De regio van de Hoorn van Afrika heeft buitengewoon complexe regionale, politieke en grensoverschrijdende dimensies. Dit zijn onder andere: de versmelting van Bantoe-/Nijl-, Arabische, Egyptische en Abessijnse culturen; de talloze conflicten om afscheiding, autonomie of vanwege territoriale claims (vele daarvan om redenen die verband houden met de etnische of religieuze identiteit), de vele conflicten om controle te verwerven over grondstoffen of vanwege een omstreden grens; de regionale impact van de bevolkingstoename, klimaatverandering en daarmee verband houdende druk op de natuurlijke rijkdommen; de wrijving vanwege de concurrentie om het water van de Nijl; het hoge aantal nomadische veehouders, die zich voornamelijk verbonden voelen vanwege hun etno-linguïstische banden in plaats van door politieke grenzen, en die tot de nest gemarginaliseerde groepen behoren in de regio; de cultuur van militarisme en bepaalde gevestigde belangen in oorlogseconomieën; en de verwaarlozing, onderontwikkeling en onzekerheid van de grensgebieden in de regio. Al deze factoren dragen bij tot instabiliteit, conflict, armoede en zwak bestuur, en schreeuwen om regionale oplossingen met grensoverschrijdende en transnationale componenten die een aanvulling vormen op de passende nationale respons.
In de Hoorn van Afrika is geen sprake van een reeks afzonderlijke conflicten, maar van een regionaal systeem van onzekerheid, waarbij de conflicten en politieke crisissituaties elkaar wederzijds aanwakkeren en verscherpen. Het huidige politieke en ideologische klimaat in de Hoorn van Afrika leidt tot toenemende polarisatie en een stevig verankerde breuklijn van instabiliteit die zich uitstrekt van Darfur tot Zuid-Somalië en die een negatieve impact heeft op de regio als geheel. Regionale organisaties, zoals de Afrikaanse Unie (AU) en de IGAD spelen een centrale rol bij het vinden van duurzame oplossingen voor de uitdagingen waarmee de Hoorn van Afrika wordt geconfronteerd. Bijlage I biedt een overzicht van de bestaande regionale architectuur.
Een overzicht van enkele van de belangrijkste regionale interconnecties van de grotere conflicten in de regio is opgenomen in Bijlage II. De volgende conclusies kunnen worden getrokken:
• Het merendeel van de grenzen is onstabiel, de grensregio’s zijn buitengewoon vatbaar voor conflicten en er zijn enkele omstreden grenzen;
• De meeste landen die aan elkaar grenzen, hebben, of hadden in het recente verleden, moeizame onderlinge betrekkingen, die kunnen, of konden, leiden tot geweld;
• Voor alle grotere conflicten in de regio is er bewijs dat er landen zijn die onderdak verlenen aan groepen die in een buurland een oorlog uitvechten, of die groepen toestaan op hun grondgebied een terugvalbasis te gebruiken, dan wel militaire steun verlenen of die groepen diplomatiek erkennen.
Deze regionale interconnecties zijn op verschillende manieren aan de oppervlakte gekomen:
• Een belangrijke recente politieke ontwikkeling is de toenadering tussen Soedan, Eritrea en de ontluikende islamitische rechtbanken in Somalië;
• De spanningen tussen Ethiopië en Eritrea hebben niet alleen repercussies aan de gemeenschappelijke grens, maar ook gevolgen voor de binnenlandse politiek van deze landen en de conflicten in Somalië en Soedan;
• Ethiopië had en onderhoudt nog steeds moeizame betrekkingen met veel van zijn buurlanden;
• De bestaande instabiliteit in Darfur en Zuid-Somalië wordt aangewakkerd door internationale factoren en heeft implicaties voor de buurlanden en -regio’s.
2.2. Regionale transversale vraagstukken
Er zijn enkele belangrijke transversale vraagstukken die alle crisissituaties in de Hoorn van Afrika met elkaar gemeen hebben.
Bestuur en veiligheid: een zeer belangrijk thema bij de vermindering van de instabiliteit in de Hoorn van Afrika is de aanpak van de elkaar wederzijds versterkende banden tussen onzekerheid, armoede en bestuur. Centraal in deze relatie staan de gemeenschappen die gemarginaliseerd zijn bij de nationale verdeling van macht, rijkdom en toegang tot natuurlijke hulpbronnen, sociale dienstverlening, veiligheid en justitie. Deze gemeenschappen kunnen in de loop der tijd een wrok gaan koesteren die kan uitmonden in gewelddadig verzet. De conflicten in de Hoorn van Afrika kunnen worden verscherpt door machtige netwerken van overheids- en niet-overheidsactoren, zoals krijgsheren of het bedrijfsleven, die van de oorlogseconomie – inclusief de netwerken voor wapen-, drugs- en mensensmokkel – profiteren, aangezien zij deze tot op zekere hoogte controleren en dus belang hebben bij handhaving van de status quo, die de marginalisering van gemeenschappen en de manipulatie van etnische groepen echter versterkt. Verder worden instabiliteit en conflict in de Hoorn van Afrika en, in sommige gevallen, de schending van de universele rechten bestendigd door een gebrek aan politieke ruimte voor een vreedzame oplossing van conflicten, autoritaire praktijken en militarisme, en door inmenging van buitenlandse mogendheden.
Religieus fundamentalisme: Religieus fundamentalisme wordt een steeds belangrijker regionaal vraagstuk, gezien: i) de zwakte van de overheidsinstellingen in de Hoorn van Afrika, waardoor de regio een doelwit is voor fundamentalistische groepen, ii) de wrok als gevolg van armoede en conflicten, waardoor de regio een potentiële broedplaats is van religieus extremisme en activisme, en iii) de invloed op de regio van extremistische fundamentalistische denkbeelden en ideologieën, met name vanuit bepaalde delen van het nabij gelegen Midden-Oosten.
Migratie, vluchtelingen en interne ontheemden: De Hoorn van Afrika is één van de regio’s met het hoogste aantal migranten en vluchtelingen ter wereld. Elk land in de regio is hierbij
betrokken, als land van herkomst van vluchtelingen/migranten, als doorreisland of als land van bestemming. Interne ontheemden zijn bijzonder kwetsbaar en in aantal de grootste groep.
Zij zijn ook één van de factoren voor onderontwikkeling en onzekerheid. Deze crisis, die zeer grote regionale politieke en veiligheidsdimensies heeft, is een indicatie van de politieke marginalisering en uitsluiting, en een bron van regionale instabiliteit die de spanningen tussen de verschillende staten bevordert. Vluchtelingen zijn verder kwetsbaar voor uitbuiting door smokkelaars en criminele/terroristische netwerken. Mensensmokkel naar de Golfstaten, waar niet alleen vluchtelingen, maar ook gemarginaliseerde en armere gemeenschappen het slachtoffer van zijn en het feit dat de regio een belangrijke toegangsweg vormt naar Europa, zijn belangrijke thema’s.
Proliferatie en misbruik van handvuurwapens en lichte wapens: Proliferatie en misbruik van handvuurwapens en lichte wapens is in de gehele Hoorn van Afrika een acuut vraagstuk.
De brede beschikbaarheid en aanvoer van handvuurwapens en lichte wapens is ten dele een gevolg van eerdere of nog niet beëindigde conflicten in de Hoorn van Afrika en de buurlanden (naast de derde landen die wapens leveren aan verzetsgroepen/rebellen), en is een factor die bijdraagt tot de aanwezigheid van krijgsheren, milities, criminele netwerken, gewapende criminaliteit en geweld in de regio. Dit probleem werkt ook terrorisme in de hand.
De smokkel van handvuurwapens en lichte wapens en de andere vormen van smokkel in de Hoorn van Afrika hebben sterke interregionale en wereldwijde dimensies. Grootschalige wapensmokkel tiert welig tussen de Hoorn van Afrika en het gebied van de Grote Meren, Centraal-Afrika, Noord-Afrika en het Arabisch schiereiland. De smokkel van MANPADS (Man Portable Air Defense System) en andere zeer gevoelige wapens in het gebied van de Rode Zee en de Golf van Aden is dan ook een belangrijk aandachtspunt voor diverse EU-lidstaten.
Veiligheid van grensgebieden: Onzekerheid en onderontwikkeling van grensgebieden en perifere gebieden zijn belangrijke elementen van regionale instabiliteit. De grenzen zijn poreus en vormen vaak geen afdoende bescherming tegen de hoge mate van onzekerheid, smokkel, geweld of aantasting van het milieu.
De concurrentie om de toegang tot natuurlijke hulpbronnen, zoals water, hout en andere bosbouwproducten, visserijbestanden en vruchtbare grond, heeft een negatieve impact op de menselijke veiligheid in de regio, met name gecombineerd met de bevolkingsaanwas en de marginalisering van afgelegen gebieden. De impact van woestijnvorming en klimaatverandering zal de druk op de natuurlijke rijkdommen verder verscherpen.
De toegang tot de beperkte watervoorraden en de ecologische bescherming van de watervoorraden hebben een bijzonder belangrijke regionale dimensie, aangezien de voornaamste rivier in de regio, de Nijl, een grensoverschrijdende hulpbron is die gezamenlijk wordt gebruikt door tien landen, waaronder vijf van de in totaal zeven landen in de Hoorn van Afrika. Andere belangrijke grensoverschrijdende rivieren, die van Ethiopië naar Somalië en Kenia stromen, zijn de Shabelle, de Juba en de Omo. Er bestaan potentiële regionale spanningen die verband houden met het delen van de watervoorraden van de Nijl, met name tussen Egypte en de landen die bovenstrooms aan deze rivier gelegen zijn.
Structurele voedselonzekerheid is ook een groot probleem, dat vooral de nomadische veehouders3 en de halfnomaden treft. Het schaarser worden van de natuurlijke hulpbronnen, het opdrogen van waterplaatsen en de degradatie van de weidegronden zijn oorzaken van etnische spanningen en conflicten in de Hoorn van Afrika. Voedselonzekerheid is zowel een oorzaak als een gevolg van de regionale instabiliteit. Om de vicieuze cyclus van instabiliteit en hongersnood te doorbreken moeten de politieke oorzaken van de voedselonzekerheid worden aangepakt.
Nomaden: De Hoorn van Afrika telt een groot aantal nomadische veehouders, die met hun kuddes over de staatsgrenzen heen trekken en die vaak gemarginaliseerd en gediscrimineerd worden. Gewelddadige conflicten tussen nomadische volken onderling of tussen hen en andere delen van de bevolking werden gestimuleerd of getolereerd door zwak beleid. De nomaden zijn terechtgekomen in de smokkelarij, opstanden en steeds gewelddadigere conflicten.
De relatie tussen nomadische veehouders en halfnomaden is eveneens kritiek, omdat de toegang tot land, water en andere natuurlijke hulpbronnen die van vitaal belang zijn voor de landbouw, aanleiding kan zijn voor spanning.
Een belangrijk transversaal vraagstuk dat al deze factoren verergert, is de bevolkingsaanwas in de regio (Bijlagen III en IV). De regio van de IGAD telt op dit moment 195 miljoen inwoners; volgens de huidige schattingen zal dit aantal oplopen tot 480 miljoen in 2050, oftewel 25% van de totale bevolking van Afrika. Door de snel groeiende bevolking wordt de druk op de schaarse natuurlijke hulpbronnen verder verscherpt en is sprake van een grote uitdaging voor de ontwikkeling en stabiliteit van de regio.