In het gebied zijn een aantal ontginningsblokken onderscheiden (afb. 3.1): 1. Hemdijk-Lytshuizen-Ypecolsga
Dit ontginningsblok lijkt zijn oorsprong te vinden op de plaats van de huidige Hemdijk, waar nu het buurschap Draaisterhuizen ligt. Het licht divergerende verkavelingspatroon loopt in zuidelijke richting naar het buurschap Lijtshuizen en Heeg. Vervolgens steekt het blok het Heegermeer over naar Indijk, Woudsend en Ypecolsga en vindt het zijn achtergrens tegen of in het Slotermeer.
2. Hemdijk – Oudega - Idzega
Een tweede ontginningsblok is onderscheiden ten zuiden van Abbega, beginnend bij de Hemdijk. Het ontginningsblok loopt voorbij de dekzandrug bij Oudega richting Idzega in een vrij rechte verkaveling. De achtergrens ligt iets ten noorden van Gaastmeer. De oostelijke helft loopt door in een punt tot het stuit op een ontginningsblok vanuit het westen. Waarschijnlijk zijn Oudega en Idzega middeleeuwse bewoningsassen geweest tijdens de veenontginningen. 3. Hieslum - Sandfirden & Monikeburen - Sandfirden
Dit ontginningsblok loopt in een sterk convergerende verkavelingsrichting vanaf de lijn Greonterp-Atseburen-Hieslum-Idserdaburen-Monikeburen naar Sandfirden. Daarbij overbrugt het de Oudegaasterbrekken en de Vlakke Brekken, die ontstaan zullen zijn tijdens en na de veenontginningen.
4. De Grons – De Fluessen – Oudega - Harich
Dit is het grootste ontginningsblok in het gebied en tevens het meest complexe. Zo is er één duidelijk blok te onderscheiden maar zijn toch enkele licht verschillende richtingen te zien. Het is echter niet geheel duidelijk waar de grens tussen blok 3 en 4 zich bevindt. Het blok begint bij de lijn van De Grons, dat waarschijnlijk een veenriviertje is geweest. Het noordelijke deel van het blok stuit op hiervoor genoemde ontginningsblokken. Meer richting het zuidoosten steekt het De Fluessen over richting Elahuizen en Harich. Opvallend is de lichte knik die het ontginningsblok maakt ter hoogte van De Fluessen. Het is niet geheel duidelijk tot waar het veen zich in dit gebied heeft kunnen verbreiden. Daarom is de achtergrens van het blok gezet op de lijn van de pleistocene heuvel.
5. Koudum - Hemelum
Iets ten noordwesten van de lijn Molkwerum-Koudum begint in zuidoostelijke richting een licht divergerende verkaveling richting Hemelum. De ontginning stuit op een klein verkavelingsblok dat vanuit Warns lijkt te zijn ontgonnen richting Bakhuizen. De rest van de achtergrens kan gevormd zijn door het pleistocene reliëf. Het is onzeker of op de pleistocene heuvel van Koudum ook veen heeft gelegen.
67
Afb. 3.1 Ontginningsblokken en ontginningsbases in het onderzoeksgebied op basis van verkavelingslijnen op de kadasterkaart van 1832 (HISGIS).
De volgende blokken zijn kleiner, maar toch zeker belangrijk om genoemd te worden:
6. Workumer Trekvaart –
Parregastermeerpolder
Het meest noordelijk onderscheiden ontginningsblok loopt vanaf de huidige Workumer Trekvaart in Westelijke richting naar de Parregastermeerpolder, die tevens de achtergrens lijkt te zijn. Waarschijnlijk is het ontginningsblok vanaf een voormalig riviertje ontgonnen dat zich opsplitste van de Hieslumer Ee. De noordelijke zijde van dit blok wordt begrenst door het Van Panhuyskanaal. Op het AHN is de Hieslumer Ee nog enigszins te zien als laaggelegen gebied (afb. 3.2). Verder zijn geen opvallende patronen op het AHN gevonden die wijzen op veenrivieren.
7. Hieslumer Ee - Wonneburen Dit kleine ontginningsblok loopt in een westelijke, licht divergerende richting van het dorpje Hieslum naar iets ten westen van Wonneburen. Het lijkt daar vast te
lopen op een andere verkaveling die langs de kust loopt. De Hieslumer Ee zal ook hier waarschijnlijk gediend hebben als ontginningsbasis.
8. Hieslumer Ee – Ferwoude
Het blok ten noorden van Workum is eveneens waarschijnlijk ontgonnen vanaf de Hieslumer Ee. Het kent een licht convergent verkavelingspatroon richting de lijn Ferwoude – Doniaburen – Scharneburen. Het steekt daarbij het drooggemaakte Workumermeer over. Het verkavelingsblok kan deel uitgemaakt hebben van blok 7 en in dezelfde periode zijn ontgonnen.
9. Gaast
Dit zou een klein ontginningsblok kunnen zijn dat in zuidelijke richting is ontgonnen vanaf de zandkop van Gaast en een oude waterloop die vanaf de voormalige Zuiderzee het landschap binnentrok. Of hier ooit veenontginning heeft plaatsgevonden is echter niet duidelijk.
69
10. Hieslumer Ee - Workum
Dit kleine blok lijkt te zijn ontgonnen vanaf een riviertje dat langs Workum liep. Mogelijk maakte het veenriviertje deel uit van de Hieslumer Ee. De bebouwing van Workum heeft zich inmiddels veel verder uitgebreid waardoor het kleine ontginningsblok tegenwoordig vrijwel is verdwenen. De vraag is of dit blok voor de overstromingen verder in de voormalige Zuiderzee door liep. Tevens zou het blok onderdeel kunnen zijn van blok 11, aangezien er niet een duidelijke grens tussen de twee blokken te vinden is. Het kleine blokje ten zuidoosten van Workum lijkt onderdeel te zijn geweest van de ontginning.
11. Hindelopen – Koudum
Het is niet geheel duidelijk waar dit blok begint en wat de zijgrenzen zijn. Het lijkt te stoppen bij nabij Koudum. Er zijn wat verschillende richtingen te onderscheiden. Mogelijk als gevolg van verschillende riviertjes of natte gebieden en latere overstromingen, waarbij nieuwe sloten werden gegraven.
12. Warns – Bakhuizen
Een klein verkavelingsblok met een rechte opstrek dat van Warns richting Bakhuizen lijkt te lopen. Opvallend is dat Warns op een pleistocene heuvel ligt en een duidelijke ontginningsbasis lijkt te ontbreken. De vraag is of het ontginningsblok ten zuidwesten van Warns begint of dat het in twee richtingen vanaf de pleistocene heuvel is ontgonnen.
13. Stavoren
Er zijn nog weinig oude verkavelingslijnen over in dit blok. Mogelijk is vanaf Stavoren of een voormalig riviertje wel sprake geweest van middeleeuwse veenontginningen, maar door het inmiddels drooggelegde Noorder- en Zuidermeer is weinig van de oude verkavelingslijnen overgebleven. Op basis van kaartmateriaal is daarom niet veel te zeggen over middeleeuwse veenontginningen in dit gebied.
14. Wijckel – Slotermeer
Aan de rand van het Slotermeer ligt een klein waaiervormig verkavelingsblok richting naar het Slotermeer. Waarschijnlijk heeft het blok in de Middeleeuwen verder doorgelopen in het Slotermeer.
15. De Ee - Sondel
Met een licht divergerend patroon ligt er een klein ontginningsblok tussen het veenriviertje de Ee en de pleistocene rug van Sondel.
16. De Ee – Nijemirdum
De pleistocene rug van Nijemirdum kent een klein verkavelingsblok dat vanaf de voormalige Zuiderzee ontgonnen kan zijn. De vraag is of het blok ontgonnen is vanaf een verdronken veenriviertje of dat dit blok ontgonnen is vanaf de pleistocene rug.