3.1. RANDVOORWAARDEN
1. Aansluitend op randvoorwaarden in het ontwerp Operaplein die vanuit andere disciplines worden gesteld, dient een maximale vrijwaring van de site van de Kipdorpbrug nagestreefd te worden.
2. Het uitzonderlijk belang van de archeologische site moet worden benoemd en opgenomen. Dit grote belang wordt bepaald door:
-cultuurhistorische waarde van een Renaissance omwalling in Toscaanse orde; -unieke overblijfselen van het Oud-Italiaans gebastioneerd stelsel;
-zeer weinig bewaarde resten uit de 16de-eeuwse vestingbouw in de Lage landen; -omwalling is ‘state-of-art’ bouwwerk van stad Antwerpen in de Gouden eeuw; -omwalling als onmisbare schakel in het Europees netwerk van vestingsteden; -Kipdorpsite is locatie van de historisch beslissende veldslag ‘Franse furie’ (1583). 3. De eenheid van het erfgoed rond de Kipdorpbrug wordt reeds gebroken door de
doorkruising van tunnels en bovengrondse kruising van de tramsporen. Er kan geen verdere versnippering worden veroorzaakt, evenmin kunnen werken worden uitgevoerd die een hypotheek zouden kunnen leggen op de toekomstige ontsluiting van de archeologische site.
3.2. ADVIES
De resultaten van dit onderzoek laten toe om een concreet beeld te vormen over de mogelijkheden van een kwaliteitsvolle integratie van de vestingresten in het toekomstige Operaplein. De herwaardering van de historische toegangszone van de Kipdorppoort kan gerealiseerd worden door een sterke integratie van de Kipdorpbrug, het bastion en een stukje van de stadsmuur in het nieuwe ontwerp.
Door hun aard en goede bewaringstoestand lenen deze monumentale archeologische resten zich uitstekend voor een project van valorisatie en ontsluiting. Bovendien stelt er zich net door de ondertunneling ter hoogte van de Kipdorpbrug een opportuniteit voor het zichtbaar maken van de archeologisch resten, iets wat zich elders op de leien nog niet aandient. De globale verantwoordelijkheid om wezenlijke onderdelen van de omwalling te vrijwaren moet het uitgangspunt vormen bij het ontwerp van het Operaplein. Het belang van het behoud van de Kipdorpbrug dient immers te worden geplaatst in het grotere perspectief van de bewaring en visualisatie van de Spaanse Omwalling. Deze omwalling kende na de 19de -eeuwse nivellering ook een recente geschiedenis van afbraak door pre-metro werken (1970-1980), heraanleg leien fase 1 (2002-2006) en de vele private bouwprojecten (waaronder het AMCA-project). Specifiek voor Brabo 2 en de aansluiting van de LIVAN - tunnel op de leien wordt er bovendien nog een zeer grote afbraak verwacht van het bastion Huidevetterstoren, het enige volledig ondergronds bewaarde bastion van de omwalling.
Voor de heraanleg van het Operaplein is er - anders dan bij heraanleg leien fase 1 - evenwel een groeiend draagvlak om de waarde van de archeologische resten van de Kipdorpsite te erkennen en hun aanwezigheid mee te nemen in het ontwerpproces. In 2012 werden door studiebureau TVSAM technische scenario’s uitgewerkt voor het knooppunt van de restanten van de Kipdorpbrug en de nieuwe tunnels. Van de 4 technische scenario’s met varianten werd door de stuurgroep Brabo 2 op 22 mei 2012 gekozen voor technisch scenario 2, op basis waarvan het ontwerpbureau DSM (Studio de Solà Morales) drie ontwerpscenario’s uitwerkte. Deze scenario’s werden becommentarieerd vanuit erfgoedstandpunt door de Experten werkgroep Spaanse Omwalling. Deze vergadering van specialisten inzake
vestingbouw, -naast vertegenwoordigers van de betrokken stadsbedrijven- , kwam op 5 juli 2012 voor het eerst samen vanuit het streven om het planningsproces (2012-2013) van de integratie van de Kipdorpsite in het nieuwe Operaplein kwalitatief te begeleiden. De
verdere uitwerking van het ontwerp (Studio de Solà Morales /TV SAM) zal opnieuw worden teruggekoppeld naar deze experten werkgroep. Dit constructieve overlegproces vanuit inhoudelijk (dienst Archeologie, Expertenwerkgroep), creatief, technisch en budgettair standpunt moet verdergezet worden om zo het potentieel van deze unieke site ten volle te benutten en ze te ontsluiten als een samenhangend vestingbouwkundig geheel en als troef voor het totale ontwerp. Ook de zuidelijke kazemat van het bastion is uniek en biedt een grote potentie naar integratie in het ontwerp en ontsluiting voor het publiek.
De Kipdorpsite mag geen eiland vormen binnen het verhaal van de ontsluiting van de Spaanse Omwalling. Deze omwalling is een betekenisvol geheel onder de leien, dat via haar schakels kan worden ontsloten. Deze schakels zijn op basis van archeologisch onderzoek gelokaliseerd en hebben elk een verschillend potentieel naar de bovengrondse visualisatie (2D) in het openbaar domein of naar een integratie/in situ presentatie van de vestingresten5. Daar de uitwerking van deze verschillende elementen begrepen moet kunnen worden als een geheel, als schakels in een ketting, moet ook hier het structureel overleg binnen het plannings- en ontwerpproces van heraanleg Brabo 2/ Noorderleien verdergezet worden.
5
Gerealiseerde projecten: visualisaties Slijkpoort (Londenstraat/ Amsterdamstraat) en Blauwe Toren
(Blauwtorenplein), en integratie Keizerspoort en -bastion (t.h.v. Nationale bank). Schakels met potentieel voor een visualisatie of verwijzing in openbaar domein: Bastion Kattenberg/ Sint-Laureis (Scheldekaaien); Bastion Schijn (hoekbastion Noorderplaats); Bastion Rode Poort (t.h.v. Tunnelplaats); Rode poort, brug en halfbastion (t.h.v. Paardenmarkt); Bastion Huidevetterstoren (Frankrijklei). Schakels met potentieel voor integratie: Sint-Michielsbastion (Scheldekaaien); Citadel en bastion Fernando (t.h.v. Museum voor Schone Kunsten).
4. BESLUIT
4.1. ALGEMEEN BESLUIT
Het archeologisch onderzoek ter hoogte van de Kipdorpbrug heeft de vereiste informatie opgeleverd. Bij het uitwerken van het nieuwe ontwerp, maar ook bij de geplande werken tijdens de heraanleg van het Operaplein, kan er nu rekening gehouden worden met de aanwezigheid van de ondergrondse historische resten. De maximale vrijwaring van deze site wordt vooropgesteld.
Vanwege de gave bewaringstoestand van de vestingresten en de mogelijkheden tot
ontsluiting ervan, dient zich hier een unieke kans tot valorisatie aan die zich op geen enkele andere locatie ter hoogte van de omwalling stelt.
Tegelijkertijd is deze site een archeologisch-historische toplocatie voor de stad: als een van de twee hoofdtoegangen, als belangrijkste militaire poort, als toneel van de historische veldslag ‘Franse furie’ (1583) en vanwege de bewaring van een intacte historische brug. 4.2. TREFWOORDEN
Stadsmuur - brug - bastion - kazemat - 16de eeuw - Spaanse Omwalling - vestingbouw - steenbouw
5. BIBLIOGRAFIE
BELLENS 2005
BELLENS T. 2005: Archeologisch onderzoek naar een courtine van de 16de-eeuwse stadsomwalling rond Antwerpen, in: Vesting, 2005-1, p. 12-20.
BERTELS & VAN GOETHEM 2009
BERTELS I., H. VAN GOETHEM 2009: Vergankelijke stedelijke ruimte. De afbraak van de Spaanse Omwalling in de negentiende eeuw, in: Antwerpen versterkt. De Spaanse
omwalling vanaf haar bouw in 1542 tot haar afbraak in 1870, red. P. Lombaerde,
Antwerpen, p. 118-145. GILS 2009
GILS R. De Spaanse Omwalling en de vesting Antwerpen. Van het Oostenrijkse tot in het Belgische tijdsperk (1714-1870), in: Antwerpen versterkt. De Spaanse omwalling vanaf haar
bouw in 1542 tot haar afbraak in 1870, red. P. Lombaerde, Antwerpen, p. 92-117.
LOMBAERDE 2009
LOMBAERDE P. (red) 2009: Antwerpen versterkt. De Spaanse omwalling vanaf haar bouw in
1542 tot haar afbraak in 1870, Brussel-Antwerpen.
LOMBAERDE 2011
LOMBAERDE P. (red) 2011: Antwerpen versterkt 2. Visievorming over heraanleg en
hergebruik van omwallingen, forten en fortengordels, Brussel-Antwerpen.
MINSAER 2009
MINSAER K. 2009, Archeologisch onderzoek van de Spaanse omwalling. In het bijzonder de site van de Keizerspoort, in: Antwerpen Versterkt. De Spaanse omwalling vanaf haar bouw in
1542 tot haar afbraak in 1870, red. P. Lombaerde, Antwerpen, p. 146-181.
MINSAER 2011
MINSAER K. 2011, De valorisatie van het zestiende-eeuwse bastion aan de Keizerspoort, in:
Antwerpen versterkt 2. Visievorming over heraanleg en hergebruik van omwallingen, forten en fortengordels, red. P. Lombaerde, Brussel-Antwerpen, p. 114-131.
OOST 1983
OOST, T. (red.) 1983, Van Nederzetting tot metropool: archeologisch - historisch onderzoek in de Antwerpse Binnenstad, tentoonstellingscatalogus Volkskundemuseum Antwerpen. SCHRYVERS & MINSAER 2011
SCHRYVERS A, K. MINSAER 2011, Archeologisch vooronderzoek A312 Leien Fase2. Eindrapport, Antwerpen.
VAN BELLE 1984
VAN BELLE J.-L., avec la collaboration de R. PEETROONS, R. WARROUX, R. ADRIAENSSENS et R. SANSEN 1984, Dictionnaire des signes lapidaires. Belgique et Nord de la France, Louvain-la Neuve.
VEECKMAN 1991
VEECKMAN J., De kleipijpjes, in: Uit het verleden geput. Gebruiksgoed, van opgraving tot
museum - de verzameling Jan Gruyaert, Antwerpen, 1991, p. 44.
ADVIESNOTA’S
- stedelijke archeologische adviezen: 13 maart 2003, 31 maart 2004, februari 2005, oktober 2006, augustus 2009.
CULTUURNOTA
- Stad Antwerpen. Dienst monumentenzorg 2012, Operaplein en Franklin Rooseveltplaats.
Cultuurhistorische nota.
BROCHURES
- Stedelijke brochure Onder de leien, 2004.
- Stedelijke brochure Spaanse omwalling in zicht, 2009.
- Stedelijke brochure Woelig Vaarwater. Antwerpen en de Scheldeforten, 2012.