Rouw, strijd en empowerment

Gail Holst-Warhaft stelt dat rouw passie opwekt en daardoor aanzet kan geven om politieke veranderingen door te voeren. Naast dat rouw mensen verdrietig en kwetsbaar maakt, stelt Holst-Warhaft dat het ook de basis kan zijn voor empowerment; dat het innerlijke kracht kan opwekken.9596 Ze stelt dat het laten verdwijnen van lichamen misschien wel een van de meest effectieve wapens van een regime is, maar hoe de Madres uit Buenos Aires het gebruik van verdwijning als wapen, om wisten te vormen als een eigen wapen richting het regime. De verdwijning van de lichamen van hun dierbaren stimuleerde de Madres om een effectieve politieke grassroots-organisatie te vormen. De moeders begonnen toen ze nog hoop hadden hun kinderen terug te vinden, maar zelfs toen alle hoop vervlogen was gingen ze door. Waar de verdwijning van hun overleden geliefden bedoeld was als politiek wapen van de militaire junta, kwamen

92 Ibidem, 111. 93 Ibidem, 107.

94 Perry, Wij herdenken dus wij bestaan,17.

95 Holst-Warhaft, G., The Cue for Passion: grief and its political uses (Londen, 2000) 111.

96 Empowerment is een process van versterking waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen greep krijgen op de eigen situatie en hun omgeving en dit via het verwerven van controle, het aanscheren van kritisch bewustzijn en het stimuleren van participatie.

34

de vrouwen juist voor zichzelf op en benadrukten ze hun rol als echtgenote en moeder, ondanks het feit dat hun mannen en kinderen verdwenen waren. Holst-Warhaft stelt dat niet de dood van de geliefden, maar het feit dat de geliefden vermoord waren de drijfveer was voor de madres om actief te worden en te blijven. Hun voornaamste emotie was woede jegens onrechtvaardigheid.⁹⁷

De vraag is hoe het verdriet om de dood van geliefden kan leiden tot activiteit. Zoals Holst-Warhaft stelt, was het bij de madres woede dat hen dreef om gezamenlijk in actie te komen. De socioloog Georg Simmel stelt dat conflicten kunnen leiden tot connectie en identificatie; het zorgt voor een sterker identiteitsbesef. Conflict wordt gezien als een manier om eenheid te verkrijgen.98 Het kan gezien worden als hulp bij het vormen van het zelf-narratief. Daarnaast revaliseert conflict normen en waarden binnen de groep. Het individu wordt geconfronteerd met de kans om zichzelf te verbinden aan waarden die onderliggend zijn in de groep.⁹⁹ Die waarden kunnen in groepsverband een sterkere betekenis krijgen en op hun beurt de scheiding tussen groepen weer vergroten. Een conflict maakt dat een individu verder verwijderd raakt van een groep, en verder richting een andere groep trekt. Het zorgt dus voor zowel identificatie als desidentificatie.¹⁰⁰ Het vergroot gevoel van saamhorigheid en solidariteit binnen de partijen en bakent de grenzen van een groep duidelijk af.

Abraham de Swaan stelt dat conflicten kunnen voortkomen uit het doelbewust creëren van een scheiding tussen ‘wij’ en ‘zij’. Mensen hebben de natuurlijke behoefte zich te identificeren met groepen ‘zoals zij’ en zich daarmee te disidentificeren met mensen die ‘anders dan zij’ zijn. Opkomende dialectiek tussen identificaties en identificaties, verhevigen het groepsgevoel en de negatieve emoties jegens de andere groep.^.101 Het feit dat de Bosnische Serviërs zich volgens de moeders respectloos gedragen, evenals het feit dat de moeders het gevoel hebben geen erkenning te krijgen van de Bosnische overheid en de Nederlandse regering, kan leiden tot meer identificatie onderling en een versterkt gevoel van desidentificatie met de andere groeperingen waardoor het conflict in stand gehouden wordt. In het geval van de madres leidde hun groepsvorming tot collectieve activiteit, omdat het verdriet en de woede die zij allen voelden hen een gevoel van empowerment gaf. De psychiater Judith Herman stelt in haar werk Trauma and recovery: The aftermath of violence from domestic abuse to political terror, dat de kernervaringen bij psychologisch trauma, disempowerment en afzondering van anderen zijn.

97 Holst-Warhaft, The Cue for Passion, 112. 98 Ibidem, 13.

99 Zie: Simmel, G.The conflict in modern culture and other essays (New York 1968). 100 Ibidem, 26.

35

Daaruit voortkomend leidt het ervaren van empowerment en het herstellen en opbouwen van betekenisvolle relaties tot bevorderen van het welzijn en het verbeteren van de situatie. Bij de moeders van Srebrenica is er sprake geweest van disempowerment door verlies. De link tussen empowerment en het verhogen van welzijn wordt ook gelegd door de psychologe Helen Leslie in haar onderzoek naar vrouwen in Latijns Amerika.102 Zij stelt dat er een relatie is tussen strategieën die empowerment bij vrouwen stimuleren en verbetering van vrouwelijke gezondheid na trauma. Volgens Leslie kan het vormen van een sociale beweging een manier zijn om de gedeelde ervaringen van vrouwen te verzamelen, om de identiteit te krijgen die nodig is om sociale actie te ondernemen. Daarom kan het deelnemen aan een sociale beweging een deel zijn van het verhogen van welzijn. Het verlies is dan niet alleen een individueel verschijnsel, maar een deel van de politieke strijd die het geproduceerd heeft. Zo kan verlies leiden tot empowerment en tot collectieve activiteit; groepen kunnen ontstaan vanwege een gevoel van empowerment dat kan optreden door woede na rouw door moord, en het strijden voor gerechtigheid in een groep kan leiden tot empowerment waardoor de leden van de groep zich beter en sterker voelen.

Het theoretisch kader dat in dit hoofdstuk uiteengezet is, legt de basis voor een zo volledig mogelijk begrip van het proces van rouw van de moeders van Srebrenica in sociale en politieke sfeer en van hun collectieve activiteiten, om zo te komen tot een antwoord op de hoofdvraag van dit onderzoek: ‘Wat is het verband tussen rouwverwerking en collectieve activiteit bij de moeders van Srebrenica?’ Er is besproken hoe rouw in moderne theorieën wordt gezien als een levenslang proces dat niet in een bepaald fasemodel te vatten is, omdat er rekening gehouden moet worden met de context van het verlies. De concepten continuing bonds en meaning making zijn uiteengezet, evenals het begrip narratieve identiteit. De rol die groepen en gezamenlijke rituelen kunnen spelen bij continuing bonds en meaning making is besproken en ten slotte zijn er theoriën over de overgang van collectieve rouw naar collectieve actie uiteengezet. Aan de hand van de theorieën die ik in dit hoofdstuk heb gepresenteerd, wordt de data die ik verzameld heb in de volgende hoofdstukken geanalyseerd.

De rest van deze scriptie is als volgt georganiseerd. In hoofdstuk drie zal ik inzicht bieden in de historische context van de moeders van Srebrenica. De deelvraag (i)’Wat zijn de doelen en bezigheden van de moeders van Srebrenica en hoe zijn Majke Srebrenice en Žene Srebrenice ontstaan?’ zal in hoofdstuk drie worden beantwoord. In hoofdstuk vier worden data en de theorie die in dit hoofdstuk

102 Leslie, H.M., Gendering trauma and healing in a post-conflict environment: las Dignas, mental health and the empowerment of

36

gepresenteerd is aan elkaar gekoppeld om te komen tot een antwoord op de tweede deelvraag: (ii)’Hoe zeggen de moeders van Srebrenica op individueel vlak met hun verlies om te gaan, en welke rol speelt de (langdurige) afwezigheid van het lichaam daarbij? Hoofdstuk vijf zal gaan over de rol van Žene Srebrenice en Majke Srebrenice in het rouwproces van de aangesloten vrouwen. De volgende drie deelvragen worden in dit hoofdstuk behandeld: (iii)’Hoe zeggen de moeders van Srebrenica op collectief vlak met hun verlies om te gaan, en welke rol speelt de (langdurige) afwezigheid van het lichaam daarbij?’, (iv)’Hoe lijkt lidmaatschap van Žene Srebrenice en Majke Srebrenice te helpen bij het behouden van een band met de overledenen en met betekenisgeving?’ en (v)’Hoe wordt het verdriet dat de moeders van Srebrenica onderling delen, omgezet in activiteit?’ In hoofdstuk zes wordt de conclusie van dit onderzoek gegeven en worden er suggesties gedaan voor vervolgonderzoek.