personen-democratie laten varen
67 en onderlinge balancering van machten
vor-men het hart van de democratie. Ten tweede: omdat populisten inspelen op de behoefte aan profilerend leiderschap en een goed politiek verhaal, dwingen zij vertegenwoordigende democraten om zelfbewuster om te gaan met hun professionalisme en de politiek als vak. Ten derde: omdat deze elite van professionals altijd het gevaar loopt om zich af te sluiten en te gaan kleven aan het pluche, zijn ‘ter compensatie’ van de relatieve autonomie die ze krijgt toegemeten nieuwe vormen van directe zeggenschap door burgers nodig.
Als de elite en het leiderschap aan de ‘bo-venkant’ van de democratische piramide meer ruimte krijgen, moeten ook de burgers aan de ‘onderkant’ bij wijze van contragewicht meer te zeggen en te kiezen hebben. Het populisme daagt ertoe uit om de verticale lijn van de demo-cratie te intensiveren en het Huis van Thorbecke tegelijkertijd te ‘verhogen’ en te ‘verdiepen’. Enerzijds kan het elitaire karakter van de vertegenwoordigende democratie duidelijker en zelfbewuster worden geformuleerd. Maar omdat politieke elitevorming altijd kan ontaar-den in machtsmisbruik, kan anderzijds de anti-elitaire inslag van het populisme behulpzaam zijn om verticale tegenmachten te vormen en het volk meer mogelijkheden geven om ‘terug te
praten’. De verticale checks and balances van het systeem worden daarmee sterker aangezet.19
Voor dit doel kan het complete arsenaal worden aangesproken dat van oudsher deel uit-maakte van de radicale democratiseringsagenda van GroenLinks: van referenda, burgerpanels en cliënten- en bewonersraden in de zorg, het on-derwijs en de huisvesting tot en met een grotere zeggenschap voor werknemers in economische instituties. Maar naast die raden-achtige struc-turen zouden ook andere, meer personalistische vormen van directe democratie moeten worden uitgeprobeerd.
Het is intrigerend om te zien dat juist de per-sonendemocratie tegelijkertijd de ‘elitaire’ en de ‘populistische’ dimensies van de democratie kan versterken, en een brug kan slaan over de kloof tussen elite en volk. Door het afzonderlijke mandaat voor leiders worden leidersposities aantrekkelijker voor uitgesproken persoonlijk-heden: mensen met ambitie, visie en durf. Tegelijkertijd herkennen ‘gewone’ burgers, met name de lager opgeleiden, zich gemakkelij-ker in personen dan in partijen en programma’s, zodat de politieke dominantie van de hoger op-geleide elite wordt tegengegaan.20 Juist daarom zouden (groen)linkse partijen hun koudwater-vrees voor de ‘populistische’ personendemocra-tie moeten laten varen.
Denken over democratie Dick Pels GroenLinks en de populistische uitdaging
Noten
1 Het werd met slechts enkele stemmen verschil door het verkiezingscongres van 18 april 2010 verworpen. Over het democratisch gehalte van het referendum, zie verder Dick Pels ‘Rara het referendum’, De
Helling, nr.2, zomer 2010.
2 Aktieprogramma 1977-1981. psp
voor een werkelijk socialistische po-litiek (http://dnpp.eldoc.ub.rug.
nl). Dit programma is overigens sceptisch over het referendum, dat ‘geen enkele garantie voor
een grotere volksmacht’ biedt, omdat kiezers nauwelijks invloed hebben op de vraagstel-ling en het gemakkelijk kan worden gemanipuleerd. 3 Programma psp Tweede
Kamer-verkiezingen 1986 (http://dnpp.
eldoc.ub.rug.nl). 4 Bijvoorbeeld Manifest ’82.
Programma ppr Tweede Kamer-verkiezingen 1982; Verzet en vernieuwing, idem 1986; Op heel de aarde. Vrede door gerechtigheid.
evp Programma 1989 (http:// dnpp.eldoc.ub.rug.nl). 5 Verder kijken (1989); GroenLinks,
een plaatsbepaling (1991) en Uit-gangspunten van GroenLinkse po-litiek (1991) (http://dnpp.eldoc.
ub.rug.nl).
6 Duurzame democratie. GroenLinks
en politieke vernieuwing. Utrecht:
Wetenschappelijk Bureau GroenLinks, 1993.
7 GroenLinks verkiezingsprogramma
1994-1998 voor de Tweede Kamer en Europees Parlement (http:// dnpp.eldoc.ub.rug.nl); Overvloed en onbehagen. Verkiezingspro-gramma 2002-2006. Utrecht: GroenLinks. 8 wrr (1992) Eigentijds
burger-68
Denken over democratie Dick Pels GroenLinks en de populistische uitdaging
schap. Den Haag: Sdu; J.B.D.
Simonis, A.C. Hemerijck en P.B. Lehning (red.) (1992) De staat
van de burger.
Meppel/Amster-dam: Boom; Bas van Stokkom (1992) De republiek der weerbaren. Houten: Bohn, Stafleu, Van Loghum; Ido de Haan (1993)
Zelfbestuur en staatsbeheer.
Am-sterdam: Amsterdam Univer-sity Press.
9 Benjamin Barber (1984) Strong
Democracy. Participatory Politics for a New Age. Berkeley:
Univer-sity of California Press. Zie ook de hausse aan commentaren gedurende de jaren negentig op het republikanisme van Han-nah Arendt.
10 Zie daartegenover de verdedi-ging van de politiek als profes-sie door Frans Becker en Paul Kalma, ‘Het vak van de politiek’, s&d 1991/2 en uitvoeriger Dick Pels (1993) Het democratisch
ver-schil. Amsterdam: Van Gennep.
11 Jos van der Lans e.a. (2002)
Agenda voor een democratische cultuur. Utrecht:
Wetenschap-pelijk Bureau GroenLinks. 12 Zie de polemiek tussen de
beide senatoren en de auteur in
Waterstof #3, april 2005 (www.
waterlandstichting.nl).
13 Femke Halsema (2006) Over de
linkse lente. Amsterdam: Bert
Bakker.
14 Groei mee. Verkiezingsprogramma
2006-2010; Utrecht: GroenLinks,
2006; GroenLinks, een partij van
de toekomst, Utrecht:
Groen-Links, 2008.
15 Voormalig GroenLinks Ka-merlid Evelien Tonkens, nu hoogleraar Actief Burgerschap en columniste van de Volkskrant, is wellicht de meest uitgespro-ken woordvoerder van het ‘parlementaire’ sentiment. Zij omarmt de klassieke politieke partij, keert zich tegen dua-lisering, personalisering en directe verkiezingen, en is zeer sceptisch over het referendum (Spugen op kleine leiders. Tien
kortsluitingen in een opgewonden samenleving. Amsterdam: Van
Gennep, 2009).
16 Jan Marijnissen, ‘Dimmen of gas geven? Hoe de parlemen-taire democratie overeind te houden in moeilijke tijden’.
Thorbeckelezing, Den Haag,
13.4.2010. Marijnissen maakt een opvallende uitzondering voor het referendum, maar kiest de populistische inter-pretatie ervan als ‘de ultieme
expressie van “het volk aan de macht”’.
17 Een uitspraak van sp-Kamerlid Harry van Bommel.
18 In zijn Van der Wielenlezing van 26 maart j.l. omarmt ook Job Cohen de republikeinse visie, en omschrijft hij de demo-cratie als ‘bestuur van, voor en door burgers… Burgers moeten politici vertrouwen, politici moeten burgers vertrouwen. Al was het maar omdat demo-cratie een systeem is waarbij burgers zichzelf regeren.’ Poli-tici worden door hem dan ook aangeduid als ‘gekozen burger-bestuurders’.
19 Zie uitvoeriger Dick Pels (2009) ‘Verticale democratie. Populisme en de noodzakelijke vernieuwing van de politiek’, in
Humeurig volk, rusteloze politici. Jaarboek Vereniging van Griffiers 2009. Den Haag: Sdu; en idem
(2010) ‘Gekozen leiders en de stem van het volk’, De Helling nr.1, lente, pp. 20-22. 20 Zie Mark Bovens & Anchrit
Wille (2009), Diploma
Demo-cracy. On the Tensions Between Me-ritocracy and Democracy. Utrecht/
69
Over de auteur Willem Witteveen is hoogleraar
rechts-theorie en retorica aan de Universiteit van Tilburg, waar hij ook Dean Liberal Arts and Sciences is. Van 1999 tot 2007 was hij namens de PvdA lid van de Eerste Kamer. Hij is lid van de redactieraad van s&d.