Netwerktype 2: meervoudige activiteiten, veel medeplegers

Dit type netwerk kenmerkt zich door een kern van enkele leidinggeven-den, die gezamenlijk een breed scala aan illegale activiteiten ontplooit. Het gaat dan om een combinatie van hypotheekfraude, illegale verhuur, het faciliteren van de productie en handel in drugs, het kunstmatig in korte tijd ophogen van koopprijzen, het oplichten van kopers en/of het op grote schaal ontduiken van belasting. De leidinggevenden passen ABC-constructies toe. Daarnaast maken ze systematisch gebruik van katvan-gers om de geldelijke winsten en betrokkenheid bij de illegale praktijken te verbloemen. De winsten variëren van enkele tonnen tot enkele miljoe-nen euro’s per jaar. Leidinggevenden maken gebruik van de diensten van notarissen en financieel-administratieve tussenpersonen. De leidingge-venden bij dit type netwerk bestaan voornamelijk uit vastgoedhandelaren en het aantal verdachten is groot.

Symbiotische en parasitaire relaties

In dit netwerktype bestaan zowel symbiotische als parasitaire relaties tussen leidinggevenden en medeplegers. Symbiotisch is de samenwer-king tussen leidinggevenden en medeverdachte dienstverleners zoals tussenpersonen, makelaar-taxateurs en notarissen. De meewerkende dienstverleners ontvangen provisiekosten voor de geboden hulp (op de

92 Vastgoed & fout

betrokkenheid van deze dienstverleners bij het illegale netwerk komen we in paragraaf 6.4.3 en paragraaf 6.5.5 nog terug). Ook de relatie tussen leidinggevenden en medewerkers die andere ‘hand- en spandiensten’ ver-richten – zoals ronselaars, documentvervalsers, verhuurbemiddelaars, klussers – kan als symbiotisch gekenschetst worden.

Daarnaast bestaat een parasitaire relatie tussen de leidinggevenden en medeplegers die in het illegale netwerk de rol vervullen van katvanger of huizenkoper. Leidinggevenden maken gebruik van de (goedgelovigheid van) deze medeplegers, zonder dat die laatsten uiteindelijk profijt hebben van de samenwerking. De kopers werken doelbewust mee aan document-vervalsing en het oplichten van de bank omdat ze denken daar financieel voordeel uit te kunnen trekken. Uiteindelijk worden ze zelf echter ook opgelicht en financieel ‘leeggezogen’ door de leidinggevenden, die bij deze oplichting worden bijgestaan door professionele dienstverleners als tussenpersonen, notarissen en taxateurs. Een deel van de verdachten ondervindt bij dit type netwerk uiteindelijk groot financieel nadeel van hun medewerking aan de criminele activiteiten; ze blijven zitten met een grote schuld en zijn naast medepleger, uiteindelijk ook slachtoffer. Taakverdeling

Hoewel sprake is van taakverdeling in dit type netwerk, vormen enkele leidinggevenden de harde kern en het brein achter de illegale construc-ties. Zij hebben de knowhow en bepalen in zeer sterke mate welke ille-gale activiteiten worden ondernomen en welke ondersteuning zij daarbij nodig hebben. Op grond van die overweging worden andere personen en dienstverleners ingeschakeld. Er wordt structureel samengewerkt met verschillende ronselaars, makelaar-taxateurs, notarissen, tussenpersonen, klussers, vervalsers, huurinners en huurbemiddelaars. Sommige mede-werkers nemen meerdere taken op zich, bijvoorbeeld die van katvanger, ronselaar en vervalser. De medewerkers die in het netwerk de meest ondergeschikte positie innemen – huizenkopers en katvangers – zijn vaak tijdelijk en incidenteel bij de illegale activiteiten betrokken, hun positie wordt bij nieuw te ondernemen activiteiten door andere personen overge-nomen.

Ondanks de wisselende en (deels) incidentele samenwerkingsverban-den en de taakverdeling, gaat het wel telkens om dezelfde vaste kern van leidinggevenden, die de illegale praktijken initiëren, coördineren en ook het allergrootste deel van de winsten opstrijken. Ze opereren met wisse-lende personen en gezelschappen maar houden zelf de regie in handen, meestal tot in de details van uitvoering. In die zin draait dit type netwerk in hoofdzaak rond de activiteiten en initiatieven van de leidinggevenden. Hiërarchie en overtuigingskracht

Gezien het feit dat in dit type netwerk een deel van de medewerkers wordt opgelicht en er een parasitaire relatie bestaat tussen de

leiding-93

Illegale netwerken

gevenden van het netwerk en de ‘ondergeschikte’ medewerkers (kopers, katvangers), kan gesproken worden van een ongelijke machtsrelatie en een daarmee gepaard gaande hiërarchische netwerkstructuur. In de bestudeerde strafzaken althans, waarbij medeplegers onvolledig en val-selijk worden voorgelicht, zien we een hiërarchische en ongelijkwaardige verhouding tussen leidinggevenden en medewerkers.15 Die ongelijk-waardige samenwerkingsrelatie kan voor een belangrijk deel worden toegeschreven aan de uitstraling en het impression management van leidinggevenden, waarmee ze vertrouwen weten te wekken en mensen op basis van onjuiste informatie ertoe overhalen met hen in zee te gaan. Leidinggevenden uit deze netwerken maken dus niet primair gebruik van (dreiging met) geweld om dingen van medeplegers gedaan te krijgen, maar veeleer van oplichtingstactieken. De invloed die zij uitoefenen op de andere medewerkers hebben ze voor een groot deel te danken aan hun psychologische overtuigingskracht en aan het schijnbare ‘succes’ dat ze uitstralen, zo bleek uit het vorige hoofdstuk van dit rapport. Het mechanisme van overtuigingskracht en uitstraling als ‘bindmiddel’ komt ook naar voren in ander onderzoek naar fraudenetwerken. Zo schrijven Van de Bunt en Nelen op basis van bestudeerde strafdossiers waarin fraudedelicten centraal staan: ‘Het belangrijkste bindmiddel waarmee het merendeel van de fraudeurs de directe omgeving aan zich weet te verplichten, is (…) terug te voeren op karakterologische eigenschappen als brutaliteit, bluf en overtuigingskracht. (…) doordat zij genoemde eigenschappen doorgaans weten te koppelen aan een vlotte presenta-tie, straalt van hun optreden geboren leiderschap en gezag af. Hiermee hebben zij hun directe omgeving tot op zekere hoogte aan een touwtje’ (Van de Bunt & Nelen, 1995: 93). Dat beeld van leidinggevenden met een gezaghebbende reputatie zien we duidelijk terug in dit netwerktype, waarbij een deel van de medeplegers uiteindelijk ook wordt opgelicht en de dupe wordt van de praktijken van de leidinggevenden. De consequen-tie van die oplichtingspraktijk is echter wel dat de ondergeschikte mede-plegers uiteindelijk bereid zijn te getuigen tegen de leidinggevenden, en het illegale netwerk dus niet trouw blijven. De leidinggevende werkt zodoende uiteindelijk dus mee aan de bewijsvoering tegen zichzelf, maar gaat desondanks voor de snelle winst. Door de inzet van katvangers en het gebruik van bv’s die op naam staan van anderen, probeert hij buiten schot te blijven van opsporingsinstanties.

15 Dat is opmerkelijk omdat uit divers wetenschappelijk onderzoek naar criminele netwerken blijkt dat het hiërarchische karakter van criminele samenwerkingsverbanden voor een belangrijk deel ontbreekt (vgl. Kleemans et al., 1998: 39 e.v.; Kleemans et al., 2002; Van de Bunt & Kleemans, 2007; Staring, 2005).

94 Vastgoed & fout

De kenmerken van de twee netwerktypen zijn samengevat in het volgende schema. Het eerste type noemen we gemakshalve eenvoudig netwerk, het tweede type complex netwerk.16

Tabel 3 Kenmerken netwerktypen