SAMENVATTING BEVINDINGEN - SEDIMENTEXTRACTIE

Na sedimentextractie, zoals baggeractiviteiten, kan er lokaal een effect zijn op de slibconcentraties in de bovenste waterlaag, waarbij er tijdens haven- en vaargeulonderhoud een lagere tijdgemiddelde slibconcentratie (lokaal tot 20% lager) is in/vlakbij de havens. Op de schaal van de Waddenzee is het algehele effect op de morfologie van deze activiteit relatief klein. Uit Engelse studies blijkt dat een effect op de morfologie zichtbaar was door verandering van sedimenttype. Dit kan twee kanten opgaan: van grof naar fijn (hoog dynamisch) en van fijn naar grof (laag dynamisch), afhankelijk van lokale hydrodynamiek, onderliggend sediment en de manier van extractie. Herstel van sedimentsamenstelling na extractie kan meerdere jaren duren. Sedimentextractie kan een afname in biomassa, dichtheid en soortenrijkdom van de bodemdiergemeenschap tot gevolg hebben. Daarbij zijn bodemdiergemeenschappen in gebieden met lage natuurlijke dynamiek gevoeliger en herstel duurt langer dan bij extractie in meer dynamisch gebied. Hersteltijden kunnen oplopen van enkele jaren tot 15 jaar, afhankelijk van de systeemeigen dynamiek in een gebied en de intensiteit van extractie.

3.4.3 Schelpenwinning

Schelpen worden al eeuwen gewonnen en worden tegenwoordig gebruikt voor het aanleggen van paden of ter isolatie. Schelpenwinning vindt o.a. plaats in de Waddenzee en in de Noordzeekustzone tot 50 kilometer uit de kust, vanaf de NAP -5 m dieptelijn. De winning vindt jaarrond plaats vanaf een schip door opzuiging van een mengsel van schelpen in de zeebodem, sediment en water via een zuigbuis. In de Waddenzee zijn alleen steekzuigers toegestaan, waarbij vanaf een vaste plaats tot een diepte van 4 meter in de bodem gewerkt wordt. Schelpenwinning vindt meestal plaats in (dynamische) geulen. In de Noordzeekustzone wordt ook gebruik gemaakt van eerder genoemde sleephopperzuigers. Per jaar worden zo tien tot honderden hectares van de Waddenzee- en Noordzeekustbodem door schelpenwinning beroerd (Verhagen 2013).

Morfologie

Er is voor deze bronnenanalyse één studie geanalyseerd over schelpenwinning in de Waddenzee en de effecten daarvan op de morfologie. Er zijn binnen deze review geen andere bronnen over dit onderwerp gevonden. De belangrijkste resultaten geven aan dat de geschatte grootte van het aangetaste oppervlak van de winput ongeveer 0,35% van het oppervlak van de geulen in de Waddenzee beneden NAP -5 m betreft (op jaarbasis voor de hele Waddenzee). Bij het schelpen winnen komt ook een hoeveelheid zand (bij 'schone schelpen') of klei ('kleischelpen') mee aan boord, die weer wordt teruggestort. Bij de winning van schone schelpen komt 72% van het teruggestorte materiaal in een laag met een gemiddelde dikte van 0,17 m in de omgeving van de winput op de bodem terecht en blijft daar gedurende korte tijd (ca. 1 maand) liggen (de rest van het materiaal gaat in suspensie; Schans et al. 2003). Wat overboord gaat tijdens de winning van kleischelpen en op de bodem terecht komt is minder (54%) en bestaat uit met slib/klei/zand vermengd proceswater. De rest van het materiaal is zozeer in suspensie dat het relatief gemakkelijk door de stroom kan worden meegenomen en verspreid over grote afstand. De grootte van het aangetaste bodemoppervlak door terugstort wordt ingeschat op ongeveer 1,05% van het geuloppervlak beneden NAP -5 m in de Waddenzee (Schans et al. 2003). De winput verplaatst zich, afhankelijk van de natuurlijke dynamiek ter plaatse, door bovenstroomse aanzanding en benedenstroomse erosie.

Indicaties voor natuurlijk herstel geven aan dat een winput van schone schelpen weer is opgevuld na 7,5 maanden en een winput van kleischelpen weer is opgevuld na 4,5 maanden (Schans et al. 2003). De door de terugstort aangetaste oppervlakten zijn weer verdwenen na één tot enkele maanden.

Biotiek

Er is voor deze bronnenanalyse één studie geanalyseerd over schelpenwinning in de Waddenzee en de effecten daarvan op de biotiek. Er zijn geen andere effectenstudies over dit onderwerp gevonden. De belangrijkste resultaten beginnen met de benoeming van het feit dat schelpenwinning meestal plaatsvindt in dynamische geulen, waar een vrij arme fauna aanwezig is. De bodemdieren in een geul zullen daarbij in meerdere of mindere mate bestand zijn tegen voortdurende erosie en sedimentatie.

Bij het winnen van schelpen treedt sterfte van bodemdieren op door verstikking of door opzuiging samen met de schelpen. Dit gebeurt op de locatie van de winput, waar dieren die in het oppervlak van de zandmassa zitten worden gevangen. De effecten op de omgeving van de schelpenwinput zijn vaak groter dan die in de winput zelf, vanwege bedekking met teruggestort zand (Schans et al. 2003). Alleen zwemmende en lopende fauna (garnalen, strandkrabben en vissen) zullen voor een deel kunnen ontsnappen, en worden dan ook als laag gevoelig getypeerd (zie §2.3.5). Overleving van minder mobiele fauna is afhankelijk van de hoeveelheid (en snelheid waarmee) zand wordt gestort, en de snelheid waarmee ze zich weer kunnen uitgraven. De hoog gevoelige, op de bodem levende soorten slibanemoon, hydroïdpoliep en mosdiertjes zijn zeer gevoelig voor bedekking met (slibrijk) zand, omdat ze zich niet uit zand omhoog kunnen werken bij schelpenwinning (en terugstorten restslib) (Schans et al. 2003). Het gaat hier om sedimentatie door zand, dat als restproduct bij de winning van 'schone schelpen' weer wordt teruggestort. Bij 'kleischelpen' is er veel meer slib/klei opgezogen, wat in suspensie in proceswater over boord gaat en dan verder wordt verspreid.

De grootte van het effect van schelpenwinning is afhankelijk van het seizoen. Omdat in de voorzomer broedval plaatsvindt, is het effect van schelpenwinning in de zomer meer negatief, omdat rekolonisatie van jonge bodemdieren tot het volgende voorjaar moet wachten. De hersteltijd is enkele maanden (voor kort levende, zich snel reproducerende soorten) tot enkele jaren (voor langer levende soorten).

Tabel 3-10. Samenvattende tabel van literatuurstudie over effecten van menselijke bodemberoering door schelpenwinning, aan de hand van indicatoren uit het afwegingskader. NB. bevindingen in de tabel zijn gebaseerd op lokaal en specifiek onderzoek, zoals beschreven in de hoofdtekst (zie voor referenties bijbehorende tekst in §3.4.3).

SCHELPENWINNING

Mate van invasie Extractie, bedekking (zware beroering) Frequentie van beroering Laag

Ruimtelijk lokaal - Waddenzeebreed Laag

Systeem (dynamiek / diepte) Hoog /diep Laag /diep Hoog/ ondiep ^Laag/

ondiep Bodemdynamiek (sedimentatie - erosie) Teruggestort materiaal op bodem omgeving winput -Sedimenttype Sedimentatie

door zand, slib in suspensie na terugstort

-Organisch materiaal gehalte -

-Bodemschuifspanning -

-Biomassa -

-Dichtheid -

-Diversiteit/rijkdom Afname

-Sensitiviteit (kwetsbaar) Gemeenschappen minder gevoelig dan laag dynamische

-Herstel Morf.: enkele

maanden tot een jaar Bio.: enkele maanden tot enkele jaren

-Kennisleemte: weinig informatie over de effecten van schelpenwinning, zowel over effecten op morfologie als biotiek. = n.v.t.; Morf. = morfologie; Bio. = biotiek; - = onbekend / geen gegevens