Religie als sociaal kapitaal

Religie vormt dus niet zelden de aanleiding voor politiek-maatschappelijk debat. In die debatten ligt de focus vooral op de spanningsvolle aspecten en komen de positieve publieke uitstralingseffecten van religie minder aan bod. Want ondanks de wrijvingen die er zijn, blijkt religie in praktische zin vaak waardevol voor de samenleving. Zo dragen kerken en religieuze organisaties substantieel bij aan het welzijnswerk in Nederland.101 Uit onderzoek blijkt dat dit ook opgaat

98 | Marcel ten Hooven, ‘Religie verdeelt Nederland. Een oude scheidslijn in een nieuwe gedaante’, in: Marcel ten Hooven & Theo de Wit (red.), Ongewenste goden.

De publieke rol van religie in Nederland. Uitgeverij Sun, Amsterdam, 2006, pp. 13

– 37.

99 | Zie bijvoorbeeld: Bart Labuschagne (red.), Religie als bron van sociale cohesie in

de democratische rechtsstaat? Ars Aequi Libri, Nijmegen, 2004.

100 | Gerrit Kronjee, ‘De religieuze transformatie en de sociale cohesie, in: Wetenschap-pelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Geloven in het publieke domein, p. 85. 101 | Zie bijvoorbeeld: Jorge Castillo Guerra, Marjolein Glashouwer, Joris Kregting, Tel je

zegeningen. Het maatschappelijk rendement van christelijke kerken in Rotterdam en hun bijdrage aan sociale cohesie. Nijmegen, 2008.

voor moskeeën.102 Daarnaast blijkt – ook uit de in dit hoofdstuk opgenomen cijfers – dat religie een bron vormt van sociale bezieling en morele bezinning. In zijn oratie stelt De Hart zeer stellig dat de maatschappelijke betekenis van kerken buiten kijf staat. Hij wijst erop dat de invloed van kerken in Nederland nog steeds groot is en dat zij in het maatschappelijk middenveld een bijzondere positie innemen. Kerken zijn van belang voor de maatschappelijke participatie van mensen en maken onderdeel uit van brede sociale netwerken. Volgens De Hart fungeren ‘kerken niet alleen als instituties die spirituele en praktische bijstand kunnen geven aan hun leden, maar ze genereren ook vaak een breder sociaal engagement. Uit Amerikaans onderzoek komt naar voren dat veel men-sen die, vanwege hun opleidingsniveau en beroep, anders veroordeeld zouden zijn tot politieke passiviteit, via hun kerkelijke activiteiten vaardigheden ontwik-kelen die de weg openen voor een succesvolle participatie op andere sociale terreinen. (…) Meer gevoileerd en maatschappelijk niet meteen zichtbaar geldt nog iets anders: het kerkelijk leven is een heel belangrijke schepper van sociaal kapitaal, van sociale solidariteitsnetwerken waarin de gemeenteleden anderen ontmoeten en gemotiveerd worden tot activiteit. Binnen gemeenten en parochies ontwikkelden zich persoonlijke banden, die aanzetten tot infor-mele hulpverlening, het doen van vrijwilligerswerk en het schenken aan goede doelen. De kerken gebruiken Bijbelse normen, verhalen en voorbeelden om het bewustzijn van menselijke noden te scherpen en de gelovigen te mobiliseren. Ze organiseren met grote regelmaat concrete hulpacties en creëren een zekere sociale druk om daadwerkelijk iets te doen.’103

Ook uit de God in Nederland-onderzoeken blijkt het sociaal kapitaal dat verbonden is met religie. In ons land doneren regelmatige kerkgangers, verge-leken met hun landgenoten die zelden of nooit ter kerke gaan, gemiddeld vier keer zoveel aan goede doelen (twee keer zoveel aan niet-kerkelijke doelen). Ze doen aanzienlijk vaker dan de rest van de bevolking vrijwilligerswerk, ook als het gaat om vrijwilligerswerk dat niet gericht is op kerkelijke organisa-ties, en verlenen ook vaker mantelzorg. Bovendien valt op dat de trouwste kerkgangers het meeste vrijwilligerswerk doen, ook als het gaat om ‘seculier vrijwilligerswerk’ (dus niet alleen ten behoeve van de eigen kerk of religieuze organisatie).104

102 | Stichting Oikos, Moskeeën gewaardeerd. Een onderzoek naar het maatschappelijk

rendement van moskeeën in Nederland. Den Haag, 2008.

103 | Joep de Hart, Maak het nieuw! Over religieuze ontwikkelingen en de positie van

kerke: een persoonlijke geschiedenis. Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag,

2011, pp. 80 – 81.

104 | Zie uitgebreid: Paul Dekker & Joep de Hart, Vrijwilligerswerk in meervoud. Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag, 2009, pp. 155 – 177.

Tabel 2.8. Vrijwilligerswerk Verricht vrijwillerswerk Aantal uren per week Verricht (ook) niet-kerkelijk vrijwilligerswerk Kerkleden - RKK - PKN - Overig 46 43 49 48 5,4 5,3 5,6 4,1 35 36 38 29 Onkerkelijken - Voormalig RKK - Voormalig PKN - Overig onkerkelijk 29 27 36 27 4,8 5,4 3,8 4,1 27 25 34 27 Totaal 36 5,0 30

BRON: GOD IN NEDERLAND 1996 – 2006

De vraag is in hoeverre vormen van nieuwe spiritualiteit vergelijkbare effecten van sociaal kapitaal opleveren als de kerken en traditionele religieuze organi-saties in Nederland. Hoewel daarnaar nog weinig onderzoek is gedaan, wijst De Hart op basis van recent Nederlands onderzoek op een aantal algemene ontwikkelingen.105 Mensen met belangstelling voor nieuwe spiritualiteit doneren in verhouding tot het kerkelijk deel van de bevolking relatief veel, maar hun betrokkenheid bij vrijwilligerswerk en mantelzorg is lager.106 Opvallend is dat sociale netwerken rondom belangstelling voor nieuwe spiritualiteit positieve effecten hebben op de maatschappelijke inzet en lijken op de positieve effec-ten van kerkelijke netwerken. Het geloof lijkt daarmee minder zwaar te wegen dan het deel uitmaken van een netwerk c.q. het samenkomen met anderen als het gaat om de sociale inzet van iemand. Volgens de Hart heeft praying

alone daarom evenals bowling alone een negatief effect op de ontwikkeling van

sociaal kapitaal.107 Daarmee is niet gezegd dat de rol van de kerk als morele gemeenschap niet van belang is. Integendeel, medemenselijkheid en bewo-genheid met de naaste in nood zijn belangrijke sociale waarden die door de kerken aan actieve kerkleden worden overgedragen en als zodanig ook voor hen een morele verplichting met zich brengen. Het SCP concludeert dan ook: ‘het willen voegen van de daad bij het Woord zal bij individuele gelovigen zeker een rol spelen om vrijwilligerswerk te doen, maar belangrijk lijkt toch vooral een combinatie van kenmerken: het deel uitmaken van een sociaal netwerk (de kerkelijke gemeente of parochie) met zeer regelmatige ‘face-to-face’-contacten, waarin prosociale waarden sterk worden gepropageerd en dat op allerlei wijzen is gerelateerd aan de lokale gemeenschap en ideële organisaties.’108

105 | Zie daarvoor: Joep de Hart, Zwevende gelovigen, pp. 206 e.v..

106 | Daarbij dient bedacht te worden dat enige correlatie tussen kerkelijke participatie en belangstelling voor nieuwe spiritualiteit aanwezig is.

107 | Joep de Hart, Zwevende gelovigen, p. 209.

Een complicerende en intrigerende factor blijft in dit verband dat nieuwe spiritualiteit over het algemeen meer gericht lijkt te blijven op het individuele welzijn, de eigen gezondheid en het persoonlijke geluk. Sociale netwerken rondom nieuwe spiritualiteit ontstaan daarom over het algemeen minder vaak en zijn ook minder stabiel. Dit gegeven vormt eveneens een aanwijzing daar-voor dat de morele boodschap die binnen maatschappelijke verbanden wordt overgedragen mede de drijfveer vormt voor het verrichten van goede werken. De positie van de kerk staat in Nederland onder druk en zal naar verwach-ting de komende decennia verder worden gemarginaliseerd (zie par. 2.2.1). Gezien de grote maatschappelijke betekenis van kerken is dat bepaald een zorgwekkende ontwikkeling, omdat sociaal kapitaal dat in eeuwen is opge-bouwd, verloren dreigt te gaan. Tegelijkertijd laat recent onderzoek van onder meer socioloog Gabriël van den Brink zien dat we niet hoeven te verzanden in cynisme ten aanzien van maatschappelijk idealisme. Het publieke domein behoeft niet te verworden tot een loze ruimte waarin nihilisme vrij spel heeft, want religieuze waarden, morele idealen en levensbeschouwelijke beginselen blijken een fundamentele plaats te hebben in de moderne samenleving. Veel mensen blijven hoge idealen nastreven en bouwen van daaruit aan de civil

society.109

2.6.2 Religie als bron van sociale cohesie en maatschappelijke