Behalve in den druk van 1636 komt dit Tafelspel voor in de uitgaven van 1644, 1657, 1668, 1671, 1667 en 1704; in de uitgaaf van Bilderdijk, anno 1823 en in het Pantheon no. 19.
31 Paris oordeel. Tafelspel.+ Personaadien. MERKUR. PARIS. JUNO. PALLAS. VENUS. VENUS.
Wat zegt ghy daer Merkur? weet ghy ons te bestellen1) Een' rechter zonder zucht, en dienstigh om te vellen2) Het vonnis over 't fruyt? zoo maekt hem ons bekent.
MERKUR.
Een zoon van Troje gaet, Godinnen, hier ontrent 5 Voor harder, fris en fraey, van leden welgeschaepen,
En die zich des verstaet. Ik zie hem leggen slaepen6) (Oft mis ik? neen hy is 't) daer onder ginssen boom.
PALLAS.
Te beter, dat hy ons in eenen klaeren droom
Bezichtigh', en doe recht. Want, waekende de goden
10 t' Aenschouwen, is, (gelijk ghy weet) doorgaends verboden.10)
+ volgens de uitgaaf van 1636, bl. 171-181. 1) bestellen, bezorgen.
2) zonder zucht, onpartijdig.
6) zich des verstaet, daar verstand van heeft. 10) doorgaends, altijd.
JUNO.
Ook moght hy 't hart, met al te groot een onbescheidt11) Verheffen, zoo hy vast ging, dat hy overheidt12)
En schepen had verstrekt der hemelsch' overheden: En licht besmetten al 't geslacht van hier beneden 15 (Want menschen maeghen zijn) met zulk een' hovaerdy.
Vertoont hem onzen zin.16)
MERKUR.
Zéer wel, mê vrouw. Maer ghy
Zijt alle drie te vreed' u aellijken te houwe'17) Aen d'uytspraek die hy doen zal.18)
VENUS. Jaewe. PALLAS. Gaew'. JUNO. In trouwe. MERKUR.
Ghy harder, die zoo vast in strikken legt verwart 20 Van al te suf een' slaep, doet ooghen op, en hart.20)
Op Paris, eert de goôn. Want als zy naer behooren
Niet wordt geviert, ontsteekt zich eeuwge maght met tooren.
PARIS.
Wat zie ik? wie doch staen dus achtbaerlijk ten toon?
MERKUR.
Dit 's hemels koningin.
PARIS.
Dat tuyght de rijke kroon.
MERKUR.
25 Dit 's Pallas 't wijste hoofdt van die ojt waepen droeghen.
11) onbescheidt, domheid, dwaasheid. 12) vast ging, er zeker van was.
16) vertoont hem onzen zin, zegt hem onzen wensch. 17) aellijken, geheel en al.
18) jaewe, ja wij, ja; gaew', gaan wij; in trouwe, voorwaar, voorzeker. 20) op, open.
33
PARIS.
In wat mannin haer' handt kan anders speer zoo voeghen?
MERKUR.
Die derde, dat 's Vulkaans alomgevierde bruydt.
PARIS.
De goddelijke min ziet haer ten ooghen uyt.
MERKUR.
Ziet ghy dien appel?
PARIS.
z' Is bekoorlijk. In myn' daegen 30 Zagh ik nojt schoonder ooft.
MERKUR.
Hy is, terwijl zy laegen
Ter tafele, vereert der schoonste van haer drie. Elk' eighent hem. Dies zy, op dat men twist ontvliê,32) Daer steuring van de vreughdt des hemels uyt moght rijzen, Te vrede zijn; hem hebb', dier ghy hem toe zult wijzen.34)
JUNO.
35 Voor uwen rechterstoel, o Paris, komen wy Onsterffelijke drie verschijnen, op dat ghy,
Wie dat de schoonste zy, oprechtelijk zoudt zeggen; En dezen appel haer tot eenen prijs toeleggen. Ghy ziet wel wie ik ben. Een' zuster van Juppijn, 40 En zijne gemaelin kan onbekent niet zijn.
Vw oogh vergaep zich niet alleenelijk aen leden Van zuyverlijke verw, op 't voeghelijkst besneeden;42) Oft aen een' flukzen standt; oft lodderlijk gelaet:43) Maer hogher zich verheff', zoo verre dat het vaet'44)
45 De braeve swier van tredt, en aerdt van schepterdraeghen,45) Die niemandt aenvalt, dan Saturn zijn' naeste maeghen.46) Dan zult ghy licht bevroên, dat alles wat 'er praelt
Met naem van schoonheidt, niet by deze schoonheidt haelt. Wie, onder 't aerdsche volk, in lijffelijke krachten49)
50 Oft dapperheidt van geest uytmunten, ziet men jaghten,50) Met heeten yver, naer gezagh en heerschappy,51)
Als naer het opperschoon. Dit, zeker, is in my.
En, (uytgezeit mijn' man, daer niemandt boven stijghen53) En kan) het moet voor my al swichten, buyghen, nijghen.
32) eighent hem, eigent hem zich toe. 34) dier, aan wie.
42) zuyverlijke verw, schoone kleur; op 't voeghelijkst besneeden, op het fraaist gevormd. 43) flukzen, vluggen; lodderlijk, bekoorlijk.
44) vaet', vatte, begrijpe. 45) braeve, ferme, kloeke. 46) aenvalt, ten deel valt.
49) lijffelijke krachten, lichaamskrachten. 50) jaghten, driftig jagen.
51) yver, begeerte.
55 Van 't menschlijk zaedt ben ik behoedster. Man en vrouw55) Ik aen elkandren knoop door huwelijksche trouw:
En leerze niet alleen tot hun geneughte paeren, Gelijk de slingerliefd; maer hechten heele jaeren.58) Van allen rijkdoom, die te lastren lichter es
60 Dan te versmaeden, ben ik opperste vooghdes;60)
Op aerdtrijk en verwerft geen man zoo kleen een' loover61) Van haeve (denkt eens) oft mijn aêm en gaet der over.62) De swaere klompen schats, al 't zilver en het goudt Gemunt en ongemunt, dat is in mijn gewoudt.64) 65 Dien ik ongunstigh ben, is 't quijt. En daer en tegen65)
Van geel en wit metael vol op heeft, dien ik zeghen.66) Ontzaghlijk' oorlooghsmoedt, 't gewaepende geweldt, En wijsheidt zelve, zijn gehoorzaem aen het geldt; En loopen 't achter aen. Daer baet geen tegen vechten:
70 Die 't hooghste zoldt geeft, koopt den andren uyt zijn' knechten.70) Want, nojt een kop zoo kroesch, nojt tergher van de doodt,71) Oft hy koos rust voor strijdt, als 't loon was eeven groot. Het geldt kan over recht en rede triomferen.
Van eenen deughniet maekt het geldt een' man met eeren. 75 Vernaemtheidt, edeldoom, aenzienlijkheidt, ontzagh,75)
Voortreflijkheidt, gebiedt, al wat vernoeghen magh
Een groot en heerlijk hart, het geldt kan 't u doen winnen.77) Wat lieflijkheidt van lust der menschelijker zinnen
Bekoorlijk voorstaet, 't geldt verschaft het al ondieft.79) 80 Wat schoonheidt is zoo kiesch, die niet op geldt verlieft,
Al waer 't verzelschapt met mismaektheidt onbevalligh, En spieren uytgeteert door jaeren overtalligh,82)
Met spottelijker geest, met zeden zonder bandt,83) Met leven reukeloos en overslobt van schandt?84) 85 Dies oordeelt niet, oft wilt u wijsselijk beraeden.
Want zoo ghy m' onrecht doet, 'k ontzeg u mijn' genaeden.86) Daer tegens, zoo ghy my toewijst dat gouden pandt,87) Ik geev' u 't geldt, dat is, de wereldt in uw' handt.
55) Juno gold bij de Romeinen als de schutsgodin der vrouwen en meisjes(Juno Matronalis, Virginalis), en als godin van het huwelijk (Juno Jungalis).
58) slingerliefd, hartstocht. 60) vooghdes, meesteres. 61) loover, blaadje, stukje.
62) oft mijn aêm en gaet der over, of het geschiedt door mijn toedoen. 64) gewoudt, macht.
65) is 't quijt, krijgt het niet.
66) geel en wit metael, goud en zilver.
70) zoldt, soldij; koopt den andren uyt zijn' knechten, koopt de soldaten van een ander uit, doet ze naar zich overloopen.
71) kroesch, barsch, stuursch. 75) vernaemtheidt, vèrmaardheid. 77) groot en heerlijk, edel en voortreffelijk. 79) ondieft, in groote mate.
82) door jaeren overtalligh, door hoogen ouderdom.
83) spottelijker, bespottelijken; zeden zonder bandt, losheid van zeden. 84) overslobt, bezoedeld.
86) genaeden, gunsten. 87) daer tegens, daarentegen.
PALLAS.
De koningin die heeft, en 't geldt, zoo veel te geeven, 90 Dat niets voor Venus en my over schijnt gebleeven
Om goedt oft gunst te doen. Doch boven wild' in 't endt De waerheidt: aengezien zy rondelijk bekent,92)
Met errenstigh vermaen om wijsselijk te wijzen,93) Dat zy aen wijsheidt zoekt den prijs van alle prijzen;
92) zy, tekst: hy. 93) wijzen, vonnissen.
95 En voor den welken zy te geeven alles biedt. Maer onze strijdt en is om 't meeste geeven niet. In wie van ons dat blijkt de schoonheidt t'overtreffen,97) Haer komt de gifte toe. Zich zelve te verheffen
Met opgeblaezen roem, dat past my niet met al.99) 100 De rechter overlegg' oft schoonheidts meeste val100)
Bestaet in trots gelaet, dat lastigh is t'aenschouwen,101) En kraft moet bruyken om zijn' staetlijkheidt te houwen:102) Oft in glujrooghen, gail' en weekelijke zeên,103)
Die vaek manhaftigh hart in laster slibbren deên:104) 105 Oft in de rustigheidt van vloeyende manieren,105)
En eerlijk opzicht tussen 't koen en 't goedertieren.106) Hoewel ik dit, en 't geen in lichaems makzel meest Geprezen wordt, niet acht, by schoonheidt van den geest: Als deughd, goeddaedigheidt, en vroomheidt. Welke dingen109) 110 Doorluchtigh, maeken ons tot hemelhovelingen.
De loffelijke deughd is 't alderschoonste schoon;
Haer' zuyvre klaerheidt blinkt wel anders dan een' kroon: Al waer zy ook gesmeedt van 't leevend licht der Zonne. Door rijkdoom wel somtijdts vernaemtheidt wordt gewonne',114) 115 Ook looze schijn van lof: maer de waerachtigh' eer,115)
Die, eeuwen deur, licht met haer' luister, nemmermeer.116) Wat vreughd schept eedel hart, en, van verstande, sneedigh,117) Doch uyt een' blaes geruchts van loutre waerheidt leedigh,118) Een' blaes, die, zonder 't pit te raeken van 't gemoedt,119) 120 Wat kittlings uyterlijk alleen gevoelen doet
Een' onbesleepen geest? Maer zinnen stijf verbetert121)121) Door zellefs kennis, een vernuft te recht doorwetert122) In 't vlugge paerdt zijn' bron, geen' smaek van lekkerny123) Kan vinden in de galm van ydle tuytery.
125 Jae 't quelt een tughtigh oor, en veelen heeft verdrooten125) Dat ongerijmt geschal, en enkle zang van nooten;126)
97) t'overtreffen, het voortreffelijkst te zijn, uit te munten. 99) niet met al, in het geheel niet.
100) meeste val, grootste bevalligheid. 101) lastigh, onaangenaam.
102) kraft, geweld. 103) glujrooghen, lonken.
104) laster, ondeugd; slibbren, uitglijden, vallen. 105) of in kalme, waardige, ongedwongen manieren. 106) eerlijk opzicht, deftig, statig aanschijn.
109) goeddaedigheidt, mildheid (of goedertierenheid?) 114) vernaemtheidt, vermaardheid.
115) looze, ijdele. 116) licht, glanst, blinkt.
117) van verstande sneedigh, scherp van verstand.
118) blaes, zooveel als men in éénen adem uit blazen kan (vgl. galm in vs. 125); gerucht, faam 119) pit, het binnenste.
121) onbesleepen, dom, onverstandig. 121) stijf, krachtig.
122) doorwetert, doorwaterd, van water doortrokken. 123) 't vlugge paerdt zijn' bron, de Hippocrene. 125) tugtigh, welopgevoed, beschaafd. 126) enkle zang van nooten, holle klanken.
Maer, als de waere deughd stijght nae der eeren top, 't Geweeten, dichter, zingt dan andre stukken op;128) Die 't uyterlijk gekrijsch van lof, trompetten, trommen, 130 En aller snaeren klank verdooven met hun brommen;130)
Gelijk het kindsch geluydt van Cythar, door 't geweldt Van 't mondigh orgel met zijn' honderdt keelen, smelt,132) En laet zijn' klaerheidt, door een' stijver stem verduystren.133) 't Geweeten heeft zoo veel naer eyghe Luyt te luystren, 135 Als 't van gewrochte deughd, en waeren lof ghewaeght,
128) dichter, als dichter. 130) brommen, luid galmen.
132) smelt, wegsmelt, overstemd wordt.
Dat het, te vreê, nae geen' uytheemschen roem en vraeght.136) Maer, onder alle, die haer' eerlijkheidt doen klinken,137)
Geen' deughden, met sieraedt van zulk een' schoonheidt, blinken, Als de voorzienigheidt en vroomheidt, die 't geluydt139)
140 Van haere naemen zoo wijdluchtigh breyden uyt, In 't Oost en in het West, ten Noorden en ten Zuyden, Door dien haer raedt en daedt behoeden landt en luyden, En niet den eenen doen oft andren, stukwijz, baet; Maer aller volken rust en welvaert aen haer staet.144) 145 Zoo eenigh' heerschappy met gloory is omhangen,
Die dankk' 'er deze voor, van wie zy z'heeft ontfangen. Wat is ter wereldt doch, dat niet door wijs beleidt, En onvertsaeght bestaen van de grootmoedigheidt,148) Te weghe wordt ghebroght. Een heldt, die, als gheschaepen 150 Ten hooghen handtgebaer en werklijkheidt van waepen,150)
Geen dink zoo lief als lof, zoo leedt als laster heeft,151) En, als een Herkules, by krijgh en kommer leeft,
Magh alles over. 't Geldt staet onder dwang der klingen.153) Maer 't strijdbaer yzer laet zich van het goudt niet dwingen. 155 Niet, Paris, dat ik u met zulk een voordeel troon.
't Is deughds gebruyk niet. Deughd is zelv' haer waerde loon. Maer, zoo ghy my vereert, die deughden zult ghy eeren. Zoo ghy die deughden eert, ghy zult haer ook begeeren. Wie t'haerwaerts bet gezint dan gierigh is oft geil159) 160 Dien geev' ik weder haer ten besten met haer heil.
VENUS.
Lief is my, dat ik, niet voor kindsheidt onervaeren,
Daer rijpheidt mangelt, nocht voor ouwdtheidt af van jaeren,162) Welk' oordeel, heughenis, en geest begeven, pleyt.163)
Want voordeel hebben zouw voorwaer haer' Majesteyt, 165 By eenen grijzaerdt, die de zorghelijke schatten
Meest najaeght, als hy heeft daer aen het minste vatten. En Pallas lichtelijk belezen kon een kindt,
Dat schoolpraet amelt, en niet ongelooflijks vindt168) In wijdtgehaelde reên van ingebeelde goeden,169)
170 Die nae onzaedbren windt doen hongren de gemoeden;170) Tot dat zy, aen de proef, bevinden het bedrogh.171)
136) uytheemschen roem, lof, dien anderen haar toezwaaien. 137) eerlijkheidt, heerlijkheid, schoonheid.
139) voorzienigheidt, beraad, beleid; vroomheidt, dapperheid. 144) aen haer staet, van haar afhangt..
148) grootmoedigheidt, dapperheid.
150) handtgebaer en werklijkheidt, oefening en gebruik; waepen, wapenen, wapenkunst. 151) laster, schande.
153) magh alles over, vermag alles; klingen, sabels, wapenen.
159) wie meer die deugden genegen is dan hebzuchtig of wellustig, dien geef ik wederom die deugden ten beste met het heil dat zij aanbrengen.
162) mangelt, ontbreekt; ouwdtheidt af van jaeren, ouderdom door de jaren uitgeput. 163) heughenis, geheugen.
168) dat schoolpraet amelt, dat op alle schoolpraatjes ja en amen zegt; niet, niets. 169) reên, redeneeringen, praatjes; goeden, gaven, zegeningen.
170) onzaedbare, die niet kan verzadigen.
Dan lastert men de hoop, als quaelijkdijghendt zogh.172) Maer, voor een' jongeling, die staet in 't beste bloeyen173)
172) quaelijkdijghendt, slecht gedijend.
Van welgeaerde jeughdt, kan 't waere recht beroeyen 175 De haeven, die 't behoort. Daer ik mijn' troost op stel,
Vertrouwende mijn' zaek en rechter beyde wel. Minerve, zeker, heeft ten breedsten uytgemeeten Hoe veel ghelegen is aen een oprecht geweeten. Maer quaelijk richt zy zich naer haer geweetens spraek. 180 Want, en verstondt zy niet, hoe schoonheidt haer ontbraek,180)
Zy zouw 't niet werpen hier en daer, en angstigh trachten181) V diets te maeken, dat de schoonheidt in gedachten Voor al bestaet, en dat de deughd het schoonste zy. Zoo doet de koningin ook met haer' heerschappy:184) 185 En toonen, u als licht te paeyen met die leuren,185)
Van verr' een' schoonheidt, die nocht makzel heeft nocht kleuren,186) En ongevoelijk is. Een dwaes, die dat gelooft.187)
Maer ghy, (lof zy der jeughd') hebt ooghen in uw hoofdt.
Waer plat oft rondt voeght, bruyn, oft bleek, oft blos moet leggen,189) 190 Staet aen de kennis van 't gezicht. Het oogh moet zeggen,
Wat lang oft kort is, eng oft wijdt, wat hard oft dwee.191) Doch nevens 't oogh heeft ook de tast een' rechtersteê. De wijsheidt zoek' eens om, oft zy yet weet te vinnen,193) Dat vaster oordeel velt, dan beyde deeze zinnen. 195 Houdt u hier aen. Wat deez' bepaelen, dat staet pal.
Is d'uyterlijke zin meyneedigh, 't lieght u al.
Indien ghy u vergaept aen spiegling van gedachten;197) Die swindlen om end' om; en zullen thans verachten198) 't Geen dat zy prijzen nu: en zelve noch in 't endt 200 Bekennen, hoe dat haer geen' schoonheidt is bekent.
Niet, dat ik waen', in 't geen daer zy zich meê verrijken, Dat's waerdigheidt van ampt, haer eenighzins te wijken. Zoo veel als Jun' aengaet; haer machtighe bewindt, Daer tegens zet ik maer mijn' zoon, al is 't een kindt. 205 Juppijn, waer voor zy zelf bekent te moeten buyghen,
Is hem gehoorzaem. Zoo zy twijfelt, hy zal tuyghen, Met werken daetelijk, hoe dat hy hem gebiedt.207) Maer haer gelaet zeit, dat zy 't liever looft dan ziet.208) z' Is huwlijkmaekster. Fraey. Indien ik niet ontfonken209) 210 En deed den bruydegoom; daer lagh de bruydt te pronken.
Zy weet, door rijkdooms kraft, te helpen yder an De grootste schoonheidt, daer ik mede loonen kan. Dat doet ze, zeker. En all' die met zulk een' weelde
180) verstondt, wist.
181) zy zouw 't niet werpen hier en daer, zij zou het niet aan alle kanten beproeven.
184) men denke zich dezen regel tusschen haken; de beteekenis is: dit beweert Juno ook van hare heerschappij, nl. dat die het schoonste is.
185) leuren, beuzelingen. 186) makzel, gedaante.
187) ongevoelijk is, ongevoelig, onaandoenlijk. 189) bruyn, donker, zwart; blos, licht rood. 191) dwee, zacht.
193) vinnen, vinden.
197) spiegling van gedachten, bespiegelingen. 198) swindlen, draaien; thans, straks.
207) met werken daetelijk, met door hem (Jupiter) bedreven daden. 208) looft, gelooft.
Gepaeyt zijn, als de bloedt, die met den beenen beelde214) 215 Te bedde zich begaf (wie moght doch van dat paer
De koelste zijn!) laet hen vry zoeken heil aen haer.
214) bloedt, sukkel; Pygmalion verliefde op een door hem zelf vervaardigd ivoren beeld (van Venus).
Een' schoonheidt lichtelijk zy henliên zal bestellen,217) Die men zoo voeghlijk vind', in 't minnelijke knellen, Als een gesneeden hout: die verre van genucht, 220 In 's eenen armen legg' om 's anders min en zucht'.220)
't En zy dat ik dan lust op lust verhitt' in 't vryen, De geest en speelt niet meê: 't zijn laffe lekkernyen. Het geen dat Juno swetst te zijn in maght van 't geldt, Vermeet zich Pallas te bekoomen door 't geweldt.224) 225 Maer 't is al selfste werk. Het lichaem kan men dwingen.
Dat leit daer. Ziel en zin naer hunnen hemel springen: Dat 's daer mijn' vlam haer trekt: daer de bekoorlijkheidt Van het aenschouwde schoon, hart en gedacht bescheidt.228) Doch, boven dien, zoo schijnt Minerve boven maeten 230 Daer in te groeyen, dat zy steden sticht en staeten;
En de gemeene rust der volken staet aen haer:231) Dat pais en oorlogh door haer' handen gaen. 't Is waer. Maer trok ik eens mijn' handt van het geslacht der aerde, Dat nerghens man belust wierd, nerghens vrouw en baerde; 235 Eer dat men 't waende, waer van luyden leêgh het landt,
En stond zy daer, gelijk een afgezette sant.236) Mijn is 't, mijn' heyligheidt, die lieflijk doet verwoeden, En laeft met hemelsch zap de blaekende gemoeden Der dieren, dien het hart mijn' zoete kracht doorsnijdt. 240 Ik scheld' den loggen struys, noch lichte musch niet quijt.
Ik tem, door min, zoo wel als 't knijn de trotse leeuwen: En knoop, door 't teelen, een' eindloozen draedt van eeuwen. Geen' buy zoo bijster baert, geen storm zoo stijf en snuyft,243) Oft fluks, op mijne wenk, hy, uyt den weghe, stuyft.
245 Het aerdtrijk leit te kost zijn' konst aen het bedenken En broên van bloemen, om 'er my meê te beschenken. De Zee, al is 't een schrik te zien haer in den mondt, Valt vlak, als ik verschijn', en lacht my toe terstondt.248) Niet komt'er op, in 't licht van 't heughelijke leeven,249) 250 Dan door mijn toedoen. En, daer niet en wordt ghegeven
Mijn zeghen, is het naer; het grijnst en grimt'er al. Dat ik begunstigh, blinkt van vrolijkheidt en val.252) Ik ben de liefste lust van Goden en van menssen.
Zouw Paris meer dan my, oft myn' genaede wenssen?254) 255 Het heerscht een' koningin in Grieken; met den brandt255)
Van wie, bevaên zijn all' de vorsten van dat landt.
Geen' andre magh by haer op puyk van schoonheidt booghen. Een aenschijn, vast, als 't myn, het zelfste spel van ooghen.258)
217) bestellen, bezorgen.
220) legg' - en zucht', ligge te zuchten. 224) vermeet zich, durft beweren. 228) bescheidt, ontbiedt, heenroept. 231) staet aen haer, in hare handen berust. 236) sant, heilige.
243) baert, leven maakt, geweldig is; stijf en snuyft, krachtig blaast. 248) valt vlak, wordt slecht, effen.
249) niet, niets. 252) val, bevalligheid. 254) genaede, gunst.
255) Grieken, Griekenland; met den brandt van wie, door wier liefde. 258) vast, nagenoeg.
Alleens van handen, hayr, en heelen lichaems leest.259) 260 Mijn' zinnen zoo gelijk, al leefd' zy by mijn' geest.260)
Oft zy moest Venus zijn, oft het en moght niet naeder.261) Ook zijn wy allebey' geteelt van eenen vaeder.
259) alleens, geheel gelijk, evenzoo. 260) al, alsof; by, door.
Men ziet, gelijk in my, in haer, Juppijns gelaet: Niet, dat hy over zich heeft, als hy zit te raedt; 265 Maer als hy leyt ter dis, in 't lest van 't banketteren,
En loert, en lonkt, en wenscht yet goelijks uyt de kleêren.266) Peyst nu eens wat het zy, te laeven minnedorst
Met zulk een' schoonheidt. Deez' zal ik hae' binneborst Verwoesten door mijn' vlam: mijn zoon haer hart zal quetzen,