te hebben gezien. Waarover ze spraken, is onbekend.
Op 1 april 1939 eindigde de Spaanse burgeroorlog in een nederlaag voor de Republiek.
De victorieuze generaal Franco liet na afloop nog tienduizenden republikeinen
doodschieten en driehonderdduizend Spanjaarden verlieten het land. ‘Ja, Marty,’
schreef Ivens aan Martha Gellhorn, ‘een harde slag, terwijl er zoveel lafaards
rondlopen in Engeland en Amerika, die het hadden kunnen voorkomen zonder zelfs
maar moed te hoeven hebben, een beetje fatsoen en eerlijkheid is alles wat we vragen.
Jammer dat je nu niet hier bent, dan konden we praten en vloeken. Er ligt een enorme
strijd in het verschiet voor ons allemaal.’
60Eindnoten:
1 Autorisation Buñuel, 15 januari 1937.JIA. John Baxter, Buñuel, Londen 1995, 163.
2 Uit een brief vanJIaan Hemingway, 28 januari 1938,EHC, kan afgeleid worden dat beiden Münzenberg (‘M’) op de heen- of terugweg naar Spanje hebben ontmoet. In een interview in 1986 zou Ivens hebben gezegd dat Contemporary Historians was opgezet om de verdenking te vermijden dat Otto Katz een rol bij de film speelde. Stephen Koch, Double Lives. Spies and Writers in the Secret Soviet War of Ideas Against the West, New York 1994, 383 n 52. 3 JIin interview met Robert Grelier, Cahiers de la Cinémathèque, januari 1977, 36. 4 Joris Ivens, ‘Brief aan de Groene’, De Groene Amsterdammer, 25 december 1937, 10. 5 Claud Cockburn, In Time of Trouble, Londen 1956, 258-259.
6 Margaret Hooks, Tina Modotti. Photographer and Revolutionary, Londen 1993, 229. 7 Pierre Broué, L'assassinat de Trotsky, Brussel 1980, passim.
Burnett Bolloten, The Spanish Revolution. The Left and the Struggle for Power during the Civil War, Chapel Hill 1979, 457, 537.
John Costello en Oleg Tsarev, Deadly Illusions, Londen 1993, 287-292. Hooks, Tina Modotti, passim.
Dorothy Gallagher, All the Right Enemies. The Life and Murder of Carlo Tresca, Rutgers 1988, passim.
8 (Gillo) Pontecorvo aanJI, mei (1953 of 1954).JIaan Vittorio Vidali z.d. (april-mei 1969). Vittorio Vidali aanJI, 22 april 1971.JIA, pl.nrs. 46, 68, 435.
9 Joris Ivens, Autobiografie van een filmer, Amsterdam z.d. (1970), 80.
10 JIin interview met Robert Grelier, Cahiers de la Cinémathèque, januari 1977, 41. Algemeen Handelsblad, 13 maart 1937.
11 Archibald MacLeish aan Ernest Hemingway, 8 februari 1937.EHC. 12 Carlos Baker, Ernest Hemingway. A Life Story, Harmondsworth 1972, 451.
13 Joris Ivens en Robert Destanque, Aan welke kant en in welk heelal. De geschiedenis van een leven, Amsterdam 1983, 151-154.
14 Jeffrey Meyers, Hemingway. A Biography, New York 1985, 303. Martha Gellhorn in interview met de auteur, 15 juli 1995. Baker, Hemingway, 468.
15 Spencer Carr, Dos Passos, 365. 16 Spencer Carr, Dos Passos, 366-367.
17 Martha Gellhorn in interview met de auteur, 15 juli 1995. 18 Eva Besnyö in interview met de auteur, 19 september 1990. 19 Jef Last, De Spaansche tragedie, Amsterdam 1938, 94.
John Fernhout in interview met Alkmaarse Courant, juni 1937. 20 Salvoconducto para circular por la zona de vanguardia.NFAJFA.
Ernest Hemingway, ‘The heat and the cold’, in: Valentine Cunningham (red.), Spanish Front. Writers on the Spanish Civil War, Oxford 1986, 207.
22 JIin interview met Robert Grelier, Cahiers de la Cinémathèque, januari 1977, 37. Joris Ivens, ‘Brief aan de Groene’, De Groene Amsterdammer, 25 december 1937, 10. 23 JIin interview met Bob van Dam, Wereldkroniek, 18 juli 1959.
24 Ernest Hemingway, ‘NANADispatch 6’, 9 april 1937, in: The Hemingway Review, voorjaar 1988, 25.
25 Regler, Das Ohr des Malchus, 388.
Martha Gellhorn in interview met de auteur, 15 juli 1995. 26 JIaan Ernest Hemingway, 26 april 1937.EHC.
27 JIin interview met William Braasch Watson, geciteerd in: William Braasch Watson, ‘Joris Ivens and the communists: bringing Hemingway into the Spanish civil war’, in: The Hemingway Review, najaar 1990, 13.
28 Virginia Spencer-Carr, Dos Passos. A Life, New York 1984, 370. John Dos Passos, Journeys between Wars, New York 1938, 385-389. The New York Times, 25 juli 1937.
29 Ernest Hemingway aan Mrs Paul Pfeiffer, 2 augustus 1937, in: Ernest Hemingway, Selected Letters 1917-1961, Londen 1981, 461.
Ernest Hemingway, ‘Vorwort’, in: Gustav Regler, Das grosse Beispiel, Frankfurt/Main 1978, 9 (de eerdere Engelstalige uitgave is: The Great Crusade, New York 1940).
Joris Ivens, ‘Brief aan de Groene’, in: De Groene Amsterdammer, 25 december 1937, 10. 30 Carol Schloss, In Visible Light. Photography and the American Writer 1840-1940, Oxford
1987, 170.
31 Meyers, Hemingway, 308.
32 JIaan Ernest Hemingway, 26 april 1937.EHC.
33 JIaan Ernest Hemingway, 27 januari 1938.EHC. In 1986 verklaarde Ivens in een interview dat Robles 's nachts lichtsignalen aan de fascistische linies had gegeven. Koch, Doubles Lives, 386 n 93.
34 JIaan Ernest Hemingway, 28 januari 1938.EHC. 35 Ivens en Destanque, Aan welke kant, 153. 36 Spencer Carr, Dos Passos, 372.
37 Spencer Carr, Dos Passos, 372. 38 The New York Times, 25 juli 1937. 39 Ivens en Destanque, Aan welke kant, 159.
40 Helen van Dongen in interview met Hans Keller,NRCHandelsblad, 26 januari 1984. 41 Meyers, Hemingway, 312.
42 Orson Welles, ‘A trip to Quixoteland’, in: Cahiers du Cinéma, november 1966, 42. 43 Meyers, Hemingway, 313.
44 Baker, Hemingway, 477.
Joris Ivens, Aantekeningen Writers Congress, z.d. (juni 1937).BA/FA, CollJI RUA1. 45 Ivens en Destanque, Aan welke kant, 164.
46 Ernest Hemingway aan Mrs Paul Pfeiffer, 2 augustus 1937, in: Hemingway, Selected Letters, 460.
News Chronicle, 22 juli 1937. World Telegram, 10 juli 1937.
47 Rede nach Vorführung von ‘Spanische Erde’ Hause on Fredric March (typoscript), z.d. (12 juli 1937).BA/FA, CollJI RUA1.
48 The New York Times, 25 juli 1937. Hans Helmut Prinzler (red.), Von Joris Ivens lernen. Ein Protokoll (Verslag van Ivens' bezoek aan de Deutsche Film und Fernsehakademie), Berlijn 1974, 10.
49 Kenneth S. Lynn, Hemingway, Londen 1987, 451. Ivens en Destanque, Aan welke kant, 166.
50 Anthony Powell, ‘A reporter in Los Angeles - Hemingway's Spanish film’, in: Cunningham, Spanish Front, 208-211. The New York Times, 25 juli 1937.
51 JIaan John MacManus, 30 augustus 1937.BA/FA, CollJI SW1.
Joris Ivens, Lezing New York University (manuscript), januari 1940.BA/FA, CollJI RUA1. 52 Thomas H. Waugh, Joris Ivens and the Evolution of Radical Documentary, 1926-1946, Ann
Arbor 1981, 356.
53 Het Volk, 24 maart 1938. Uitslag der keuring, 17 november 1937 met bijlage van 20 november 1937.CCF.
negatief in het bezit van het Deense Filmmuseum te Kopenhagen, dat het in 1955 van Ivens zelf kocht, aldus een mededeling van het Deens Filmmuseum aan de auteur. Het betrof de Oostduitse versie Spanische Erde.
Het fragment dat er in deDDRuitgeknipt was, werd in een blik met het misleidende opschrift ‘Ivens in Polen’ naar het Nederlands Filmmuseum gestuurd. Bert Hogenkamp, ‘Oude glorie’, DagkrantIDFA, 12 december 1994, 6.
Toen Ivens in 1975 een nieuwe Franse vertaling maakte van Hemingways commentaar, ging hij nog uit van een filmkopie waarin Regler en bijbehorende tekst ontbraken. De vertaling werd samen met een uitvoerige filmbeschrijving afgedrukt in L'Avant-scène du Cinéma, 1-15 januari 1981, 19-43.
55 JIaan Ernest Hemingway, 28 januari 1938.EHC.
56 ‘Then Amsterdam, outside of every work, a cleaningsaction, is hard work, specially if it regards people who were once your good friends.’JIaan Ernest Hemingway, 28 januari 1938.EHC. 57 Nieko van de Pavert, Jef Last tussen de partij en zichzelf (scriptie), Nijmegen 1982, 215, 303.
Volksdagblad, 24 juli 1937.
58 Jef Last, Mijn vriend André Gide, Amsterdam 1966, 136-151, 171.
59 JIin interviews met Eric van 't Groenewout (bandopnamen), 1985 en 8 en 9 mei 1986. 60 JIaan Martha Gellhorn, z.d.(april 1939?).BA/FACollJI RUA3.