ToM. Deze hypothese wordt ook verworpen: negatieve verlegenheid had geen significante invloed op de relatie tussen sociale problemen en ToM. Kinderen met sociale problemen die vaker negatieve verlegenheid tonen, beschikken dus niet over een slechter niveau van ToM.
Mogelijk verklaringen zouden, net als hierboven beschreven, kunnen zijn dat ToM meer gericht is op het begrijpen van anderen, dat de participanten mogelijk tijdens het
uitvoeren van de social performance taak niet of nauwelijks verlegenheid ervoeren of toonden en dat door sekseverschil mogelijk minder sociale problemen zijn gemeten bij meisjes en jongens uit het onderzoek wellicht geen verlegenheid toonden tijdens de social performance taak.
Beperkingen en aanbevelingen voor verder onderzoek
Het huidige onderzoek kent echter een aantal beperkingen die genoemd dienen te worden. Zo is een beperking van de steekproef dat de kinderen uit een hoger opgeleid gezin komen. De gevonden resultaten zijn hierdoor lastiger te generaliseren naar de populatie. Daarentegen is een sterk punt van de steekproef dat niet één groep kinderen met sociale problemen oververtegenwoordigd is, waardoor er een representatieve verdeling onder de groepen wordt laten zien. Om een voldoende representatief beeld te verkrijgen, is het aan te raden om in een vervolgstudie meer participanten te werven uit gezinnen van meerdere verschillende klassen van de bevolking, zodat een grotere groep van de bevolking gerepresenteerd wordt in het onderzoek.
Verder is er enkel door middel van een ouderrapportage gekeken of de kinderen sociale problemen vertoonden. Alhoewel de VISK een betrouwbare vragenlijst is, is het gevaar van ouderrapportage dat ouders subjectieve en sociaal wenselijke antwoorden invullen. Om die reden kan er een vertekend beeld gegeven worden. Gelijktijdig schuilt er ook een grote kracht in rapportages van ouders. Bij ouders spenderen kinderen hun meeste tijd in hun natuurlijke omgeving. In een veilige (natuurlijke) setting laten kinderen eerder opvallend of afwijkend gedrag zien (Boeije & ’t Hart, 2005). Ouders beschikken
dientengevolge over de meeste kennis van hun kind. Het observeren van kinderen door getrainde onderzoekers zou een meer objectieve blik werpen op het gedrag van een kind, echter is een gevaar dat een kind sociaal wenselijk gedrag laat zien wanneer het ervaart dat hij of zij geobserveerd wordt (Boeije & ’t Hart, 2005). Een aanbeveling voor een eventueel vervolgonderzoek zou zijn om de VISK naast ouders, ook door een meer onafhankelijk persoon (bijvoorbeeld en leerkracht) in te laten vullen of een combinatie van ouderrapportage en objectieve gedragsobservatie door een getrainde onderzoeker laten plaatsvinden.
Het lijkt de moeite waard om verder onderzoek te verrichten naar de invloed van expressie van verlegenheid op de relatie tussen sociale problemen en ToM, zodat uitsluitsel gegeven kan worden of expressie van verlegenheid onafhankelijk is van de relatie tussen sociale problemen en ToM. Naast de bovengenoemde aanbevelingen voor een eventuele vervolgstudie is het interessant om in een vervolgonderzoek te kijken of kinderen die sociale problemen vertonen meer positieve of negatieve verlegenheid laten zien. Tevens is het interessant om in een vervolgstudie te kijken of er onderscheid is tussen het type kind dat sociale problemen vertoont (het afzijdige kind, het passieve kind of het actieve, maar vreemde kind) in relatie met het niveau van ToM en de invloed van expressie van verlegenheid op deze relatie. Ook lijkt het interessant om het zelfbeeld van de participanten mee te nemen in de studie, zodat gekeken kan worden of dit in relatie staat met het tonen van positieve en negatieve verlegenheid. Tot slot lijkt het de moeite waard om te onderzoeken in hoeverre sekseverschil een rol speelt in het tonen van verlegenheid bij kinderen met sociale problemen en of sekseverschil daarmee een rol speelt in het beantwoorden van de onderzoeksvraag: “Heeft de expressie van verlegenheid invloed op de relatie tussen sociale problemen en ToM?”.
Aanbevelingen voor de praktijk
De bevinding dat kinderen met sociale problemen over een slechter niveau van ToM beschikken, versterkt de al bestaande literatuur over deze kwestie. Tevens is de bevinding dat naarmate een kind meer negatieve verlegenheid toont, hij of zij over een slechter basisniveau van ToM beschikt een aanvulling op de al bestaande literatuur. Uit het onderzoek is gebleken dat de expressie van verlegenheid geen invloed had op de relatie tussen sociale problemen en het niveau van ToM. Om men beter inzicht te geven over het niveau van ToM bij jonge kinderen met sociale problemen en de eventuele invloeden van karaktereigenschappen die daarin meespelen, is met dit onderzoek getracht een aanvulling te bieden op de al aanwezige
literatuur. Mogelijk kan er in vervolgonderzoek uitsluitsel gegeven worden of expressie van verlegenheid onafhankelijk is van de relatie tussen sociale problemen en ToM. Verder dragen de gevonden resultaten, dat kinderen met sociale problemen en kinderen die vaker negatieve verlegenheid tonen over een lager basisniveau van ToM beschikken, bij aan de beeldvorming van de mogelijkheden en problemen van een kind. Daarnaast kan het eventueel handvatten bieden voor eventuele aanpassingen van de omgeving ter bevordering van de ontwikkeling van een kind en kan het inzicht geven in bijvoorbeeld school- en therapiemogelijkheden.
Referenties
Adler, N., Dvash, J., & Shamay-Tsoory, S. G. (2015). Empathic embarrassment accuracy in Autism Spectrum Disorder. International Society of Autism Research, 8(3), 241-249. Doi:10.1002/aur.1439
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.
Asendorpf, J. B. (1990). The expression of shyness and embarrassment. In W. R. Crozier (Ed.), Shyness and embarrassment: Perspectives from social psychology (pp. 87-118). Cambridge, England: Cambridge University Press.
Doi:10.1017/CB09780511571183.004
Astington, J. W., Harris, P. L., & Olson, D. (1988). Developing theories of mind. New York, NY: Cambridge University Press.
Bakeman, R., Deckner, D. F., & Quera, V. (2005) Analysis of behavioral streams. In D. M. Teti (Ed.), Handbook of research methods in developmental science (pp. 394-420). Hoboken, NJ: Wiley-Blackwell.
Baker, J. (2008). No more meltdowns: Positive strategies for managing and preventing out-of-control behavior. Arlington, TX: Future Horizons.
Baron-Cohen, S., Leslie, A. M. and Frith, U. (1985). Does the Autistic Child Have a ‘Theory of Mind’? Cognition, 21, 37–46.
Best, C. S., Moffat, V. J., Power, M. J., Owens, D. G. C., & Johnstone, E. C. (2008). The boundaries of the cognitive phenotype of autism: Theory of mind, central coherence and ambiguous figure perception in young people with autistic traits. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38(5), 840-847. Doi: 10.1007/s10803-007- 0451-8
Boeije, H., & ‘t Hart, H. (2005). Onderzoeksmethoden (8th ed.). Amsterdam, Nederland: Boom Lemma.
Buss, K. A., & Goldsmith, H. H. (2000). Manual and normative data for the
Laboratory Temperament Assessment Battery–Toddler Version. Madison: University of Wisconsin, Department of Psychology.
Buss, A. H., & Plomin, R. (1984). Temperament: Early developing personality traits. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Calkins, S. D., Gill, K. L., Johnson, M. C., & Smith, C. L. (1999). Emotional reactivity and emotion regulation strategies as predictors of social behavior with peers during toddlerhood. Social Development, 8(3), 310-334. Doi: 10.1111/1467-9507.00098 Capps, L., & Sigman, M. (1996). Autistic aloneness. In R. D. Kavanaugh & B.
Zimmerberg (Eds.), Emotion: Interdisciplinary perspectives (pp. 273–296). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Centraal Bureau voor de Statistiek (2014). Bijna 3 procent van de kinderen heeft autisme of aanverwante stoornis. Geraadpleegd op http://www.cbs.nl/nl-
NL/menu/themas/gezondheid-welzijn/publicaties/artikelen/archief/2014/2014-4113- wm.htm?RefererType=RSSItem
Cheek, J. M., & Buss, A. H. (1981). Shyness and sociability. Journal of Personality and Social Psychology, 41(2), 330-339.
Colonnesi, C., Napoleone, E., & Bögels, S. M. (2014). Positive and negative
expressions of shyness in toddlers: Are they related to anxiety in the same way? Journal of Personality and Social Psychology, 106(4), 624-637.
Constantino, J. N., & Todd, R. D. (2003). Autistic traits in the general
population: A twin study. Archives of General Psychiatry, 60(5), 524-530. Doi:10.1001/archpsyc.60.5.524
De Bildt, A., Mulder, E. J., Hoekstra, P. J., van Lang, N. D. J., Minderaa, R. B., & Hartman, C. A. (2009). Validity of the Children’s Social Behavior Questionnaire (CSBQ) in children with Intellectual Disability: Comparing the CSBQ with ADI-R, ADOS, and clinical DSM-IV-TR classification. Journal of Autism and Developmental Disorders, 39, 1464-1470. Doi:10.1007/s10803-009-0764-x
Feningstein, A., Scheier, M. F., & Buss, A. H. (1975). Public and private self-consciousness: Assessment and theory. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 43(4), 552- 527.
Flavell, J. H. (1993). Young children’s understanding of thinking and consciousness. Current Directions in Psychological Science, 2(2), 40-43.
Flynn, E., O’Mally, C., & Wood, D. (2004). A longitudinal, microgenetic study of the emergence of false belief understanding and inhibition skills. Developmental Science, 7(1), 103-115. Doi:10.1111/j.1467-7687.2004.00326.x
Frith, C., & Frith, U. (2005). Theory of mind. Current Biology, 15(17), R644-R645. Doi:10.1016/j.cub.2005.08.041
Frith, U., & Happé, F. (1999). Theory of mind and self-consciousness: What is it like to be autistic? Blackwell Publishers, 14(1), 1-22.
Frith, U., Morton, J., & Leslie, A. M. (1991). The cognitive basis of a biological disorder: Autism. Trends in Neurosciences, 14(10), 433-438.
Frye, D., & Moore, C. (1991). Children’s theories of mind: Mental states and social understanding. New York, NY: Psychology Press Taylor & Francis Group.
Goleman, D. (2008). The secret to success: New research says social-emotional learning helps students in every way. Greater Good, 5(1), 8-9.
Hartman, C. A., Luteijn, E., Serra, M., & Minderaa, R. (2006). Refinement of the Children’s Social Behavior Questionnaire (CSBQ): An instrument that describes the diverse problems seen in milder forms of PDD. Journal of Autism and Developmental Disorders, 36(3), 325-342. Doi: 10.1007/s10803-005-0072-z
Hastings, C., Mosteller, J. F., Tukey, J. W., & Winsor, C.P. (1947). Low moments for small samples: A comparative study of order statistics. The Annals of Mathemetical
Statistics, 18(3), 413-426.
Hayes, A. F. (2013). Introduction to mediation, moderation, and conditional process analysis: A regression-based approach. Geraadpleegd op
http://web.b.ebscohost.com.proxy.uba.uva.nl:2048/ehost/ebookviewer/ebook/bmxlYm tfXzU3Mjk3Nl9fQU41?sid=cc0d71e9-8920-477c-9705-
cc116d27da74@sessionmgr110&vid=0&format=EB&lpid=lp_417&rid=0 Heerey, E. A., Keltner, D., & Capps, L. M. (2003). Making sense of self-conscious
emotion: Linking theory of mind and emotion in children with autism. Emotion, 3(4), 394-400. Doi: 10.1037/1528-3542.3.4.394
Hobson, P. R., Chidambi, G., Lee, A., & Meyer, J. (2006). Foundations for self-awareness: An exploration through autism. Monographs of the Society for Research in Child Development, 71(2), 1-166.
IBM Corp. Uitgebracht in 2013. IBM SPSS Statistics voor Windows en Macintosh, Versie 22.0. Amonk, NY: IBM Corp.
Kerig, P. K., Ludlow, A., & Wenar, C. (2012). Developmental psychopathology (6th ed.). Maidenhead, Engeland: McGraw-Hill Higher Education.
Kopp, C. B. (1989). Regulation of distress and negative emotions: A developmental view. Developmental Psychology, 25(3), 343-354. Doi: 10.1037/0012-1649.25.3.343 Leerkes, E. M., Paradise, M. J., O’Brien, M., Clakins, S. D., & Lange, G. (2008). Emotion
and cognition processes in preschool children. Merril-Palmer Quarterly, 54(1), 102- 124.
Luteijn, E., Luteijn, F., Jackson, S., Volkmar, F., & Minderaa, R. (2000). The Children’s Social Behavior Questionnaire for milder variants of PDD problems: Evaluation of the psychometric characteristics. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30(4), 317-330. Doi: 10.1023/A:1005527300247
Luteijn, E., Minderaa, R., & Jackson, S. (2002). VISK (Vragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen) Handleiding. Lisse, Nederland: Swets&Zeitlinger. Matsuda, Y. T., Okanoya, K., & Myowa-Yamakoshi, M. (2013). Shyness in early
infancy: Approach–avoidance conflicts in temperament and hypersensitivity to eyes during initial gaze tot faces. PloS One, 8, e65476. Doi:10.1371/journal.pone.0065476 Modigliani, A., & Blumenfeld, R. (1979). A developmental study of embarrassment and self-
presentation. Ongepubliceerd onderzoeksvoorstel. In M. Bennett (1989). Children’s self attribution of embarrassment. British Journal of Developmental Psychology, 7, 207–217.
Moses, L. J., & Flavell, J. H. (1990). Inferring false beliefs from actions and reactions. Child Development, 61(4), 929-945. Doi:10.1111/j.1467-8624.1990.tb02832.x
Muris, P., Steerneman, P., Meesters, C., Merckelbach, H., Horselenberg, R., van den Hogen, T., & van Dongen, L. (1999). The TOM test: A new instrument for assessing theory of mind in normal children and children with pervasive developmental
Noldus, L. P. J. J., Trienes, R. J. H., Hendriksen, A. H. M., Jansen, H., & Jansen, R. G. (2000). The observer video-pro: New software for the collection, management, and presentation of time-structured data from videotapes and digital media files. Behavior Research Methods, Instruments, & Computers, 32(1), 197-206.
O’Neill, D. K., & Chong, S. C. F. (2001). Preschool children’s difficulty understanding the types of information obtained through the five senses. Child Development, 72(3), 803- 815. Doi:10.1111/1467-8624.00316
Peterson, C. C., Wellman, H. M., & Slaughter, V. (2012). The mind behind the message: Advancing theory-of-mind scales for tipically developing children, and those with deafness, autism, or asperger syndrome. Child Development, 83(2), 469-485. Doi:10.1111/j/1467-8624.2011.01728.x
Petrides, K. V., Hudry, K., Michalaria, G., Swami, V., & Sevdalis, N. (2011). A comparison of the trait emotional intelligence profiles of individuals with and without asperger syndrome. Autism, 15(6), 671-682. Doi:10.1177/1362361310397217
Povinelli, D. J., & Preuss, T. M. (1995). Theory of mind: Evolutionary history of a cognitive specialization. Trends in Neurosciences, 18, 418-424. Doi:10.1016/0166-
2236(95)93939-U
Pratt, C., & Bryant, P. (1990). Young children understand that looking leads to knowing (so long as they are looking into a single barrel). Child Development, 61(4), 973-982. Doi:10.1111/j.1467-8624.1990.tb02835.x
Rathus, S. A. (2011). Childhood and adolescence: Voyages in development (4th ed.). Belmont, CA: Wadsworth, Cengage Learning.
Razza, R. A., & Blair, C. (2009). Associations among false-belief understanding executive function, and social competence: A longitudinal analysis. Journal of Applied
Rieffe, C., Meerum Terwogt, M., Koops, W., & Hagenaar, J. (2000). The disability of beliefs: Preschoolers’ appreciation of fact beliefs and subsequent emotions. Infant and Child Development, 9, 147-160.
Sociale ontwikkeling van kinderen. (2014). De sociale ontwikkeling van kinderen. Geraadpleegd op http://sociale-ontwikkeling.uva.nl/onderzoek/de-sociale- ontwikkeling-van-kinderen.html
Sofronoff, K., Attwood, T., Hinton, S., & Levin, I. (2007). A randomized controlled trial of a cognitive behavioural intervention for anger management in children diagnosed with asperger syndrome. Journal of Autism and Developmental Disorders, 37(7), 1203- 1214. Doi: 10.1007/s10803-006-0262-3
Spek, A. A. (2012). Diagnostiek bij (jong)volwassenen met een autismespectrumstoornis. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 51, 377-385.
Spek, A. A., & Goosen, A. C. A. (2013). Autismespectrumstoornissen bij meisjes en vrouwen, een eerste verkenning. Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme, 2, 62-67. Steerneman, P., & Meesters, C. (2009). TOM test-R. Handleiding. Apeldoorn, Nederland:
Garant.
Tangney, J., & Fischer, K. W. (1995). Self-conscious emotions: The psychology of shame, guilt, embarrassment, and pride. New York, NY: Guilford.
Wellman, H. M., & Liu, D. (2004). Scaling of theory-of-mind tasks. Child Development, 75(2), 523-541.
Wing, L., & Attwood, A. J. (1987). Syndromes of autism and atypical development. In P. K. Kerig, A. Ludlow, & C. Wenar, Developmental psychopatholgy (6th ed.) (pp. 145- 182). Maidenhead, Engeland: McGraw-Hill Higher Education.
Wing, L. & Gould, J. (1979). Severe impairments of social interaction and associated abnormalities in children: Epidemiology and classification. Journal of Autism and Developmental Disorders, 9(1), 11-29.
Bijlage
Frequenties van de karakteristieken van de participanten Tabel 1
Frequenties van de karakteristieken van de participanten
M SD Range
Leeftijd in maanden 53.47 1.7 42 -‐ 63
Geslacht Jongen 48.5% 0.5 0 -‐ 1 Meisje 51.5% 0.5 0 -‐ 1 Opleidingsniveau moeder 7.1 1.2 1 -‐ 9 Lagere school 0.0% 0 -‐ 1 LBO 1.0% 0 -‐ 1 MAVO 1.9% 0 -‐ 1 HAVO 1.0% 0 -‐ 1 VWO 1.9% 0 -‐ 1 MBO 12.6% 0 -‐ 1 HBO 42.7% 0 -‐ 1 Universiteit 36.9% 0 -‐ 1 Anders 1.9% 0 -‐ 1 Opleidingsniveau vader 6.6 1.5 2 -‐ 8 Lagere school 0.0% 0 -‐ 1 LBO 1.9% 0 -‐ 1 MAVO 3.9% 0 -‐ 1 HAVO 7.8% 0 -‐ 1 VWO 2.9% 0 -‐ 1 MBO 22.3% 0 -‐ 1 HBO 23.3% 0 -‐ 1 Universiteit 37.9% 0 -‐ 1 Anders 0.0% 0 -‐ 1