Amsterdam (NL), 1929 – Potsdam (DE), 2018 Fahne, 1981
olieverf op doek verworven in 1981
Armando groeide op in de buurt van Kamp Amersfoort. Het leven in de nabijheid van gruwelijke gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog vormt tot op de dag van vandaag een obsessieve drijfveer voor de kunstenaar. In zijn expressieve schilderijen en tekeningen zijn vaak landschappelijke elementen te herkennen, waarin zich nazigruwelijkheden hebben afgespeeld. Voor Armando zijn dit ‘schuldige landschappen’, omdat de natuur de sporen van de oorlog uitwiste door onaangedaan te blijven groeien en bloeien. In de serie Fahne staat het machtsvertoon van het naziregime centraal. Armando schreef hierover: ‘Wat blijft mij anders over dan wanhopig vlaggen te schilderen. Onmacht? Verregaande identificatie? De waaiende nacht? Of toch juist de macht, dat kan ook. Macht. Ze wapperen. Soms met een hoge rug van kwaadheid. Vlaggen lijken soms op bijlen, dat ben ik te weten gekomen.’
Armando
Amsterdam (NL), 1929 – Potsdam (DE), 2018 Peinture criminelle, 1957
olieverf op paneel
31 Tijdens zijn studie kunstgeschiedenis in Amsterdam maakte Armando kennis met de kunst van de Cobragroep. Toen hij in 1950-1951 zelf begon met tekenen en schilderen nam hij het spontane, informele van de Cobraschilderkunst over, maar zijn werken werden abstracter en hadden een agressiever karakter. De titel van dit werk onderstreept dit: Painture Criminelle. In Armando’s werk komt het onheilspellende naar voren, de dreiging van agressie en geweld, maar dan opgelost in de materie van met verf vermengd met zand. Zijn keuze voor de kleuren rood, zwart en wit in combinatie met de titel zorgt voor een geladen betekenis. Bij zijn tijdgenoten riep dit niet alleen herinneringen op van de verschikkingen van de Tweede Wereldoorlog, maar ook gevoelens van angst voor de toen opkomende atoomwapenwedloop tussen Rusland en Amerika.
32
Bijlage 3 – archiefonderzoek Nam June Paik en het Stedelijk: tijdlijn
Legenda afkortingen:NJP: Nam June Paik EdW: Edy de Wilde DM: Dorine Mignot
SMA: Stedelijk Museum Amsterdam KK: Kölnische Kunstverein
RB: René Block (Galerie Block) JJ: Job Joosten
WH: Wulf Herzogenrath (directeur Kunsthalle Bremen) BL: Barbara Londen (curatorial assistent MoMA)
IKB: Ilske Konnertz-Berning (Kölnische Kunsteverein) RF: Rudi Fuchs
WB: Wim Beeren UK: Ute Klophaus
1974
15 juni 1974: brief van NJP aan WH. (WH heeft dit bijgevoegd in zijn brief aan RF van 2 februari 1999). NJP bedankt WH voor zijn brief van 11 juni. NJP schrijft over het merk van de round-shape Buddha TV (JVC) en waar dat te koop is, hoe WH daaraan zou kunnen komen. Hij zegt een ‘absolutist’ te zijn. Alle betekenis van Buddha zal verloren gaan met een andere TV-set.
Tussen 15 juni 1974 en 1 februari 1975 (exacte datum niet bekend): tweede brief van NJP aan WH (handgeschreven). NJP verontschuldigd zich voor de lange stilte. Hij zegt dat WH de Buddha tekening en foto heeft ontvangen, een tijd geleden. Hij schrijft dat ze een grote TV camera van WDR mogen gebruiken, maar of ze aub voor een goede zoomlens willen zorgen en de camera willen verbergen op een elegante manier. NJP zal de Buddha met zich meebrengen. Hij vraagt wanneer de opening is. Hij zal 3 dagen van tevoren aankomen met Charlotte Moorman.
1975
1 februari – 4 maart 1975: Paper TV en TV Buddha te zien bij René Block Gallery, NY. 1976
5 februari 1976: brief van WH aan EdW, over dat zij de grote retrospectieve tentoonstelling van Paik zullen houden in Kölnische Kunstverein. Of EdW interesse heeft in deze tentoonstelling.
(eerste aanraking museum met NJP?)
19 november 1976 – 9 januari 1977: tentoonstelling NJP, werken 1946 - 1976: Muziek – Fluxus – Video, in Kölnische Kunstverein
33 30 november 1976: brief van IKB aan DM. Bijgevoegd lijst met bruikleengevers. (bruikleengevers zijn: Mary Bauermeister, Wolfgang Hahn, Rolf Jährling, Ute Klopperhaus, Walter König, S.D. Sauerbier, Archiv Sohm (Herr Hanns Sohm), Galerie becker (Frau Inge Becker),
8 december 1976: EdW aan NJP, hij schrijft dat hij van WH heeft gehoord dat Paik akkoord gaat dat de tentoonstelling na Keulen naar het SMA komt. Voorstel om “Moon is the oldest TV” te vervangen met “TV Glock” omdat Moon aan het vervagen is in Keulen. Mr. Jurgen Ostern zal helpen met de installatie, dat heeft hij ook in Keulen gedaan. SMA wil ook “Participant TV” tonen. Schrijft dat DM ground-plan zal sturen. Hij weet dat NJP kan niet bij opening zijn, maar vraagt of hij tijdens tentoonstellingsperiode in EU is om concert te geven.
17 december 1976: brief van WH aan EdW. Met grote vreugde hebben zij hun bevestiging van de overname van de Paik tentoonstelling. De tentoonstelling heeft veel publiek en pers getrokken. Aantal punten moeten nog verduidelijkt worden. Aantal praktische zaken. Hij wenst verder de amsterdam tentoonstelling veel succes. Groeten aan DM.
30 december 1976: EdW aan Electronic Arts Intermix, Inc. NY. Over dat ze een tentoonstelling organiseren van 2 februari – 27 maart 1977. SMA wil voor deze tentoonstelling de video’s Global
Grove (1973) en A Tribute to John Cage tonen. Of de tapes zsm per air gestuurd kunnen worden.
Ze willen graag de tapes 2 weken voor de opening (2 februari) in het museum hebben.
31 december 1976: EdW aan Frau Baecker (Galerie Baecker), Herr Klopperhaus, herr Sohm, Herr König, Herr Hahn, Herr Jährling. Brieven over bruikleen van Kölnische Kunstverein aan SMA voor tentoonstelling.
1977
5 januari 1977: brief van Ute Klophaus aan EdW. Hij is blij te horen dat de NJP tentoonstelling nu ook in SMA getoond zal worden. Graag wil hij zijn bruiklenen ook voor deze tentoonstelling beschikbaar stellen.
6 januari 1977: brief van DM aan NJP, heeft het over een brief van EdW aan NJP van 8 december 1976 waarin hij belooft de ground-plan te sturen. Hierbij stuurt zij die. Ze stelt voor dat NJP een concert/play geeft in SMA. Amsterdam heeft een critical financial situation, dus het museum budget is sterk ingeperkt. Ze kon maar een fee van 1000 NLG krijgen. Ze vraagt wanneer hij naar Europa komt om eventuele performance in te plannen.
6 januari 1977: brief van EdW aan H.v. Verzekeringsbedrijf. Aanvraag verzekering te laten ingaan op 12 januari 1977. Begin februari komen de werken naar Amsterdam. Na afloop van de tentoonstelling gaan de werken naar de KK terug en dan retour aan de bruikleengevers. Gaarne de heen- en terug-transporten, en verblijd in Duiven/Arhem en in het SMA te dekken. Bijgaand lijst werken en verzekeringswaarden. Totale verzekeringswaarde is DM 444.525.
7 januari 1977: brief van Ilske Konnertz-Berning (Kölnische Kunsteverein) aan Dippel (?). Dippel geeft het door aan DM. Betreft de NJP tentoonstelling in SMA. Schrijft dat ze volgende maandag per koerier een definitieve lijst met alle objecten van de Paik tentoonstelling zullen sturen, die ze hebben ingepakt. Deze lijst is dan ook voor de douane geldig. De objecten evenals de kartons zullen ook exacte aanwijzingen en de lijst van bruiklenen dragen, zodat u zich daarmee kunst oriënteren. Door afwezigheid van WH was dit formulier tot nu nog niet mogelijk. Zeer belangrijk is dat SMA herr Wolfgang Hahn bevestigen dat ze hebben afgesproken dat ‘Fluxusklaviert’ (DM 50.000) en ‘Marilyn Monroe’ (DM 50.000) voor de toehoorders beveiligd zullen worden door bijvoorbeeld een trekkoord. Omdat beide objecten makkelijk beschadigt kunnen worden. Schrijft dat DM de bruikleengever een bevestiging heeft toegezegd. (Met pen bijgeschreven: telefonisch
34 afgesproken dat SM dergelijke brief zou schrijven). Herr Hahn is anders niet bereid zijn bruikleen toe te zeggen.
9 januari 1977: brief van Wulfgang Hahn aan EdW. Bedankt voor de brief van 31 december 1976. Hij uit zijn bereidbaarheid voor het bruiklenen van zijn Paik werk in het SMA. Met een handgeschreven bericht van EdW aan DM: Dorine, wil je alle nodige maatregelen nemen, Hahn is als er schade is – we hadden die ervaring – uitermate lastig en daarin heeft hij gelijk. E.
11 januari 1977: brief Rini Dippel aan IKB. Bedankt voor brief van 7. d.Mts. schrijft over de zorgen van Hahn (zie brief 9 januari 1977 van Hahn aan EdW). Ze moeten voor ‘all risks’ verzekerd worden.
12 januari 1977: antwoord van Ann C. Rychtarik van Electronic Arts Intermix, Inc. aan EdW: the shipment is on its way. Door de vroege datum van de tentoonstelling sturen ze de half uur versie van A Tribute to John Cage, ipv de uur versie. De prijs wordt $175 ipv $275.
12 januari 1977: RB en EdW treffen elkaar bij NJP (?), zie brief RB aan EdW van 4 januari 1978 27 januari 1977: post-kaartje van IKB aan DM. WH vroeg haar DM in te lichten dat de Offset-film van Paik niet konden vinden.
28 januari 1977: brief van WH aan DM. Vermeld bij de foto altijd de naam van de fotograaf, ook bij de vergrotingen van de Wuppertaler tentoonstelling.
2 of 11 (?) februari – 27 maart 1977: tentoonstelling NJP, werken 1946 - 1976: Muziek – Fluxus – Video, in SMA. TV buddha staat in catalogus nog aangegeven als coll. N.J. Paik New York
16 februari 1977: brief van Edo Jansen aan de directie van het SMA. Hij heeft een film van Wolf Vostell beschikbaar gesteld voor de tentoonstelling van Paik maar wil dat de film alleen hiervoor wordt gebruikt.
20 maart 1977: EdW aan Herr Sauerbier (Keulen). Meldt dat de tentoonstelling een groot succes was. er zijn veel pers artikelen verschenen en veel bezoekers hebben de tentoonstelling bezocht. Hij bedankt Sauerbier voor het beschikbaar stellen van de bruiklenen voor langere tijd. In de loop van de volgende week zullen de bruiklenen weer naar de Kölnische Kunstverein teruggekeerd. 24 maart 1977: brief van IKB aan DM. Tentoonstelling in KK is nu ten einde. Vraag of ze willen laten weten wanner (terug)transport zal plaatsvinden. Of ze foto’s kunnen sturen van de nieuwe opstelling als documentatie.
29 maart 1977: brief van EdW aan Ute Klophaus, Hahn, Jährling, König, Frau Baecker (Galerie Baecker). Meldt dat de tentoonstelling een groot succes was. er zijn veel pers artikelen verschenen en veel bezoekers hebben de tentoonstelling bezocht. bedankt Klophaus voor het beschikbaar stellen van de bruiklenen voor langere tijd. In de loop van de volgende week zullen de bruiklenen weer naar de Kölnische Kunstverein teruggekeerd.
7 april 1977: brief van Geert van Beijeren (in afwezigheid van DM) aan IKB. Wil hen voor de goede orde laten weten dat de brief aan Herr Sauerbrei is teruggekomen.
28 april 1977: brief van DM aan NJP, DM schrijft dat de tentoonstelling voorbij is en de werken weer terug bij hun eigenaren. Ze benadrukt dat ze heeft genoten van de samenwerking en dat alles erg goed verlopen is, en dat er veel aandacht voor is geweest in AMS en door de pers. NJP heeft zelf de tentoonstelling niet gezien, het zag er erg anders uit dan in Kölnische Kunstverein. Tot slot schrijft ze: Mr. De Wilde is interested in ‘TV-buddha’, and he shall get in touch with you about this. (eerste vermelding over aankoop TV-buddha)
35 28 april 1977: brief DM aan de heer H. Ruhé. Ze badankt hem voor het lenen van alle kleine Paik-relekwieën. Ze durft ze niet met de post terug te sturen. Ze wil bellen om een afspraak te maken 3 mei 1977: brief van EdW aan NJP. EdW schrijft aan Paik dat de tentoonstelling een succes is geweest en veel aandacht heft gekregen van de pers en het publiek. Verder de vraag of het mogelijk is TV-Buddha aan te kopen voor het museum.
15 mei 1977: brief van RB aan EdW. Prijzen van grote werken zoals TV garden, TV fish en TV moon etc. zijn $20.000, zonder elektronica. Met elektronica dienovereenkomstig meer. Hij schrijft ook dat deze zomer (1977) de Buddha nog op twee plekken getoond zal worden, bij Documenta 6 en een performance in MoMA in NY. Bij de Buddha gaat het om een paar honderd jaar oud beeld waarvan de waarde door Paik op $5000-6000 wordt geschat. Op dit moment bevindt de buddha zich in Berlijn.
31 mei 1977: brief van EdW aan RB. Bedankt voor brief 15 mei. Schrijft dat de prijs van de Buddha aanzienlijk hoger ligt dan hij had verwacht. Technische dienst van SMA moet checken hoeveel elektrische apparatuur gaat kosten (later op fl. 3000 geschat (met pen bijgeschreven)). Zodra deze kosten bekend zijn zal hij erop terugkomen.
31 mei 1977: begroting appratuur: camera fl. 1439, zoomlens fl. 475, modulator fl. 720, samen ca. fl. 3200.
7 juni 1977: brief NJP aan EdW. Paik antwoord EdW met remarks over de aankoop. Dat TV Buddha niet in veelvoud gemaakt is. Dat het betreffende werk het origineel is. Dat het elektronische deel niet duur is. Hij benadrukt zijn respect voor EdW en het museum. Hij zegt dat ondanks de uitkomst van de deal hij heel tevreden is met de reactie van het museum op zijn werk en hij wil in de eerste week juli langs komen om te ontmoeten met EdW en DM, vriendschappelijk en niet voor zaken.
5 juli 1977: brief DM aan WH. Het spijt haar dat ze moet terugkomen op haar belofte om overzichtsfoto’s te sturen van de NJP tentoonstelling.
6 juli 1977: brief RB aan EdW. RB schrijft dat de prijs voor TV-Buddha $20.000 is. Maar hij heeft in Kassel met NJP gesproken en ze kunnen 10-15% tegemoet komen in de prijs. Verder schrijft hij dat met gelukkig toeval Paik de komende dagen in AMS zal zijn en graag langs komt. (met hand bijgeschreven: Paik is 11-7 hier geweest en heeft met DM gesproken)
11 juli 1977: Paik komt op bezoek in het SMA, spreekt met DM. (zie brief 6 juli 1977 van RB) 13 juli 1977: schrijft DM aan NJP. Dat ze heft genoten van zijn wat langere bezoek. En verder: “I hope the TV Buddha will be in possession of the Stedelijk Museum Amsterdam very soon”. 13 juli 1977: brief van DM aan Wulfgang Hahn. Ze schrijft dan NJP die haar gister bezocht in Amsterdam, haar had gevraagd foto’s van de tentoonstelling (11/2 – 27/3 1977) aan jou toe te sturen. Foto’s bijgevoegd.
22 augustus 1977: brief van RB aan EdW. Bedankt voor bezoek aan Berlijn. Bevestigd dat het SMA de buddha zal kopen voor $20.000 - $3000 = $17.000. Voor deze prijs krijg je de eenmalige uitvoering met signatuur van NJP, het antieke Buddhabeeld, de ronde monitor en een videocamera; de complete video-installatie.
29 augustus 1977: aankoop TV-Buddha definitief.
36 25 september 1977: brief NJP aan EdW. NJP schrijft dat hij het jammer vindt dat zij elkaar hebben gemist in de zomer. Hij heeft wel tijd doorgebracht met DM. Hij schrijft dat de TV-Buddha in het MoMA te zien is op het moment. Hij zal geen multiple maken. Hij legt uit over de shipping arrangements en costs ($100 – 200). Hij vertrouwt de installatie van het werk toe aan DM. Hij schrijft dat de tv vervangen mag/moet worden als de oude kapot is met een EU standaard tv set, zo zal het werk langer blijven bestaan dan Rembrandt en Vermeer.
28 september 1977: brief BL aan DM. het werk is tot 9 oktober te zien in een tentoonstelling in MoMA, BL vraagt hoe het SMA het opgestuurd wil hebben.
29 september 1977: brief NJP aan EdW. Hij heeft gesproken met BL en zij hebben besloten hoe het vervoerd moet worden. De BUDDHA wordt ship by air via MoMA. De tv set neemt paik zelf mee by air.
10 oktober 1977: telegram van EdW aan BL. met verzoek om te wachten op RB’s instructies over het verschepen.
3 november 1977: EdW aan DM (briefje): Block gaat met november naar NY en zal transport naar A’dam regelen.
17 november 1977: brief van RB aan DM. Schrijft over een rode monitor die in berlijn is, de rode monitor heeft EU standaard techniek. Echter voor TV buddha is een witte monitor uit NY nodig. De witte heeft techniek naar Amerikaanse standaarden. Het is mogelijk dat deze technieken uitgewisseld moeten worden. Deze beslissing kan alleen door jullie technicus behaagt worden. Rekening en verklaring van echtheid (dat het om een unica gaat) zijn bijgevoegd.
7 december 1977: spoedzending, afz. RB, ontvanger DM (SMA) 8 december 1977: transportformulier
1978
3 januari 1978: overeenkomst met Hague Art Deliveries Inc., NY over transport van NY naar AMS, in care of Gerlach & Co., schiphol airport
4 januari 1978: brief van RB aan EdW. RB schrijft dat het fijn was elkaar te treffen bij Paik in NY (12/1/1977), en dat Paik hem een tekening voor EdW heeft meegegeven die hij nu met de beste wensen hem toestuurt. RB heeft afgesproken dat hij met Paik het werk in januari in SMA komt opbouwen en hebben daarvoor 16 en 17 januari gepland. RB zal een videocamera in Berlijn kopen en meenemen, maar het zou fijn zijn als een van SMA werknemers met video-ervaring kan helpen. Hij hoopt dat EdW dan ook in AMS is om elkaar te zien.
6 januari 1978: datum zending TV-Buddha JFK naar AMS (zie nota 9/2/1978) 7 januari 1978: overeenkomst/nota tussen Schiphol en Damsco bv.
12 januari 1978: douanedocumenten, afz. RB, ontvanger DM (SMA)
9 februari 1978: nota van Damco Air bv voor zending TV Buddha van JFK (NY) naar Schiphol (AMS) voor het bedrag 1411,39 NLG (?), over zending 6/1/1978.
13 februari 1978: DM aan madame Bloch van Musée d’Art Moderne te Parijs. Stuurt bevestiging naar aanleiding van een telefoongesprek over de verzekering van TV Buddha (TV Watch) en instructies over de bruikleen.
37 14 februari 1978: brief van EdW aan RB. DM heeft hem verteld dat voor de productiekosten van Paik’s TV watch afgesproken is om fl. 1500 te betalen. Hij wil schriftelijke bevestiging van RB dat de rekening van Paik’s Video-buddha met dit bedrag verminderd zal worden.
14 februari 1978: contact met RB via EdW over bedrag TV-watch, EdW wil prijsvermindering 21 februari 1978: brief van RB aan EdW. Hij bevestigd hierbij dat voor de productiekosten van TV Watch, een bedrag van fl. 1500 verrekend wordt. Hij schrijft dat hij het heel erg eens is dat dit wordt afgetrokken van zijn rekening van 17 november 1977 voor Paik’s TV Buddha. Ik zou graag willen dat de materialen voor TV watch voor transport naar Musee d’Art Moderne de la Ville de Paris worden opgeslagen door SMA.
1 maart 1978: antwoord RB aan EdW, hij wil dat er aan de afgesproken prijs van 17 november 1977 wordt gehouden.
12 april 1978: aangifte ten invoer met voorwaardelijke vrijstelling van belasting van kantoor op Schiphol voor TV Buddha, aanvraag door SMA, land van herkomst USA, dagtekening 28 maart 1978.
1979
1 juli – 1 augustus 1979: tentoonstelling Video van Tokyo tot Fukui en Kyoto in het SMA, in het persbericht wordt NJP genoemd, dat hij in 1965 al een portapack camera bemachtigde, info uit tentoonstelling 1977.
16 juli 1979: bericht van Jan (?) aan Rini Dippel: over de mogelijkheid voor de publicatie voor Gerry Schum. WH wordt hierin genoemd als geinteresseerde met achter zijn naam (organisator van o.m. Paik)
1980
8 september 1980: kaart met technische gegevens, opgesteld door JJ 1982
17 januari 1982: telegram van NJP aan DM met bericht dat ze een TV-Buddha mag lenen van Asian Art Museum in Nederland en “set up tv buddha number X”.
15 maart 1982: brief EdW aan NJP. Bevestiging dat de brief van NJP naar EdW waarop hij nu antwoord inmiddels is vernietigd (zoals Paik had gevraagd). NJP wilde weten of de TV-Buddha, die inmiddels in bezit van SMA was uitgeleend kon worden aan de Whitney. Dat kan niet, het werk wordt namelijk tentoongesteld in een tentoonstelling over ’60 – ’80 en er zou geen tijd zijn om een ander werk te vinden om dan tentoon te stellen.
1983
13 oktober 1983: brief EdW aan NJP. Uitnodiging aan NJP om mee te doen met de tentoonstelling met een nieuw video werk. Proposal kan naar DM.
7 december 1983: brief van NJP aan DM. Hebben elkaar het jaar ervoor gezien in Pompidou. Hij nodigt DM en WB uit om in zijn nieuwe studio buiten NY langs te komen. Hij zegt dat hij schrijft door de toevalligheid dat zijn nieuwe studio Netherland Gardens heet, en dat hij aan haar denkt als hij daar is.
38 7 december 1983: brief van NJP aan DM en EdW. Hij bedankt hen voor hun brief van een paar