De Spelen in Sotsji zijn de meest besproken Winterspelen ooit. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de verschillende factoren die hiervoor zorgden. Net als in 1980 speelt de schending van de mensenrechten een grote rol, maar dit keer gaat het om een andere groep: de lesbiennes, homo’s, biseksuelen en transgenders (LHBT’s). Naast de schending van homorechten speelt de uitbuiting van de bouwvakkers, die Poetins droom moesten verwezenlijken, een rol. In Nederland ontstaat er een discussie rond de Nederlandse afvaardiging naar de Spelen: onder anderen de premier en de koning kondigen aan om naar Sotsji af te reizen. Wordt Poetins beleid zo niet teveel gesteund? Andere westerse leiders besluiten juist thuis te blijven door de verslechterende mensenrechtensituatie in Rusland, in hun plaats worden ‘minder belangrijke’ afgevaardigden gestuurd. Waarom moet Nederland dan met de ‘zwaarste delegatie ooit’ naar Rusland afreizen? Opnieuw komt er een discussie op gang in Nederland rond Olympische Spelen: moeten ‘we’ wel of niet gaan?
Winterspelen en de toewijzing aan Sotsji
Met Sotsji komen de Winterspelen opeens groots onder de aandacht. Winterspelen zijn in het verleden vrijwel altijd ondergeschikt geweest aan de Zomerspelen. De Zomerspelen duren langer, bevatten meer sporten en deelnemers en kosten over het algemeen meer geld. Veel minder landen nemen deel aan de Winterspelen en wereldleiders nemen vaak niet de moeite om af te reizen naar het Olympisch dorp in de winter. Maar vanaf de WO2 wordt er steeds meer tijd en geld in de Winterspelen gestopt. Een uitzondering hierop zijn de Winterspelen in 1936 in Garmisch-Partenkirchen, Duitsland, toen kwam het evenement door de dictator Adolf Hitler groots onder de aandacht. De Spelen waren voor Hitler een prestigeproject, in 2014 lijken de Spelen voor Poetin ook deze rol aan te nemen. In de media wordt hierdoor vaak de vergelijking gemaakt tussen de zogenaamde ‘Hitler Games’ en de ‘Poetin Games’.
Baron Pierre de Coubertin wilde aanvankelijk geen Winterspelen, maar in 1920 tijdens de Olympische Zomerspelen in Antwerpen wordt bij wijze van proef een ijshockeytoernooi aan het programma toegevoegd, dit blijkt zo succesvol dat wordt besloten
in 1924 een wintersportweek te organiseren. Ook deze wintersportweek is een succes waardoor de Winterspelen een feit worden. Iedere vier jaar werden de Winterspelen in hetzelfde jaar en land gehouden als de Zomerspelen. Na de ‘Hitler Games’ worden de Zomer- en Winterspelen verdeeld over twee verschillende landen, en vanaf 1992 vinden de Winterspelen iedere twee jaar na de Zomerspelen plaats.89 Met de Spelen in Sotsji heeft Poetin de Winterspelen tot een evenement van gelijke klasse als de Zomerspelen gemaakt, de Russische president laat zich er niet van weerhouden om van Sotsji zijn grootste prestigeproject (tot nu toe) te maken.
Tijdens de 119de vergadering van het IOC in Guatemala op 4 juli 2007 wordt door middel van een stemming het gastland gekozen voor de Winterspelen 2014. De kandidaten zijn het Oostenrijkse Salzburg, het Zuid-Koreaanse Pyeongchang en het Russische Sotsji. Pyeongchang lijkt de buit binnen te gaan halen. Een speciaal aangestelde evaluatiecommissie, in het leven geroepen door het IOC zelf, verzoekt de kandidatuur van de Zuid-Koreaanse stad te honoreren. Salzburg is de nummer twee, deze stad heeft verschillende voordelen boven Sotsji om de Spelen te organiseren, zoals bijvoorbeeld de benodigde sportaccommodaties.90 Maar tijdens de geheime stemming worden de Spelen aan de Russische badplaats Sotsji toegewezen, de stad wint met een kleine meerderheid van 51 van de 100 stemmen.
Sotsji, een stad die op dat moment nog lang niet de benodigde sportaccommodaties bezit en bovendien wordt gezien als hét zomerse vakantieoord voor de Russische bevolking. Toch weet Poetin de stemgerechtigden van het IOC genoeg te charmeren om de Spelen naar een badplaats te halen. De Russische president is speciaal voor de IOC-vergadering naar Guatemala-Stad gereisd om aan te tonen wat ‘zijn’ stad allemaal in huis heeft. Dat Poetin naar Guatemala was gereisd is niet iets nieuws, zo had de (nu) oud-premier van Engeland, Tony Blair ook persoonlijk veel moeite gestopt in het binnenhalen van de Olympische Zomerspelen in Londen, die in 2012 plaatsvonden. Poetin geeft ongelimiteerde steun aan de Spelen in Sotsji, het is bij uitstek een middel om het imago van Rusland positief bij te stellen. De Spelen lijken een geweldig idee: Poetin is op dat moment zeven jaar aan de macht, de gasprijzen blijven maar stijgen waardoor Rusland miljarden verdient, Russen zijn meer gaan verdienen en zijn weer trots op hun land. Zoals de Spelen in het verleden zijn gebruikt om 89 D. Miller, Athens to Athens. The official history of the Olympic Games and the IOC, 1894-2004 (Edinburgh 2003).
een land internationaal op de kaart te zetten, ziet Poetin in dat hij dit met de Winterspelen ook kan bereiken. Poetin wil er alles aan doen om ervoor te zorgen dat Rusland de Spelen mag organiseren. Poetin houdt zijn presentatie in het Engels, iets wat hij zelden doet. De Russische president weet precies wat hij moet doen en zeggen om het IOC in te pakken.91
Poetin draagt vier redenen aan waarom het IOC voor Sotsji moet kiezen. De eerste is dat het de hoogste tijd wordt om de Spelen aan Rusland toe te wijzen, het land is sinds 1980 niet meer ‘aan de beurt’ geweest en heeft bovendien de Winterspelen nog nooit georganiseerd.92 De derde reden is de plek: de gasten en sporters kunnen genieten van de Russische zon en hoeven voor het bijwonen van wedstrijden maar korte tijd te reizen door de bouw van gloednieuwe wegen en treinstations. De faciliteiten zouden dicht op elkaar komen te liggen en van hoge kwaliteit zijn. Veiligheid, infrastructuur en milieu krijgen de hoogste prioriteit. Om dit alles te bereiken, en dit is Poetins vierde reden, stelt het Kremlin twaalf miljard dollar beschikbaar om alles te verwezenlijken en te zorgen dat de regio rond Sotsji verder tot ontwikkeling kan komen. Het is belangrijk dat het grootste land ter wereld over een goede wintersportaccommodatie gaat beschikken, aldus Poetin. Het wintersportoord zou er hoe dan ook komen, dus met het binnenhalen van de Spelen zou het alleen op kortere termijn tot stand komen. Door van Sotsji zowel een zomer- als een wintervakantieoord te maken zou er veel geld de regio binnenstromen waardoor het gebied zich verder zou kunnen ontwikkelen. Over de kosten hoeft niemand zich zorgen te maken.93
De kranten zijn kritisch over de toewijzing van de Spelen, de verslaggevers kunnen er niet over uit dat de Spelen aan Sotsji zijn toegewezen. Mede hierdoor komen er complottheorieën over Poetin tot stand. De Telegraaf schrijft bijvoorbeeld dat Poetin de Winterspelen te danken heeft aan de stem van de Spanjaard, ex-voorzitter van het IOC en nu erelid, Juan Antonio Samaranch. Samaranch was in 1980 Lord Killanin opgevolgd als voorzitter van het IOC, volgens de krant had hij dit te danken aan de SU die hem hadden gesteund. Nu moest Samaranch iets terugdoen.94 Of dit waar is valt te betwisten: in 2012 had Moskou de Zomerspelen aan haar neus voorbij zien gaan toen deze aan Londen werden toegewezen. Samaranch was toen ook al erelid van het IOC, waarom heeft hij zich toentertijd niet ingezet voor zijn Russische vriend? Feit is wel dat de Russische delegatie na de stemming
91 De Telegraaf, ‘Sotsji’, 27 december 2013.
92 NRC, ‘De koning kan moeilijk zichzelf gaan beledigen’, 27 december 2013. 93 De Telegraaf, ‘Verwacht in Sotsji’, 5 oktober 2014.
de Spanjaard om de nek vliegt. Is dit uit pure vreugde of willen de Russen de Spanjaard bedanken voor zijn hulp?
De keuze voor Sotsji is niet alleen vreemd omdat het een badplaats is of omdat het niet de benodigde sportaccommodaties heeft, de stad is ook gelegen op een plek die niet veilig is. Sotsji maakt deel uit van de Noordelijke Kaukasus, vanuit andere landen die deel uitmaken van dit gebied95 neemt het verzet tegen de Russische overheersing soms de vorm van terrorisme aan en vinden er veel gewelddadige gevechten plaats door de verschillen in etniciteit tussen de bevolking van het gebied. Rusland heeft verschillende van deze gebieden geannexeerd en zo is Sotsji en de omgeving van de stad niet bepaald veilig te noemen.96 Naast het klimaat is de stad ook op geografisch gebied een slechte keus, aldus het NRC.
De Spelen zouden al snel bekend staan als de ‘Poetin Games’ of ‘Poetins feestje’, zoals de Spelen in Nederland vaak worden genoemd. Het werd een prestigeproject van de Russische president. Poetin wil de Spelen gebruiken om internationaal meer erkenning te krijgen en Rusland weer positief op de kaart te zetten. Mede hierdoor worden deze Winterspelen ook de duurste ooit, goed voor omgerekend zo’n veertig miljard euro, omdat Poetin er alles aan wil doen zijn feestje te laten slagen. ‘Sotsji’ kost meer dan alle Winterspelen bij elkaar, de eenentwintig voorgaande edities kostten bij elkaar ongeveer vijfendertig miljard euro.97
De Nederlandse regering en het vriendschapsjaar
Vanaf september 2012 wordt Nederland geregeerd door kabinet-Rutte II onder leiding van VVD-politicus Mark Rutte. Het kabinet wordt gevormd door een coalitie van de VVD met de PvdA. Het kabinet heeft vooral als doel om de economie van Nederland te verbeteren en daardoor banen te creëren. Sinds de economische crisis hebben Nederlanders het zwaar: er verdwenen banen waardoor de koopkracht verminderde. Rutte wil hier met zijn kabinet verandering in brengen. Naast de opbouw van de economie wordt er ten tweede veel aandacht besteed aan de nationale veiligheid: er gaat meer geld in de strijd tegen terrorisme. Op de derde plaats staan de mensenrechten. Vooral het eerste punt, de opbouw van de economie, is belangrijk voor de relatie tussen Nederland en Rusland. Nederland exporteert 95 Hier maken ook landen als Tsjetsjenie, Dagestan, Ingoesjetie en Noord-Ossetie deel van uit. 96 NRC, ‘Sotsji was steeds al foute keuze’, 16 januari 2014.
97 NRC, ‘Duurste Spelen ooit’, 1 februari 2014. Zie Bijlage 1 voor de grafiek die bij het krantenartikel gepubliceerd was, hier staat precies hoeveel geld voorgaande Winterspelen hebben gekost.
veel producten naar Rusland waardoor het land een groot aandeel heeft in de Nederlandse economie.98
2013 is een belangrijk jaar in de relatie van Nederland met Rusland: tussen 8 april en 9 november vindt het vriendschapsjaar plaats, op initiatief van de Russen. De Nederlanders zijn de grootste investeerders in de Russische economie en Nederland is de belangrijkste exportbestemming van Russische producten binnen de Europese Unie.99 De relatie tussen Rusland en Nederland is volgens de Russen speciaal: Nederland heeft het hart van vele Russen veroverd, aldus D’Hamecourt. De journalist schrijft dat de Nederlanders in de tijd van Peter de Grote hebben geholpen de Russische vloot op te bouwen en de basis hebben gelegd van de wetenschap.100 De warme band, die volgens D’Hamecourt bijna mythisch is, tussen beide landen wordt door deze historie in stand gehouden. Het vriendschapsjaar is bedoelt om de handelsrelaties tussen beide landen te versterken, maar meerdere incidenten zorgen voor een grimmige sfeer: de dood van de Russische asielzoeker Aleksandr Dolmatov, een aardappelboycot, mensenrechten, de arrestatie van Greenpeaceactivisten en de arrestatie van de Russische diplomaat Dmitri Borodin.101
Al voor het jaar goed en wel begonnen is begint de relatie tussen de landen te verslechteren: in januari 2013 zorgt de zelfmoord van Dolmatov in een Nederlands detentiecentrum voor veel ophef. Dolmatov was lid geweest van de oppositiepartij ‘Een Ander Rusland’, zijn mede-partijleden protesteren bij het Nederlandse consulaat in Moskou en beschuldigen Nederland van moord. De Nederlandse Minister van Veiligheid en Justitie, Fred Teeven, komt onder druk te staan. De dood van de asielzoeker was inderdaad deels te wijten aan de Nederlandse behandeling: hij zat ten onrechte in vreemdelingenbewaring, kreeg niet de medische zorg die hij verdiende en niet voldoende rechtsbijstand. In de Tweede Kamer ligt Teeven onder vuur, hij ontsnapt net aan een motie van wantrouwen na een urenlang debat. In dit debat biedt Teeven zijn excuses aan de familie van Dolmatov.102
In april bezoekt Poetin voor één dag Amsterdam. Hij dineert in het net gerenoveerde Scheepvaartmuseum met Rutte. Ondertussen vindt er voor het museum een demonstratie plaats tegen het anti-homobeleid van Rusland. Rutte bespreekt de rechten van de LHBT’s 98 Site van de Rijksoverheid, http://www.rijksoverheid.nl/regering/wat-is-het-kabinet-van-plan, (geraadpleegd op 15 mei 2015).
99 Zie Bijlage 2 voor de invoer- en uitvoer van producten tussen Rusland en Nederland. 100 D’Hamecourt, Rusland in oorlog, 41.
101 De Volkskrant, ‘Achtergrond: incidenten tijdens Nederland-Ruslandjaar’, 6 november 2013. 102 De Volkskrant, ‘Achtergrond: incidenten tijdens Nederland-Ruslandjaar’, 6 november 2013.
met Poetin, maar de president beweert tijdens een persconferentie dat deze niet geschonden worden. Poetin zegt verontwaardigd dat het er in Nederland veel erger aan toe gaat, hiermee wijst de Russische president op het bestaan van de pedofielenvereniging ‘Martijn’ en de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) waar geen vrouwen worden toegelaten als politicus. Dit is in de ogen van Poetin veel erger dan zijn zogenaamde anti- homobeleid. Rutte had als doel om tijdens het bezoek van Poetin over de slechte situatie van LHBT’s in Rusland te praten, maar krijgt uiteindelijk zelf beschuldigingen terug. Poetin laat zich niet zo makkelijk beschuldigen van zaken waar hij zelf achter staat, de president is ervan overtuigd dat hij niets fout doet.103
In juni besluit Rusland van de een op de andere dag een boycot in te voeren tegen Nederlandse aardappels, tijdens inspecties zouden er te vaak schadelijke stoffen gevonden worden. De boycot is slecht nieuws voor Nederland, Rusland is de grootste koper van de Hollandse pieper en dat deze afnemer wegvalt is een tegenslag voor de economie. In augustus worden Nederlandse documentairemakers opgepakt in Rusland als zij filmen voor een documentaire over homorechten en –emancipatie. De groep wordt uiteindelijk niet vervolgd, maar mag drie jaar lang geen voet meer op Russische bodem zetten.104
Begin september gaat het alweer mis. Na actie te hebben gevoerd tegen de plannen van een Russisch boorplatform in het poolgebied, besluiten actievoerders van de milieuorganisatie Greenpeace zelf af te reizen naar het platform. Het schip, de Arctic Sunrise, bevat dertig activisten uit verschillende landen, maar vaart onder de Nederlandse vlag. De activisten zijn van plan een groot spandoek aan het Russische platform te bevestigen uit protest tegen de booractiviteiten. De actie wordt verhinderd door personeel van het platform en de kustwacht, maar met het idee dat de actie op een later moment alsnog zal slagen blijft het schip in de buurt. Een paar dagen later verschijnen er helikopters boven het schip waaruit gewapende mannen neerdalen en de gehele bemanning van de Sunrise arresteren.105
De Greenpeace-activisten hangen zware beschuldigingen boven het hoofd: piraterij en extremisme. In Rusland staat hier ongeveer 15 jaar gevangenisstraf voor. Omdat het schip onder de Nederlandse vlag voer, speelt Nederland een centrale rol in het oplossen van het
103 Ibidem. 104 Ibidem.
conflict. De Minister van Buitenlandse Zaken, Frans Timmermans, benadert het Internationale Zeerechttribunaal. Het is namelijk illegaal om op internationale zee mensen te arresteren. Het tribunaal komt al snel tot de conclusie dat de arrestatie inderdaad illegaal is en dat het ongedaan moet worden gemaakt. D’Hamecourt schrijft dat Poetin over het algemeen niet bereid is te luisteren naar de uitspraken van internationale gerechtshoven als het tegen het staatsbelang van Rusland indruist, maar deze keer reageert hij mild. Poetin verandert de beschuldiging in ‘vandalisme’, hierop staat in Rusland vier jaar gevangenisstraf. Ook worden de activisten verplaatst van primitieve cellen naar een meer comfortabel onderkomen.106 Waar heeft Nederland de Russische houding aan te danken? Was dat toch het Nederland-Ruslandjaar dat door deze gebeurtenis geheel in het water zou vallen? Het is interessant dat Poetin met deze kwestie opeens een milde kant van zichzelf laat zien, waarschijnlijk heeft hij op dit moment de Spelen al in zijn achterhoofd en wil hij laten zien hoe vergevingsgezind hij is. Of hij wil dit het westen in ieder geval laten geloven.
In oktober lopen de gemoederen alweer hoog op als de Russische diplomaat Borodin wordt gearresteerd omdat hij wordt verdacht van het mishandelen van zijn kinderen. Rusland reageert woedend: volgens het Verdrag van Wenen zijn diplomaten onschendbaar. Rusland eist dat de agenten worden gestraft, maar dit wordt door Nederland geweigerd. Timmermans biedt wel zijn excuses aan voor de situatie. Enkele dagen later wordt de Nederlandse diplomaat Onno Elderenbosch in zijn appartement in Moskou mishandeld, waarschijnlijk is dit een wraakactie voor wat er gebeurd was met de Russische diplomaat.107
Het vriendschapsjaar wordt afgesloten met een bezoek van het koningspaar aan Rusland. Het koninklijk paar wordt groots onthaald door Poetin op het Kremlin. Van de grimmige sfeer lijkt vrijwel geen sprake, er wordt gesproken van geslaagde maanden en de sterke band tussen beide landen. Het is vreemd dat beide partijen, na in het vriendschapsjaar zoveel problemen met elkaar gehad te hebben, met elkaar omgaan alsof er niets gebeurd is. Het lijkt er op dat beide partijen de handelsrelatie te belangrijk vinden en deze niet in gevaar willen brengen. Zoals ook te zien is in de invoer en uitvoer tussen Nederland en Rusland zijn deze beide vanaf 1980 gestegen, Rusland is een van de
106 Ibidem, 35.
belangrijkste handelspartners van Nederland waardoor het belangrijk is om de relatie goed te onderhouden.108
Anti-homopropagandawet
In augustus 2013 het bekend dat Poetin een zogenaamde ‘anti-homopropagandawet’ heeft ingevoerd. Dat de wet bestond was al vanaf januari bekend, maar in augustus werd de wet pas officieel ondertekend door Poetin. De omstreden wet verbiedt propaganda onder minderjarigen voor niet-traditionele relaties. Wie de wet overtreedt kan een boete opgelegd krijgen die kan oplopen tot omgerekend 5000 euro, ook wordt er dan een gevangenisstraf geriskeerd. De wet is bedoelt om kinderen te ‘beschermen’. In Rusland mag je vanaf de invoering van de wet niet meer in het openbaar kenbaar maken dat je homoseksueel bent.109 De wereld reageert geschokt, meteen klinken er geluiden om Poetins feestje te boycotten.110
De Engelse acteur, komiek en homo Stephen Fry is de eerste die op de wet reageert, in een open brief naar de Engelse premier David Cameron en het IOC smeekt hij om een boycot van de Spelen. Fry zegt dat niet alleen de mensenrechten worden geschonden door de wet, maar dat de LHBT’s nu op dezelfde manier worden behandeld als de Joden door Hitler. Fry schrijft dat ‘The IOC absolutely must take a firm stance on behalf of the shared humanity it is supposed to represent against the barbaric, fascist law that Putin has pushed through the Duma’.111 Fry is bang dat de Engelse overheid en de rest van de wereld niets zullen doen omdat ze zich teveel bezighouden met de economische relaties met Rusland, de