2. Oorzaken van de financiële moeilijkheden en de rol van de factor arbeid 2.1 Inleiding
Dit hoofdstuk bevat een weergave van de uitkomsten van het onderzoek met betrekking tot de aanleiding voor de problematische financiële situatie van de door ons onderzochte ondernemingen. Het geeft antwoord op de eerste deelvraag van het onderzoek naar de belangrijkste oorzaken van de problematische financiële situatie van de ondernemingen in de onderzochte gevallen en de rol van de arbeidsrechtelijke positie van de werknemers daarbij. Hoofdstuk 2 gaat derhalve in op de rol van de factor arbeid bij het ontstaan van de financiële problemen van de onderneming.
2.2 Oorzaken van de financiële problemen van de onderzochte ondernemingen en de rol van de arbeidsrechtelijke positie van werknemers
Uit het onderzoek komt naar voren dat de financiële problemen van de onderzochte ondernemingen zelden zijn toe te rekenen aan één oorzaak. Veelal is sprake van een samenstel van factoren dat heeft geleid tot de problematische financiële situatie van de onderneming.
In de onderzochte cases was de arbeidsrechtelijke positie van werknemers slechts in twee gevallen de belangrijkste reden voor de problematische financiële situatie van de onderzochte ondernemingen. Twee van de onderzochte ondernemingen waren (exclusief) actief in het detacheren van personeel dat bij hen in vaste dienst was (case 2 en case 6). Het spreekt voor zich dat een vraaguitval als gevolg van de recessie, gewijzigd overheidsbeleid of toenemende concurrentie van marktpartijen die goedkoper personeel aanbieden, direct gevolgen had voor de financiële positie van de betreffende ondernemingen. In die gevallen was sprake van doorslaggevende invloed van de personeelslasten op de financiële problemen van de ondernemingen. In het geval van case 2 leidden de marktontwikkelingen ertoe dat sommige werknemers slechts konden worden gedetacheerd tegen bedragen die onder de kostprijs lagen. In de overige cases is niet gebleken dat de arbeidsrechtelijke positie van werknemers de enige of de doorslaggevende factor was voor de problematische financiële situatie van de betrokken ondernemingen. In de cases 17 en 20 speelde de arbeidsrechtelijke positie van werknemers helemaal geen rol. Hieronder volgt een weergave van de belangrijkste oorzaken voor de financiële problemen in de onderzochte cases.
In 24 van de onderzochte gevallen was sprake van een (sterk) teruglopende omzet als gevolg van vraaguitval in de markt, soms veroorzaakt door de economische crisis of gewijzigd overheidsbeleid, terwijl de kosten daar niet adequaat aan konden worden aangepast. De loonkosten van het personeel vormen daarvan een onderdeel. Met betrekking tot case 15 werd door een geïnterviewde opgemerkt dat de onmogelijkheid om personeel flexibel in te zetten om daarmee tegemoet te komen aan de veranderende marktomstandigheden heeft bijgedragen tot de problematische financiële situatie van de onderneming. In zeven van de onderzochte gevallen werden ook de huisvestingslasten genoemd als belangrijke kostenpost die niet
27
adequaat kon worden aangepast aan de veranderingen in de markt. Ook het feit dat als gevolg van de economische crisis klanten van ondernemingen in betalingsproblemen kwamen (case 16) of kredietverzekeraars beperkingen in de dekking doorvoerden (case 18) werden genoemd als oorzaak van de financiële problemen.
In vier van de onderzochte cases was de problematische financiële situatie mede terug te voeren op (des)investeringsbeslissingen die niet goed hebben uitgepakt. Zo werd ten aanzien van case 1 door geïnterviewden opgemerkt dat een aantal niet goed lopende projecten was opgepakt met verliezen tot gevolg en dat de door de onderneming aangegane ‘sale and lease back-transacties’ hebben geleid tot langlopende, aanzienlijke en ongunstige huurverplichtingen. In case 4 was sprake van uitbreiding van de onderneming in een krimpende markt waarin al sprake was van overcapaciteit. In case 8 waren de problemen in belangrijke mate terug te voeren op de overname van een onderneming, waarmee niet de beoogde synergievoordelen werden bereikt, in combinatie met een kort nadien optredende vraaguitval in de betreffende markt. Dit speelde in een situatie waarin de vaste kosten door de overname aanzienlijk toenamen, omdat de overgenomen onderneming meer vast personeel in dienst had dan de overnemer, die werkte met een grote flexibele schil. Case 13 betrof de overname van een onderneming in een sterk teruglopende markt in de verwachting dat de markt weer zou aantrekken, hetgeen echter niet (snel genoeg) gebeurde, zodat een vrijwel stil liggend bedrijf met hoge vaste personeels- en huisvestingslasten resteerde.
Ook inefficiënte organisatie- en productiestructuren en het hanteren van business modellen die niet aansloten bij de ontwikkelingen in de markt, werden in vijf van de onderzochte cases genoemd als oorzaak van de financiële problemen.
De financieringsstructuur werd in een viertal gevallen genoemd als oorzaak van de financiële problemen van de onderneming. Case 24 betrof een onderneming die voor haar inkomsten geheel afhankelijk was van haar moedermaatschappij. Deze relatie heeft er volgens geïnterviewden mede aan bijgedragen dat er onvoldoende middelen waren om de kostenstructuur, in het bijzonder ook de personeelskosten, aan te passen aan de veranderende marktomstandigheden. Case 20 vormt in dat kader een bijzonder geval, omdat het daar een goed lopende onderneming betrof met een sterke concurrentiepositie in de markt. De liquiditeitsproblemen werden volgens geïnterviewden in dat geval veroorzaakt door het feit dat de onderneming grote bedragen voor de ontwikkeling en productie voor haar klanten moest voorfinancieren. Ten aanzien van de cases 21 en 23 werd opgemerkt dat de problematische schuldenlast van de onderneming mede was toe te rekenen aan het feit dat de betreffende onderneming in het verleden een of meerdere keren was overgenomen, waarbij aanzienlijke schulden in de vennootschap zijn achtergebleven.
Ook een problematische relatie met een financier die zich terugtrok van de markt, of ongunstiger voorwaarden hanteerde dan voor andere marktpartijen gelden, is genoemd als oorzaak van de (acute) problematische financiële situatie van de onderneming (de cases 9, 16 en 22).
In case 17 lijken financiële problemen geen rol te hebben gespeeld. Ten aanzien van deze case werd door geïnterviewden opgemerkt dat de aanvraag tot verlening van de surseance van
28
betaling haar grondslag vond in onenigheid binnen de directie, waarbij de aanvraag voor de bank als een verrassing kwam.
In de meeste van de onderzochte cases die hebben geleid tot een insolventieprocedure, zijn een of meer reorganisatierondes aan de insolventieprocedure voorafgegaan in een poging om de kosten, waaronder de personeelskosten, te saneren.
2.3 Conclusie
Deelvraag 1 valt uiteen in twee onderdelen:
- Wat waren de belangrijkste oorzaken van de problematische financiële situatie van de ondernemingen in de onderzochte gevallen?
- Wat was hierbij de rol van de arbeidsrechtelijke positie van de werknemers?
Uit het onderzoek komt naar voren dat de financiële problemen van de onderzochte ondernemingen zelden zijn toe te rekenen aan één oorzaak. Veelal is sprake van een samenstel van factoren dat heeft geleid tot de problematische financiële situatie van de onderneming. In de onderzochte cases was de arbeidsrechtelijke positie van werknemers slechts in twee gevallen de belangrijkste reden voor de problematische financiële situatie van de onderzochte ondernemingen. In de overige cases is niet gebleken dat de arbeidsrechtelijke positie van werknemers de enige of de doorslaggevende factor was voor de problematische financiële situatie van de betrokken ondernemingen. De belangrijkste oorzaken voor de financiële problemen die uit het onderzoek naar voren kwamen, zijn:
- Een teruglopende omzet als gevolg van vraaguitval in de markt
- Een business model dat niet (meer) aansluit bij de ontwikkelingen in de markt - Een problematische schuldenlast
- Een verkeerd uitgepakte investeringsbeslissing - Te hoge huisvestingslasten
- Betalingsproblemen bij relaties
- Een problematische relatie met de financier(s) - Een inefficiënte organisatie- en productiestructuur - Een problematische financieringsstructuur
- De kredietverzekeraars voeren beperkingen door in de dekking - De loonkosten van het personeel
29
3. De zoektocht naar oplossingen en de invloed van de arbeidsrechtelijke positie