5 Een zinderende zomer De twee staatsverdragen van
5.2 De overval op de Volkskammer
Als de dagen richting het tweede staatsverdrag, namelijk het Einigungsvertrag, naderen, neemt de vijandigheid in het ND zienderogen toe. Er is in de krant nog altijd veel aandacht voor de negatieve aspecten van de eerdere Währungsunion. Het is alsof de PDS en het ND hun eigen voorspellingen uit zien komen. Sinds juli 1990 groeit het aantal werklozen rap in de DDR, en in augustus is het aantal al zelfs verdubbeld – aldus het ND. Vooral vrouwen zijn goed vertegenwoordigd in het aantal werklozen. Een belangrijk punt dat de krant noemt is dat er ongeveer 200,000 werknemers zijn op dat moment die hun baan verwachten te verliezen. Het was daarom extra pijnlijk, aldus ND-verslaggeefster Hannelore Hübner, dat er in West-Duitsland een economische groei bezig is die vergelijkbaar is met de jaren vijftig.143 Met dit pijnlijke onderscheid in het achterhoofd is de vijandige houding van de krant
misschien niet zo verwonderlijk. Deze houding wordt vooral duidelijk in het taalgebruik. Als redactielid Frank Wehner een nog nader te bepalen datum voor de Duitse vereniging bespreekt, dan bezigt hij een aantal wrekende woorden. Voorbeelden hiervan zijn Putschisten, Sofortkapulation, en
Notanschluß.144
Dat zowel het ND als de PDS zich hebben neergelegd bij de Duitse vereniging, is aangetoond in de bovenstaande hoofdstukken. In deze fase wordt echter duidelijk dat beide partijen het oneens zijn met de huidige aard en snelheid van het proces. Dat de Duitse vereniging via artikel 23 van de West-Duitse Grundgesetz zou gaan plaatsvinden is zowel de krant als de partij nog altijd een doorn in het oog. Daarover stelt PDS-politicus Dietmar Keller dat:
“Nach unserer Auffassung setzt die Vereinigung beider deutscher Staaten die Klärung einer
Vielzahl von politischen, wirtschaftlichen und rechtlichen Fragen voraus, die zwischen den Regierungen ausgehandelt und (…) bestätigt werden müssen. Die Wahrung die Interessen unserer Bürger verbietet es diese Notwendige Schritte allein der BRD-Seite zu überlassen“.145
In deze periode wordt het duidelijk dat de Duitse vereniging wel degelijk via de artikel 23-procedure gaat plaatsvinden. Dit betekent dat de DDR niet haar stempel kan drukken op het Duitsland van ná de vereniging. Belangrijke thema’s waarop de partij en de krant willen beïnvloeden zijn bijvoorbeeld 141 M. Behrend, Eine Geschichte der PDS: Von der zerbröckelnden Staatspartei zur Linkspartei (Keulen 2006). 142 G. Neugebauer, ‘Von der SED zur PDS und Linkspartei‘ in: J. Gieseke & H. Wentker red., Die Geschichte der
SED: eine Bestandaufnahme (Berlijn 2011) 240-241.
143 H. Hübner, ‘DDR-Arbeitslosenzahl verdoppelt, BRD erlebt Beschäftigungsboom‘, ND (8-8-1990). 144 F. Wehner, ‘Standpunkt: Tag X‘, ND (8-8-1990).
internationale veiligheid, arbeid en sociale zekerheid. Zo lezen we regelmatig artikelen over
internationale bondgenootschappen. Het is volgens het ND niet logisch dat het nieuwe Duitsland lid zou worden van de NAVO of zelfs het Warschaupact. Onder de bevolking heerst in deze periode een sterk pacifistische stemming, iets wat naar voren komt in bijvoorbeeld een peiling of in een oproep van de jongerenorganisatie van de SPD.146 De laatstgenoemde groep roept zelfs op om zowel de NVA als
de Bundeswehr af te schaffen.147 Dat er nog volop discussies gaande zijn over het onderwerp blijkt ook als er Franse politici aan het woord komen. Zij menen namelijk dat Europa moet nadenken over een nieuwe orde in de internationale veiligheid, die voorbij gaat aan zowel het West- als het Oostblok. In hun visie zou er een vrij Europa ontstaan, dankzij een verbreed Europees veiligheidssysteem.148 Het lijkt er echter wel op dat de PDS en het ND de krenten uit de pap halen, met betrekking tot deze discussie. Artikelen met een pacifistische inslag halen in deze periode meermaals de voorpagina, terwijl de status-quo in de Europese politiek wel degelijk het belang van een Duits leger onderstreepte (het zij na enige discussie aan tafel van de 4+2 beprekingen).149
Andere thema’s die de partij graag in het nieuwe Duitsland zou terugzien betreffen de sociale zekerheid en de arbeidsmarkt. Zo is er een goede discussie gaande over het recht op arbeid – iets dat doorgaan wordt gezien als één van de successen van de DDR.150 In meerdere artikelen wordt
gesproken over de toename van het aantal werklozen, maar de discussie wordt soms ook breder getrokken. In Standpunkt schrijft Günter Fleischmann dat de beloftes van de Allianz für Deutschland in het afgelopen halfjaar uiteen zijn gespat. Waar werd een economische groei vergelijkbaar met de West-Duitse jaren zestig werd beloofd, is men slechts begonnen de Oost-Duitse economie te demonteren. Volgens Fleischmann zal de snelle Duitse vereniging, net als de eerdere beloftes, een loze blijken.151
Als op 23 augustus 1990 dan de daadwerkelijke datum waarop de Duitse vereniging gaat plaatsvinden bekend wordt, laat dat het ND en de PDS niet onberoerd. Onder leiding van Lothar de Maizière stemt een tweederdemeerderheid in de nacht van de 22e tot de 23e voor 3 oktober als dag voor de Duitse eenheid. De algemene toon op deze dag is zeer negatief. Zo wordt er zachtjes schande van gesproken dat de PDS-parlementsleden niet meer werd toegestaan om een aantal belangrijke onderwerpen te bespreken. De fractie wilde graag spreken over het afschaffen van de dienstplicht en over een mogelijk referendum over de deelname van Duitsland aan een militair bondgenootschap. De enige bijdrage van de PDS op deze avond had als onderwerp de sociale zekerheden van beroepssoldaten.152 En zoals vanouds verraadt ook het taalgebruik de mening van de
partij en het ND. “Das Parlement hat soeben nicht mehr und nicht weniger als den Untergang der DDR
146 Onbekend, ‘Umfrage in der DDR: 85 Prozent wollen nicht in die NATO‘, ND ( 21.22-7-1990). 147 Onbekend, ‘Abschaffung von NVA und Bundeswehr‘, ND (12-6-1990).
148 C. Dümde,‘Prominente Gaulisten für Überwindung der Blöcke‘, ND (12-6-1990).
149 Zie o.a. R. Veltmeijer, Het wonder van de Duitse eenwording (Amsterdam 2000). Zo was vooral Thatcher in eerste instantie om de militaire pretentie tégen een Duitse eenwording – net als minister-president Ruud Lubbers.
150 Onbekend, ‘Recht auf Arbeit aufheben‘, ND (8-8-1990).
151 G. Fleischmann, ‘Standpunkt: Jahrmarkt der Illusionen‘, ND (23-8-1990). 152
zum 3. Oktober beschlossen“ – aldus een negatief gestemde Gregor Gysi. Gerd Prokot gebruikt de
column Standpunkt om af te rekenen met de toenmalige gang van zaken. Volgens hem is de zitting er alleen gekomen onder druk van West-Duitsland – om een einde te maken aan het gekibbel omtrent de datum van Duitse eenwording. Daarnaast konden de West-Duitse politici een 41-jarig jubileum van de DDR (op 7 oktober) voorkomen, door de datum naar 3 oktober te verschuiven. Maar, het belangrijkste was volgens Prokot, was dat de Rijnse en Roerse heren konden bewerkstelligen dat er een
maatschappelijk alternatief op Duitse bodem de grond in werd gedrukt. Volgens hem was het immers hun doel om de DDR als “Geburtsfehler der Geschichte” de boeken in te laten gaan.153 Günther
Fleischmann, de auteur die we kennen van een aantal andere bijdragen, typeert de onverwachte en buitengewone Volkskammer-zitting als een overval van De Maizière.154 Hiermee probeert hij de
gehele zitting en vooral het uiteindelijke besluit te delegitimeren. In het avondvullende debat werden per slot van rekening ook meerdere datums genoemd – en dat 3 oktober werd gekozen komt op het ND niet integer over. Eén van de mogelijke redenen hiertoe werd hier boven reeds benoemd (al is het de vraag of deze klopt). Een andere reden was, volgens Gysi, de aankomende Bondsdagverkiezingen op 2 december. Maar, volgens Gysi, de datum van 3 oktober berust vooral op willekeur.155 Gysi wijst
er verder op dat er nog géén 4+2-verdrag is gesloten, en dat er nog niet eens een
Eenwordingsverdrag is gesloten. Volgens de PDS dienen de politici van de Volkskammer impopulaire beslissingen durven te nemen, en zichzelf de kans te geven de huidige problemen in de DDR op te lossen. Want, stelt Gysi, met de Duitse eenwording zijn de problemen in de DDR nog niet opgelost.156
Tot slot
Toen de Volkskammer op 23 augustus ertoe besloot om de Duitse vereniging op 3 oktober te laten plaatsvinden, was het proces eigenlijk al in kannen in kruiken. Vanaf toen werd het
eenwordingsproces in feite een soort invulopdracht, die zich vooral richtte op de randvoorwaarden. In de komende periode zou het Eenwordingsverdrag worden geratificeerd, kwam er een 4+2-verdrag en kregen de Oost-Duitse Bundesländer hun vorm.157 De PDS had zich gecommitteerd aan de oppositie, en was het met een groot aantal zaken oneens. Zo wilde de partij de eenwording laten plaatsvinden via een nieuwe grondwet – en niet via de artikel 23 van de Grundgesetz. Daarnaast had de partij progressieve ideeën over sociale zekerheid, de arbeidsmarkt, en over de militaire toekomst van het nieuwe Duitsland. Deze ideeën zijn hierboven aan bod gekomen.
Op een tweetal linke partijen na heeft de Volkskammer in het laatste jaar van de DDR een cordon sanitaire om de PDS gevormd. Dit is een belangrijke reden waarom de partij in dit laatste maar weinig heeft weten te bereiken. De PDS was de derde partij in het aantal zetels, maar voorstellen of amendementen haalden vrijwel nooit de nodige meerderheid. Dit zien we overigens impliciet ook terug
153 G. Prokot, ‘Standpunkt: Geburtsfehler‘, ND (24-8-1990).
154 G. Fleischmann, ‘Ob wir nun dem heiligen Martin begegnen?‘, ND (24-8-1990). 155 Onbekend, ‘Wir haben die Pflicht, interessen der Bürger zu sichern‘, ND (24-9-1990). 156 Ibidem en Onbekend, ‘Einheit löst nicht alle Probleme‘, ND (8-8-1990).
in de literatuur – zelfs van de revisionistische school. Daarover schrijft Thomas Falkner het volgende: “je deutlicher sich die Vereinigung der beiden deutschen Staaten abzeichnete und je näher sie rückte,
desto mehr ging die Bedeutung der Partei (…) zurück.158
Falkner beschrijft in de eerste plaats de
afnemende maatschappelijke relevantie van de partij. Zo is de partij steeds minder in bedrijfsraden vertegenwoordigt en zijn arbeiders in afnemende mate lid van de partij.159 De afnemende relevantie zien we echter ook in de Volkskammer, waar de PDS-fractie vleugellam is. Er wordt tevergeefs oppositie gevoerd – iets wat later overigens wel zou lukken. Volgens Manfred Behrend zou de partij gedurende de jaren negentig weer aan betekenis winnen, en zich ontwikkelen tot een ware
protestpartij. Onder leiding van Gregor Gysi, die sympathie opwekte met zijn charismatische
optredens, ging de partij de strijd aan met de antisociale en antidemocratische gevolgen van de Duitse eenwording. De PDS is sinds de jaren negentig in wisselende grootte aanwezig in de Bondsdag – net als in verschillende deelstaten. Veel later, rond de jaren 2000, zou de partij na een grote fusie haar naam in Die Linke veranderen.160 Tot op de dag van vandaag vindt de partij de meeste weerklank in de nieuwe Bundesländer.
Het ND maakt in deze periode zelf ook interessante ontwikkelingen door. In de colofon leest men nog steeds dat de krant is verbonden met de partij. Dit komt dan ook dan voren in de inhoud van de krant. Zo zien we in deze periode dat toespraken van PDS-politici integraal worden afgedrukt. En daarnaast is de algehele toon van de krant kritisch van aard, en lijkt het ND ook de lijn van de partij te volgen. De verhoudingen tussen krant en partij veranderen in 1991, als de Treuhand de controle over de krant overneemt.161 Later in de jaren negentig wordt het ND een zelfstandige krant, en wordt de partij een
van de grootste aandeelhouders. Onlangs is er weer een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van het ND aangebroken – en lijkt zelfs haar voortbestaan bedreigd. Die Linke trekt zich terug en wilt de eigendomsstructuur van de krant veranderen, en de krant laten voortbestaan via een ledenbestand. Het is maar zeer de vraag of er genoeg leden zullen zijn om de toekomst van de krant te
garanderen.162
De liberale kanten van de krant zien we in de zomer van 1990 vooral in de opmaak. Zo doen reclames hun intrede, die steeds meer pagina’s in beslag nemen. Op de laatste pagina’s van een uitgave uit april 1990 zien we ook reclames voor allerlei bekende westerse merken – iets dat tot voor kort ondenkbaar was. Nóg opmerkelijker is het feit dat er ook advertenties op de pagina staan die bepaalde Volkseigene Betriebe aanprijzen.163 Dit lijkt bijna exemplarisch voor de overgangsfase waarin het complete land zich op dat moment bevindt – met de ene voet in het kapitalistische, en met
158 T. Falkner, ‘Von der Sozialistischen Einheitspartei Deutschlands zur sozialistischen Partei in Deutschland‘ in: S. Bollinger red., Das letzte Jahr der DDR: zwischen Revolution und Selbstaufgabe (Berlin 2004) 202.
159 Ibidem, 183-206.
160 Behrend, Geschichte der PDS, 38-40, 149-165. 161 Ibidem, 40.
162 Onbekend, ‘Die Linke denkt über Ausstieg bei Neues Deutschland nach‘, 27-2-2021, website Der Spiegel https://www.spiegel.de/kultur/neues-deutschland-die-linke-denkt-ueber-ausstieg-bei-ex-sed-zeitung-nach-a- b999db08-2995-4d78-96f0-4f7a1c099c40 (18-3-2021).
de andere voet in het communistische systeem. Een ander voorbeeld zijn strips, waar in de loop van 1990 langzaam mee geëxperimenteerd wordt. Dat is opvallend, want strips werden in de jaren zestig verbannen om plaats te maken voor en meer feitelijke en serieuze journalistiek.164 In deze periode is het overigens zo dat het oosten van Duitsland wordt overspoeld met westerse media. In het begin van de jaren ’90 zal er een veldslag worden uitgevochten over de Oost-Duitse lezer, kijker en luisteraar. Het zal blijken dat slechts weinig Oost-Duitse media die strijd overleven.
Ten slotte rest hier eigenlijk alleen nog de vraag waarom de PDS niet slaagde in haar opzet om de DDR autonoom en vooral socialistisch te houden. Een deel van het antwoord is reeds besproken: als verliezer tijdens de verkiezingen in maart was de partij niet in de gelegenheid om initiatief te nemen. Omdat de partij vervolgens zelfs werd geïsoleerd, kon zij geen grote rol spelen. Uit de literatuur komen aanvullende argumenten naar voren. Zo stelt Kowalczuk dat de eenheid, en vooral de snelheid van dat proces, is bepaald door de Oost-Duitse bevolking zelf. Er was inderdaad een stroming binnen de bevolking die opteerde voor een onafhankelijk en socialistisch land, maar deze stroming was flink in de minderheid.165 Volgens Rödder maakte de Währungsunion een einde aan dit soort ideeën. Een DDR-specifiek alternatief voor de vrijemarkteconomie is mede dankzij dit verdrag afgewezen, omdat het land hervormd zou moeten worden naar West-Duits voorbeeld.166
De reden dat de socialistische en vooral onafhankelijke DDR van de kaart verdween is in feite een combinatie van alle factoren. De Oost-Duitse bevolking was toe aan een frisse wind, terwijl het land dringend moest hervormen.
164 Zie Neues Deutschland (21.22-4-1990) en Burghard & Külow, Zwischen den Zeilen, 151-153.
165 I.S. Kowalczuk, ‘Beschleunigung des Einigungsprozesses und Einfluss der West-Parteien – „Dolchstoß“ für einen Dritten Weg der DDR?‘ in: A.H. Apelt red., Der Weg zur deutsche Einheit: Mythen und Legenden (Berlin 2010) 109-126.
Conclusie
Het doel van deze scriptie was om de verschillende ideeën over een soevereine en socialistische DDR binnen de SED te onderzoeken, en hoe deze ideeën tot uiting kwamen in de partijkrant Neues
Deutschland. De historische gebeurtenissen die in het laatste jaar van de DDR aan bod kwamen
werden in wezen altijd beschreven vanuit het perspectief van de partijkrant. In de inleiding en de bespreking van de historiografie is vastgesteld dat er een zekere teleologische blik op het laatste jaar van de DDR bestaat. In de besproken overzichtswerken, Engels-, Duits of Nederlandstalig, wordt er slechts aan een select aantal onderwerpen aandacht besteed. Er is doorgaans vooral aandacht voor de slechte toestand van de Oost-Duitse economie, en de bewaking door de Stasi. De SED-PDS wordt in vrijwel alle publicaties genegeerd. Daarnaast was vooral de Bondsrepubliek die het initiatief nam bij de Duitse eenwording, en de eenheid kreeg vooral zijn vorm in de 4+2-besprekingen. En hoewel er wel degelijk een revisionistische Oost-Duitse school bestaat, krijgt die in het algemeen minder aandacht. Het voorliggende onderzoek maakt duidelijk dat het onbesproken laten van de SED in sommige gevallen niet geheel ongeoorloofd is.
In dit onderzoek is geprobeerd om de teleologie achterwege te laten, en het laatste jaar van de DDR op haar eigen merites te beoordelen. De besproken gebeurtenissen werden beschreven vanuit het perspectief van het ND en de SED. De periode van november 1989 tot oktober 1990 is in een drietal periodes opgesplitst, ten behoeve van de effectiviteit en uitvoerbaarheid van dit onderzoek. Ten eerste is er gekeken naar de berichtgeving van het ND in de periode vlak na de val van de muur – in de maanden november en december ’89. Hier was aandacht voor de oproep Für Unser Land, maar ook voor het 10-punten-plan van Helmut Kohl. In december vonden twee buitengewone SED-
partijdagen plaats, waarvan ook de verslaglegging in dit onderzoek is beschreven. In het volgende deel van dit onderzoek was er aandacht voor het perspectief van het ND op de Wahlparteitag van de SED-PDS, een tijd waarin de partij zichzelf opnieuw moest zien uit te vinden. Daarnaast werd de periode rond de verkiezingen van maart 1990 besproken – ook hier geldt dat de verslaglegging van het ND hier centraal stond. Ten slotte was er aandacht voor de twee staatsverdragen – de
Währungsunion en de Einigungsvertrag.
In de eerste periode zijn de ideeën nog overzichtelijk. Hier opteert de partij nog duidelijk voor een zelfstandige en vooral socialistische DDR. Er is een eis voor hervormingen, en daar gaat de SED dan ook graag op in. Als leden uit de burgerbeweging de oproep Für Unser Land openbare, wordt dit dankbaar gebruikt door de partij om hun plan voor een soevereine DDR momentum te geven. De plannen van Helmut Kohl worden niet uitvoerig besproken in het ND. Als dit wel gebeurd, dan worden de plannen afgewezen. Het plan druist tegen internationale verdragen in, en wordt soms zelfs
vergeleken met de Anschluß van Sudetenland. Op de buitengewone partijdagen in december neemt de SED afstand van het stalinistisch verleden. Over de betekenis van de hervormingen op deze partijdagen zijn historici het niet eens. De partij gaat voortaan echter als SED-PDS door het leven, en er lijkt een fundament te zijn gelegd voor volgende hervormingen.
In de aanloop naar de Wahlparteitag zien een levendige discussie in het ND, en wordt duidelijk dat dergelijke discussies ook leven buiten de krant en partij. Op de partijdag wordt de
partijnaam officieel veranderd in PDS. Als de toekomst van Duitsland of van de partij wordt besproken, dan lijkt één ding duidelijk. De PDS is nog altijd tégen een Duitse eenwording, en voor een
onafhankelijke socialistische DDR. Echter, als de mogelijkheden tot een eenwording worden besproken, wilt de partij haar stempel drukken op het proces. Zo wilt de partij de sociale successen van Oost-Duitsland behouden, en mag het tempo van de eenwording niet te hoog liggen. Met deze insteek gaat de partij vervolgens de verkiezingen van 18 maart 1990 in, en daarna verdwijnt de partij uit het centrum van de macht in de richting van de oppositie.
Na de verkiezingen is de politieke rol van de PDS uitgespeeld. Er is cordon sanitaire om de