Dit is een historisch hoofdstuk over de context van Ladyfests, waarin ik zal beschrijven hoe de Riot Grrrlscene tot stand is gekomen uit de punk rond het jaar 1990 in Olympia, wat het idee achter deze scene is en welke specifieke kenmerken deze scene onderscheiden. Daarbij richt ik me op de ontwikkeling van de scene in de Verenigde Staten, maar deze bestond ook in Groot-Brittanië, Europa en Australië. Vanuit de literatuur zal ik een kritische blik werpen op de Riot Grrrlscene en een koppeling maken met de ideeën van Judith Butler over de
performativiteit van gender.
2.1 Geschiedenis van de muziekscene in Olympia
Sinds de jaren zestig stimuleerde de vrije studentenstad Olympia in Washington, D.C. een sterke, creatieve gemeenschap met een progressieve politiek, schrijft Rachel Smith in “Revolution Girl Style, 20 Years Later: The Record: NPR”.91 In de jaren zeventig werden kwesties van gender en seksualiteit in de gemeenschap onderdrukt, en werd punk gezien als een aseksuele ruimte, waardoor meisjes konden werken als “one of the boys” of “sexless”, en confrontaties tussen seksualiteiten binnen de punk voorkomen werden.92 Olympia was een plek waar vooral post-hardcore, anti-folk en andere jeugdgeorienteerde muziekgenres populair waren. De stad had een muziekscene met een goede gender-balans en deze situatie gaf vrouwen de kans om mee toe doen met de mannen in de muziekwereld: “Women in Olympia often referred to their home as a girls’ town, and it was true that many female artists, especially those who had been active since the early ‘80s, flourished there.”93
In Olympia was het gemakkelijk om met andere meisjes in contact te komen, omdat onder de meisjes steun en loyaliteit was bij het maken van muziek en het uitvoeren van
91 Smith, Rachel. “Revolution Girl Style, 20 Years Later: The Record: NPR”. NPR. 2011. Web. 5 mei 2015.
92 Monem, Nadine Kathe. Riot Grrrl: Revolution Girl Style Now! London: Black Dog Pub., 2007.
93 Marcus, Sara. Girls to the Front: The True Story of the Riot Grrrl Revolution. New York: HarperPerennial, 2010.
39
culturele activiteiten. In de stad heerste een artistieke, levendige cultuur met ruimte voor feministische gedachten: “a special atmosphere, spirit and attitude was created within the Olympian music scene, fostering upbeat all-ages community shows.”94 In veel omliggende steden, zoals Seattle, was live muziek alleen toegankelijk voor mensen die eenentwintig of ouder waren. Doordat dat in Olympia niet zo was, had iedereen de mogelijkheid om muziek te maken en op te treden, ook jongeren.
Veel van deze jongeren studeerden aan het Evergreen State College in Olympia, een progressieve en experimentele hogeschool die radicale, creatieve ideeën steunde. Met zijn reputatie als een alternatieve school die zich richtte op interdisciplinaire educatie, haalde de school slimme en creatieve jongen vrouwen uit het hele land naar Olympia. De school had aanzienlijk invloed op de punkscene: “The idea of group ownership or democratic/socialist models of shared responsibility within the Olympia punk scene also came from Evergreen”.95 Veel meisjes die deel uitmaakten van de Riot Grrrlscene, waaronder Allison Wolfe, Kathleen Hanna en Tobi Vail, hebben hier gestudeerd.96
Als onderdeel van de punkscene kwam in de jaren tachtig de Do-It-Yourself-ethiek op: “creating something from nothing, fashion from garbage, music and art from whatever was the nearest at hand, whether that be kazoos or ukuleles or strange garden implements on liquidation special down at the Yardbirds.”97 Christa D’Angelica schrijft in Beyond Bikini Kill: A History of Riot Grrl, from Grrls to Ladies (2011), waarvoor ze interviews heeft afgenomen met personen uit de Riot Grrrlscene om de aspecten van deze scene te verkennen, dat deze ethiek opkwam doordat punkbands vaak weinig geld hadden en niet bij een groot platenlabel zaten, waardoor ze besloten hun werk zelf te produceren en te verspreiden met de
94 Monem, Nadine Kathe. Riot Grrrl: Revolution Girl Style Now! London: Black Dog Pub., 2007.
95 D'Angelica, Christa. Beyond Bikini Kill: A History of Riot Grrl, from Grrls to Ladies. S.l.: Bibliobazaar, Llc, 2011.
96 Marcus, Sara. Girls to the Front: The True Story of the Riot Grrrl Revolution. New York: HarperPerennial, 2010.
40
middelen die ze tot hun beschikking hadden. Do-It-Yourself was een filosofie en een manier van leven.98 Zines waren het belangrijkste middel om te communiceren en netwerken in de Verenigde Staten. Historisch gezien hoorden fanzines bij door mannen gedomineerde, blanke, heteroseksuele subculturen.99
De winkel Girl City werd begin jaren tachtig geopend, waar kunst werd gemaakt en optredens werden gegeven door Stella Marrs, Dana Squired en Julie Fay. Marrs maakte daar vrouwelijke en experimentele schilderijen, waar ze vrouwenmode en barbiepoppen in verwerkte. Ze opende later ook de kunststudio Satellite Kitchens, die toegankelijk was voor de lokale gemeenschap. Hier werden feestjes gehouden waarbij iedereen iets moest doen, zoals muziek maken, een performance geven of iets te eten maken.100
Lois Maffeo zette samen met medehost Calvin Johnson bij de radiozender KAOS uit Olympia een radioshow op waarin ze vrouwen centraal zette, genaamd Boy Meets Girl. Calvin Johnson zette in 1982 de onafhankelijke platenmaatschappij K Records op, die zich richtte op het vastleggen van bands uit Olympia door het uitbrengen van cassettes. De eerste cassette die door K Records werd uitgebracht was Survival Of The Coolest door the Supreme Cool Beings, een trio uit Olympia, in 1982. Calvin Johnson, Heather Lewis, Laura Carter en Bret Lunsford zetten de band Beat Happening op, een trio dat lo-fi twee pop en indie muziek maakte met simpele, zachte melodieën en teksten. Zij stonden bekend om hun viering van het amateurschap en Do-It-Yourself was belangrijk voor ze. Beat Happening moedigde zijn publiek aan om een ondersteunende, niet-concurrerende gemeenschap op te bouwen. Daarmee creërden ze een sfeer waar creatieve kansen en mogelijkheden waren voor veel meisjes die later betrokken waren bij de Riot Grrrlscene.101
98 D'Angelica, Christa. Beyond Bikini Kill: A History of Riot Grrl, from Grrls to Ladies. S.l.: Bibliobazaar, Llc, 2011.
99 Monem, Nadine Kathe. Riot Grrrl: Revolution Girl Style Now! London: Black Dog Pub., 2007.
100 Ibid.
41
Calvin Johnson, K Records en Beat Happening bewezen dat iedereen punk rock kon maken, zelfs in een kleine stad als Olympia. Tobi Vail, Calvin Johnson en Billy Karren richtten in 1986 de band Go Team op, maar omdat Vail niet alleen maar met mannen muziek wilde maken zette ze daarnaast de band Doris op met meisjes van haar middelbare school in Olympia.102 K Records gaf meisjes “a network that prevents them from thinking they’re insane”.103 Daarmee leerden ze dat gedeelde persoonlijke problemen geworteld zijn in het sociale en het politieke, waardoor ze niet onvermijdelijk zijn en veranderd kunnen worden door collectieve actie. Candice Peterson begon als stagiaire bij K Records en werd uiteindelijk mede-eigenaar. Datzelfde jaar begint K Records met de International Pop Underground 7-inch single serie.104
In 1988 startte Donna Dresch de queer-girl zine Chainsaw en Tobi Vail de punk feministische zine Jigsaw. Zines zijn zelf-gepubliceerde en -geproduceerde teksten, over onderwerpen zoals hobbies, muziek, films en politiek. Vail vond dat te weinig meisjes zich uitdrukten over muziek en ze schreef dat ze graag muziek wilde maken met andere meisjes. Verder mengde ze zich in de discussie rondom de culturele devaluatie van vrouwen. Kathleen Hanna zette met een aantal vriendinnen, waaronder Tammy Rae, de kunstgallerij Reko Muse op in Olympia.105 De kunst bracht niet genoeg geld op om de huur van het pand te kunnen betalen, dus ze maakten van de kunstgallerij een plek waar bands konden optreden.106
In de zomer van 1989 was Reko Muse uitgegroeid tot een van de meest betrouwbare concertzalen van Olympia. Bands die op hebben getreden in Reko Muse waren Babes in Toyland, the Obituaries, the Melvins, Go Team en Nirvana. Dat jaar werden meer zines
102 Monem, Nadine Kathe. Riot Grrrl: Revolution Girl Style Now! London: Black Dog Pub., 2007.
103 Moore, Ryan. “Friends Don't Let Friends Listen to Corporate Rock: The Independent Media of Punk Subculture”. Journal of Contemporary Ethnography. 2007: 438-474. Vol. 36, No. 4. Web. 10 mei 2015.
104 Monem, Nadine Kathe. Riot Grrrl: Revolution Girl Style Now! London: Black Dog Pub., 2007.
105 Ibid.
106 Marcus, Sara. Girls to the Front: The True Story of the Riot Grrrl Revolution. New York: HarperPerennial, 2010.
42
uitgebracht, waaronder Interrobang, een zine van Sharon Cheslow, die zich focuste op punk en sexisme. Eind jaren tachtig werd de benodigde aparatuur, zoals kopieerapparaten,
computers en printers, meer beschikbaar, waardoor het gemakkelijker werd om zelf te publiceren. Vanaf dat moment werden er veel grrrl en homocore zines gemaakt.107 De band Go Team ging toeren door Amerika, en in Washington, D.C. ontmoetten ze de
post-hardcorebands Fugazi en NOU. De band NOU focuste ook op een revolutie; deze band was tegen de wereld waarin volwassenen, in plaats van jongeren, centraal stonden. In Washington, D.C. was een mannelijkere, agressievere hardcorescene, waarin de nadruk lag op
instrumentale virtuositeit en snelheid, die de betekenissen en waarden van punk en Do It Yourself in gevaar bracht. De scene in Washington, D.C. produceerde een meer op gender gerichte ervaring van de punkscene, waarin genderdiscriminerende uitspraken gedaan werden, zoals dat gitaarspel “good for a girl” was.108
Erin Smith, een fan van Beat Happening en oprichtster van de fanzine Teenage Gang Debs, ging naar Olympia en daar ontmoette ze Calvin Johnson. Hij stelde Smith voor aan de songwriter Lois Maffeo, die nauw betrokken was met onafhankelijke muzikanten in Olympia, Washington en Washington, D.C. In de herfst verhuisde Lois Maffeo van Olympia naar Washington, D.C., waar ze optredens ging geven met Erin Smith.109
In Olympia begonnen verschillende vrouwen bands, waaronder de bands Amy Carter en Viva Knievel. Toen Amy Carter, waarin Kathleen Hanna zong en gitaar speelde, een paar nummers had gemaakt trad de band op in Reko Muse. Slechts één van de bandleden, gitarist Greg Babior, had ervaring met optreden, maar dat maakte niet uit. Viva Knievel bestond uit twee jongens en twee meisjes, waaronder Katleen Hanna. De band schreef vooral nummers over aanranding. Ze gingen op een nationale, low-budget toer in 1990, waarbij ze speelden in
107 Monem, Nadine Kathe. Riot Grrrl: Revolution Girl Style Now! London: Black Dog Pub., 2007.
108 Ibid.
43
kelders en sliepen op vloeren. Tijdens de tour interviewde Kathleen Hanna andere bands, waarbij ze veel gender-gerelateerde vragen stelde. De meeste vrouwen die ze interviewden zeiden dat gender er niet toe deed, omdat ze in de eerste plaats muzikant waren.110
2.2 De Riot Grrrlscene
2.2.1 Wat is Riot Grrrl?
Riot grrrl is een underground feministische hardcore punk beweging die als muziekgenre ook wel wordt omschreven als afkomstig uit de indierock, punkrock en noiserock. Riot Grrrl wilde punk niet opnieuw uitvinden, maar plaatste zichzelf in een lopende traditie.111 De bands haalden hun inspiratie vooral van vrouwen uit de punkscene van de jaren zeventig en tachtig, zoals Poly Styrene van X-Ray Spex, The Raincoats, Joan Jett, Patti Smith, Fifth Column en The Slits, waarvan velen niet in de rockgeschiedenis werden opgenomen omdat ze vrouwen waren.112 Riot Grrrlbands bestonden grotendeels uit vrouwen, die de muziek vooral zagen als een medium voor hun boodschap, zoals de zines dat ook waren. Hun nummers gingen over zaken als het hanteren van een dubbele standaard, verkrachting, huiselijk geweld, seksualiteit en vrouwelijke kracht.113
De naam ‘Riot Grrrl’ komt van de Mount Pleasant Race Riots in Washington D.C. in 1991. Jen Smith schreef in een brief aan Allison Wolfe dat zij een zomer van girl riots wilde. In hun zine Girl Germs stond alle informatie voor deze Riot Grrrl manifesto.114 Tobi Vail transfigureerde ‘girl’ naar ‘grrrl’ om het een woest gegrom te geven.115 De term stond volgens Whiteley voor een boze, assertieve feminist die zelfvertrouwen had en genoot van de
110 Marcus, Sara. Girls to the Front: The True Story of the Riot Grrrl Revolution. New York: HarperPerennial, 2010.
111 Whiteley, Sheila. Sexing the Groove: Popular Music and Gender. London: Routledge, 1997.
112 O'Shea, Susan Mary. “Feminist Music Worlds - Riot Grrrl, Ladyfest and Rock Camp For Girls”. New Left
Project. Web. 7 mei 2015.
113 Marcus, Sara. Girls to the Front: The True Story of the Riot Grrrl Revolution. New York: HarperPerennial, 2010.
114 O'Shea, Susan Mary. “Feminist Music Worlds - Riot Grrrl, Ladyfest and Rock Camp For Girls”. New Left
Project. Web. 7 mei 2015.
44 betrokkenheid bij activiteiten.116
De punkscene was een belangrijke inspiratie voor deze scene, waarin vrouwen zichzelf konden uitdrukken op dezelfde manier als mannen. Binnen de punkscene heerste de “here's three chords, now form a band” mentaliteit.117 Net als bij punkmuziek, was passie en
creativiteit binnen de Riot Grrrlscene belangrijker dan vaardigheden en talent, schrijft Jessica Rosenberg in haar artikel “Riot Grrrl: Revolutions from Within”.118 De scene was ook nauw verbonden met grunge; tussen deze scenes was veel interactie, maar grunge kreeg veel meer aandacht dan Riot Grrrl.
De scene was niet van plan om zich te verzetten tegen de mainstream muziek en de ideeën die te zien waren in de muziekwereld, maar tegen het sexisme dat zij waarnamen in de onafhankelijke muziekscene. Het ging ze voornamelijk om het bevragen van conventionele ideeën van het vrouw-zijn en het ontkennen van de traditionele ideeën in de rockscene over wat cool is.119 In de Riot Grrrlrevolutie stond het creëren van een nieuwe rol voor de vrouw centraal.120
Susan Mary O’Shea schrijft in het artikel “Feminist Music Worlds - Riot Grrrl, Ladyfest and Rock Camp For Girls” dat Riot Grrrl vaak wordt samengetrokken met de derde feministische golf, die eind jaren tachtig in Noord Amerika en Europa begon, en duurde tot halverwege de jaren negentig. Het feminisme was tijdens deze golf niet erg populair: veel demonstraties werden in de jaren tachtig georganiseerd, maar hier kwamen toen voornamelijk negatieve reacties op. Riot Grrrl wilde dit weer cool maken en jonge meisjes bij feminisme betrekken via muziek, wat zij als een plek voor activisme zagen en een verbindende functie had. Grrrl bracht het persoonlijke terug in het politieke omdat het boze vrouwen waren die
116 Whiteley, Sheila. Sexing the Groove: Popular Music and Gender. London: Routledge, 1997.
117 Smith, Rachel. “Revolution Girl Style, 20 Years Later: The Record: NPR”. NPR. 2011. Web. 5 mei 2015.
118 Rosenberg, Jessica. “Riot Grrrl: Revolutions from Within”. Signs. 1998: 809-841. Web. 10 mei 2015.
119 Leonard, Marion. Gender in the Music Industry: Rock, Discourse, and Girl Power. Aldershot, Hampshire, England: Ashgate, 2007.
45
allemaal hun eigen verhaal hadden dat ze wilde delen en omdat ze het culturele landschap wilden veranderen.121 Catherine Stong schrijft in haar boek Grunge: Music and Memory (2011) over gender binnen de grungescene en de relatie met de Riot Grrrlscene. Voor dit boek heeft ze gebruik gemaakt van literatuuronderzoek en interviews met mensen uit de scenes. Strong schrijft dat de meisjes uit de Riot Grrrlscene het lichaam van vrouwen
problematiseerden door te praten over verlangens van vrouwen, lichaamsdelen en
onderwerpen die taboe waren, zoals verkrachting en incest. Een belangrijk recht waar ze voor streden was vrije keuze voor abortie, ook wel pro-choice genoemd.122
De scene wilde het beeld dat de media van vrouwen had veranderen en zorgen voor een gelijke verhouding tussen mannen en vrouwen, met daarbij behorende gelijke rollen. Daarvoor moesten ze kijken hoe rollen van vrouwen in de media werkten en in hoeverre zij dit proces konden controleren. Riot Grrrls kleedden zich vrouwelijk, met jurkjes met patronen en het haar in een staart, gecombineerd met de woorden ‘whore’ en ‘slut’ die ze op hun lichaam schreven voor optredens, om zo de constructie van vrouwelijkheid overduidelijk te maken en te spelen met het beeld van vrouwen in de media.123 Zij wilden dat wat seksistische mannen in het publiek zouden kunnen denken laten zien, om ze ermee te kunnen
confronteren, en zo een manier van empowerment bieden voor veel van de betrokkenen.124
2.2.2 De Riot Grrrlscene in de jaren negentig
Kathleen Hanna was bij het interviewen niemand tegengekomen die met haar op één lijn zat wat betrof haar ideeën rondom gender. In 1990 las zij de zine van Tobi Vail en raakte geïnteresseerd. Hanna vond in Vail iemand die ook keek naar de rol van vrouwen in de maatschappij en in de muziekwereld en die zelf al jaren in een band speelde. Daarom schreef
121 O'Shea, Susan Mary. “Feminist Music Worlds - Riot Grrrl, Ladyfest and Rock Camp For Girls”. New Left
Project. Web. 7 mei 2015.
122 Strong, Catherine. Grunge: Music and Memory. Farnham, Surrey: Ashgate, 2011.
123 Leonard, Marion. Gender in the Music Industry: Rock, Discourse, and Girl Power. Aldershot, Hampshire, England: Ashgate, 2007.
46
Hanna een brief aan Vail en dat was het begin van de band Bikini Kill, waar ook Billy Karren en Kathi Wilcox in zaten.125 In 1990 werkte de band aan de zine Bikini Kill.126 Ze schreven een manifesto van twee pagina’s genaamd “Revolution Girl Style Now!” over hun idee van een feministische opstand.127 Ook hun eerste democassette, die uitkwam in 1991, noemden ze zo.128In een van de nummers op de cassette, ‘Double Dare Ya’, verklaarden ze hun doel: “Dare you to do what you want / Dare you to be who you will / Dare you to cry right out loud”.129 Drummer Tobi Vail omschrijft de slogan “Revolution Girl Style Now!” als "a call for all girls to start bands, start zines and participate in the making of independent culture."130
Afb.1. Bikini Kill, foto.
Hetzelfde jaar kwamen Allison Wolfe en Molly Neuman samen in Olympia, waar ze
optredens zagen van onder andere Nirvana, Beat Happening en Grange Hall in het Evergreen State College. Ze lazen Jigsaw, waarin kritisch naar het onderwerp gender gekeken werd en
125 Meltzer, Marisa. Girl Power: The Nineties Revolution in Music. New York: Faber and Faber, 2010.
126 Whiteley, Sheila. Sexing the Groove: Popular Music and Gender. London: Routledge, 1997.
127 Meltzer, Marisa. Girl Power: The Nineties Revolution in Music. New York: Faber and Faber, 2010.
128 Monem, Nadine Kathe. Riot Grrrl: Revolution Girl Style Now! London: Black Dog Pub., 2007.
129 Bikini Kill. Bikini Kill. Olympia: Kill Rock Stars, 1992.
47
vooral naar hoe het was om als meisje naar een concert te gaan. Vaak stonden bij concerten vooral jongens vooraan en werd bij concerten agressief gedanst, waardoor meisjes zich niet altijd prettig voelden. In de zomer begonnen zij een radioshow en de fanzine Girl Germs om meisjes te promoten.131 Ook begonnen zij de band Bratmobile, terwijl ze geen van beide een instrument bespeelden of ooit een nummer hadden geschreven. In de winter vroeg Calvin Johnson of zij bij de Valentine’s Day Show wilden spelen, samen met Bikini Kill en en