andere mensen te motiveren om te gaan sporten of hun kinderen naar een sportinstituut te sturen. Het was ook de taak van een atleet om hun wijsheid over te dragen aan de volgende generatie. Aangezien in de sportclubs topatleten naast atleten in spe trainden kon je als ervaren sporter veel tips geven om het beste uit de volgende
generatie te halen.72
69 Schur, Die Autobiografie, 45-48.
70 Katarina Witt, ‘Am besten war ich, wenn ich mit dem Rücken zur wand stand, 2-04-2015, website Die Zeit. http://www.zeit.de/zeit-magazin/2015/12/katarina-witt-eiskunstlauf (Geraadpleegd 30 april 2017) 1.
71 Witt, ‘Am besten war ich wen ich mit den Rücken zur Wand Stand, 1. 72 Gitter en Wilk, Fun, health, fitness, 32-34.
Uns Sportlern ging es in der DDR nicht schlecht Privileges in de DDR
Maar naast de plichten die een atleet had richting de maatschappij, profiteerden ze wel van verschillende privileges die voor de meeste burgers onbereikbaar waren. Topsporters hadden niet direct te maken met het repressieve klimaat zoals de gewone burger. Er ging voor de meesten atleten letterlijk een wereld open. Het was voor velen mensen in de DDR een droom om ooit eens de DDR te kunnen verlaten en te zien wat de rest van (westerse) wereld hun te bieden had. Als sporter kon je daarmee als een van de weinigen ook daadwerkelijk het Westen in. Van echte reisvrijheid kon je niet spreken. De meesten zouden alleen maar het sporterrein zien. Toch kreeg je onbewust allerlei dingen mee. Oud handbalster Manuela Ribbecke was als een van de weinigen gekwalificeerd binnen het reiskader. Het heette ‘Aufenhalte im kapitalistischen Ausland’. Volgens haar was van de scheiding tussen de twee Duitse staten niet veel te merken. ‘Als Sportler im Osten hat man die Trennnung nicht so strak empfunden, wir konnten auch am anderen Deutschland schnuppern.’ Daar voegt ze aan toe ‘Wir haben zwar bei unseren Reisen nicht viel gesehen, aber ich habe mich nie enigesperrt gefühlt. Uns ging es nicht slecht als Sportler. Wir haben alles bekommen und brauchten uns um nichts zu kümmern.’73
Het reizen was niet het enige voordeel. Ook dingen die in een ‘doorsnee’ maatschappij gewoon beschikbaar waren en in de DDR met moeite te krijgen waren voor de gewone bevolking, lagen voor de DDR-sporters binnen handbereik. Het was voor de voormalige DDR-Oberliga speler van FC Rot-Weiß Erfurt Ronald Baumbach ook niet moeilijk om een auto te krijgen. Normaal gesproken kon het wel 18 jaar duren voordat je een auto had. En dan had je nog mazzel. Hetzelfde gold ook voor een woning. Er was hevige schaarste op de woningmarkt en je moest soms jaren wachten tot dat een gezin uiteindelijk zijn intrek kon nemen in een voor de DDR-begrippen standaardwoning. ‘Ich musste beispielsweise keine 18 Jahre auf ein Auto warten, und wenn ich eine größere Wohung brauchte, habe ich angerufen und ein paar Tage später eine bekommen.74
Het grappige is dat Katarina Witt ook erkent dat het Westen nog rijker was en dat het mensen uit de DDR zeker niet ontgaan was. Hoewel je als atleet geld kreeg, was het lang niet 73 Auteur onbekend, ‘Uns Sportlern ging es in der DDR nicht schlecht, 8-11-2009, website Giessener Allgemeine. http://www.giessener-allgemeine.de/sport/lokalsport-gaz/sport-mix/art1830,38215
(Geraadpleegd 27 April 2017) 1.
zoveel als je in het Westen kon verdienen als topatleet. Maar voor DDR-begrippen was het al heel wat. Echter wanneer iemand zich tegen de staat ging keren raakte hij of zij het net zo snel weer kwijt. Toen ze voor het eerste naar het buitenland ging leende ze een mooie jas van haar vriendinnen van de schaatsbaan. Ich musste dafür eine schöne Jacke borgen, weil man in Ausland einfach hübischer aussehen musste als zu Hause, um zu zeigen, wir haben auch schöne Sachen. Ze moesten eigenlijk de schijn ophouden dat het in de DDR er ook goed aan toe ging.75
Door de reizen naar het buitenland was Katarina Witt er echter van overtuigd dat ze het in de DDR goed had. ‘Aber ich Weiß auch noch, wie erschrocken ich in Hongkong war, ich