1. Het democratisch proces wordt bedreigd ontwaard te worden, ook waar het nog
wel zin heeft.
2. Op het gebied van actie van de Verzorgingsstaat als een onderstroom zich nieuwe
beleidsvormen gaan ontwikkelen.
Het is deze stroom, die in het volgende vooral om aandacht vraagt. Wat men bij
bestudering ervan vooral voor ogen moet houden is de vraag, of de Verzorgingsstaat
inderdaad geen politieke vraagstukken kent, of dat zij ze nog wel heeft, maar ze heeft
vermomd in een technisch gewaad.
Eindnoten:
1 Zie Heilbronner, R.L.: The Great Economists, Londen 1955.
3 Mijn beeld van deze klassieke economie is vooral gevormd door: Cannan, E.: A Review of Economic Theory, 1929.
Hutchison, T.W.: A Review of Economic Doctrines, Oxford 1953. Heilbronner, R.L.: The Great Economists, Londen 1955.
4 F. van Heek, Klassen- en standenstructuur, Leiden 1948, p. 12 en p. 22. Voor kennisneming van de modernere economische opvattingen is geraadpleegd (behalve de voornoemde): Lerner, A.P.: The Economics of Control, New York 1944.
Little, I.M.D.: A Critique of Welfare Economics, Oxford 1950.
Baumol, W.J.: Welfare Economics and the Theory of the State, Londen 1952. Dahl & Lindblom: Politics, Economics and Welfare, New York 1953. Tinbergen, J.: Economic Policy, Amsterdam 1956.
Hartog, F.: Democratie en economische Planning, Leiden 1959. Zijlstra, J.: Economische Orde en Politiek, 1956.
Een meer sociologisch accent hebben:
Galbraith, J.K.: The affluent Society, Londen 1958. Bednarik, F.: An der Konsumfront, Wenen 1958. Packard, V.: The Waste-Makers, Londen 1961.
Zahn, E.: Soziologie der Prosperität, Keulen/Berlijn 1960; zie hierover ook Feitsma, H. en Lulofs, G.J. in de Soc. Gids 1961, p. 187.
5 Beveridge op. cit. p. 29.
6 Zoals de conservatieven in Engeland na de regeringsovername soms tot hun ergernis moesten constateren:
These facts - the arrival of full employment, its association with creeping inflation, its encouragement of excessive wage advances, and the effect of all this on Britains vulnerable external position - would alone be sufficient to force any government to take a much more positive view in the past of the desirability of current wage developments within the context of national economic policy. The pressure of facts however is further reinforced by the present structure of policy formation. Although the socialist government relied on direct controls and qualitative central planning, whereas the Torygovernment relies on monetary discipline and a freer marketeconomy, the conceptual framework within which is decided, has not altered. The econometricians of Great Georgestreet may now be kept on a shorter chain than they were in the heydays of the Central Economic Planning Staff, and Mr. Butler may express qualitative hopes where Sir Stafford Cripps used to give quantitative forecasts, but the same balancing of the various sectors of demand and supply underlay the 1955 budget as underlay the 1949 budget. And in striking a balance the Chancellor is forced willynilly to take some view of the desirable level of wageincomes - and thus the acceptable rate of wageincreases. The formulation of a view on the desirable level of wageincomes is an unavoidable part of policymaking within the Keynesian framework. - National Wages Policy - James Driscoll. Bow group publication Sept. 1955.
De conservatieven zien ook geen duidelijke politieke scheidslijn.
.... Many of the bitterest arguments have been resolved.... All the same one by one a dozen or more issues have been hammered on the parliamentary anvil into accepted shape....
All this of course is to the good for both parties for parliament and for the country. Yet one can readily understand the despair of those who see in these centripetal tendencies a threat to what Sir Winston Churchill once called ‘the symmetry of partyrecrimination’.
7 Men denke aan de in 1960 opgetreden controverse Zijlstra - Bruijns-Slot. Hiermee is niet gesuggereerd, dat de invloed volstrekt eenzijdig is. Zo kan het goed functioneren van de nationale economische huishouding afgeremd worden door een te overspannen arbeidsmarkt. Hte is mogelijk, dat de overheid, door het verkorten van de diensttijd of een dergelijke maatregel de situatie zou kunnen verlichten, maar b.v. in het vooruitzicht van nabije verkiezingen niet het risico wil lopen, politiek verlies te lijden, door een tijdelijk oplopen van het
werkloosheidspercentage. Hier beïnvloedt het politieke denken het economische en niet omgekeerd.
8 Men zie de behandeling van dit thema bij Max Weber in Die Protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus (In: Gesammelte Aufsätze zur Religionssoziologie, Tübingen 1947, p. 17 e.v.) en bij Simmel, G., Philosophie des Geldes (Leipzig 1900) en niet te vergeten, The
Organizationman, Whyte, W.H., New York 1956, Hfdst. II.
9 Over de National Health Service zie Titmuss, R.M., Essays on the Welfare State, hfdst. 9 en 10, met uitgebreide literatuurverwijzing. Voor de ontwikkeling in de V.S. is ook interessant het
10 Wat betreft het nieuwe schoolsysteem: Michael Youngs toekomstroman, hoewel geen wetenschappelijk werk in de strikte zin des woords (The Rise of the Meritocracy, Londen 1958) geeft toch in de voetnoten goede literatuur. Ook hier dient men voor ogen te houden, dat het niet alleen gaat om een streven naar sociale rechtvaardigheid. Het Barlowreport (On Scientific
Manpower, Londen, 1946) en misschien nog wel meer de berichten over de ontwikkeling van
het onderwijs in de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, alarmeerden de natie en dreven haar in de richting van een onderwijssysteem, dat betere garanties bood voor het optimale gebruik van het nationale intelligentiereservoir.
11 Leerrijk is in dit opzicht de brochure van Harvey, A., Casualties of the Welfare State (Fabian Tract 321).
12 Krantz, D.E., Vercruijsse, E.V.W.: De jeugd in het Geding, Amsterdam 1959. In hoeverre in Nederland voor de oorlog al een generatieprobleem bestond, kan mede worden bestudeerd aan de hand van Harmsen, G.J., Blauwe en rode Jeugd, Assen, 1961.
13 Wat de rol der vakbonden betreft, interessant materiaal bij Clegg, H. e.a. Trade Union Officers, Oxford, 1961.
Voor het Nederlandse maatschappelijk werk een sociologisch zeer relevante verhandeling bij Milikowski, H. Ph., Sociale aanpassing, niet-aanpassing, onmaatschappelijkheid, Arnhem, 1961.
14 Zahn, E., Soziologie der Prosperität, Düsseldorf, 1960, p. 116 e.v. 15 Een helaas te schaars voorbeeld van goede voorlichting:
De Nederlandse Kiezer, Staatsdrukkerij, Den Haag, 1956.
16 Literatuur over dit onderwerp bij Thoenes, P., De Kiezer in drie zetten mat, Wetenschap en Samenleving, dec. 1961, p. 159.
18 De steeds toenemende gecompliceerdheid van de te nemen maatregelen gaf ook in ons land aanleiding tot het instellen van talrijke staatscommissies en permanente colleges van advies, bestaande uit specialisten en practici. (Ned. Bestuursrecht, 1932, p. 106-111). Ongemeen werd daardoor de positie der Regering t.o.v. de Staten-Generaal versterkt. Scholten, L.W.G., Iets over de frequentie van extraparlementaire kabinetten, A.R. Staatkunde (3 mnd. 1931, p. 53). Geciteerd bij de Jong, J.J., Politieke organisatie in W.-Europa na 1800, Den Haag, 1951, p. 337, zie ook p. 404 e.v.
Ook in Engeland is de discussie hierover volop op gang. Zo schreef Robson al in 1947: One important result of this development is clear beyond doubt: namely that the administrative departments of the state have acquired an immense accession of power. Despite the fact that parliament places annually upon the statutebook an everincreasing burden of legislative output it is nevertheless true to say that the centre of gravity in English government has shifted from legislation to administration during the past half century and the hegemony of the executive, whether we like it or not, is an accomplished fact... The delegation of legislative power by parliament to administrative agencies in general and to the great departments of state in particular, is now one of the commonplaces of English political life. Justice and Administrative Law, W.A. Robson, Londen 1947, p. 31.
Veel verschuift naar het administratieve apparaat:
Sixteen (royal commissions) have been appointed since 1944 and the legislative successrate of the reports so far published has been surprisingly high: Equal Pay, Population, Justices of the Peace, Awards to Inventors, Press, Betting Lotteries and Gaming, Capital Punishment, Taxation of Profits and Income, Marriage and Divorce, Scottish Affairs, Civil Service, Mental Illness and Mental Deficiency, Common Land, Doctors and Dentist Renumeration, Local Government in Greater London, Police. McGregor, O.R., Social Facts and the Social Conscience. In: 20th Century, May 1960, p. 389.
Wat Macleod doet verzuchten:
Behind for example, the White Papers on local government reform and finance lie many months - or even years - of detailed study in cabinet and cabinetcommittees and by the minister chiefly responsible. But not a whisper of this work can be given outside ministerial cycles until the result can be laid before parliament. It is not easy therefore, in these circumstances, to operate the twowaymovement of ideas....
Macleod in The political Divide in The Future of the Welfare-state, op. cit. p. 16. Over de overgang van politiek naar techniek in Frankrijk bij het tot stand komen der vijfde republiek. Bremme, G.: Freiheit und Soziale Sicherheit, Stuttgart, 1961, p. 224:
Ohne jede Verankerung in der politisch-sozialen Grundhaltung, ohne Verarbeitung der Stellungnahme der Konsultativorgane und interessierten Gruppen stellen demgegenüber die sozialpolitischen Massnahmen von 1959 das Werk fachlich geschulter Verwaltungsfachleute, Absolventen der ‘Ecole Nationale d'administration’ oder anderer Experten dar. Da diese neue Elite jedoch an Stelle der politischen Lösung von Problemen die ‘technische’ Methode setzt droht auch der Sozialpolitik und -gesetzgebung die Gefahr ihres ethischen Grundhaltes beraubt und zu einem rein technischen Instrument in der Hand des Staates zu werden.
19 De ontwikkeling in Engeland mag hier als voorbeeld worden aangehaald. De situatie daar is bijzonder typerend omdat er een levendig besef bestaat, in de Verzorgingsstaat te leven, terwijl er daarnaast een grote en oprechte politieke belangstelling valt te constateren. Bovendien is de gegeven politieke structuur met twee grote partijen duidelijk; voorzover er felle tegenstellingen waren, zouden die daarin herkenbaar moeten zijn. Tenslotte is het een dankbaar beeld, omdat er, meer dan b.v. in Nederland, een publieke discussie op hoog niveau, b.v. in de publicaties van de conservatieve Bowgroup en de socialistische Fabiansociety over dit onderwerp aan de gang is.
Natuurlijk erkennen ook die politici niet gaarne, dat ondanks het bovenstaande ook daar weinig leven in de brouwerij valt te bespeuren.
Ongetwijfeld schrijft men nog druk over de Welfare State: Alexander, W.A., Leiden 1957, Robson, W.A., Londen 1956, en 7 Oxford Lectures on the Future of the Welfare State, Oxford 1958. Maar het past alles niet meer in de politiek. Zo zegt Titmuss, in een moedige poging het socialisme leven in te blazen:
The last decade has also witnessed a demonstration of the effectiveness of the myth as a motive force in British political beliefs and behaviour. Chief amongst these has been the myth of the ‘Welfare state for the working class’. This has had a number of consequences. Reinforced by the ideologies of enterprise and opportunity it has led to the assumption that most if not all -of our social problems have been or soon will be - solved.... In short it is coming to be assumed that there is little to divide the nation on homeaffairs, except the dreary minutiae of social reform, the patronage of theatres, the parking of cars and the effectiveness of corporal punishment.
Maar.... These officeholders of power will not see - for it is not after all, their purpose or business to see - that one of the most important problems of the future will centre round the socially effective use of rising national incomes and not the technical running of this or that part of the economic system.
Zo doet hij een energieke poging aan te tonen, dat de conservatieven toch bedriegers zijn. De schurken zijn vooral de verzekeringsmaatschappijen, die een enorme macht vertegenwoordigen en aan niemand verantwoordelijk zijn. Titmuss, R.M.: The irresponsible society. Fabian tract 323, Londen 1960.
Maar het geheel van een afstand beziend, merken Dahl en Lindblom reeds op: For all their contributions to our understanding of economic organizatios, Schumpeter, Hayek, Lippman, Mises, and a host of socialists or planners like Jay, Beckwith, Lorwin, Landauer, Lange and Mannheim (to say nothing of the older doctrinaire socialists and communists) are to various degrees enmeshed in the now vanishing tradition of the great ‘isms’. The grand alternatives they envision are the ignes fatui of Right and Left alike. Capitalism is now hardly more than a name stretched to cover a large family of economies in which distant cousins, it is true, resemble one another, but no more. Socialism once stood for equality: but income and inheritance taxation, social security and other techniques of ‘capitalist’ reform have destroyed its distinction. And in the eyes of socialists themselves, public ownership of industry is now simply an implement in everyones tool kit for economic reform. Socialism has lost its unique character.
Vooral de Labourparty heeft het hierdoor moeilijk.
Bernard Crick analyseert dit zeer juist in ‘Some reflections on the late elections’ (Public Law, Spring 1960).
En wat in Engeland Crosland, A. (Can labour win?, Fabian Tract 324, Londen 1960) en Titmuss hoofdbrekens bezorgt over ‘the future of the left’ in ‘the land of Hope and Tory’, doet het bij ons in Nederland den Uyl, J.M. (Socialisme en Democratie, oct. 1959) en dezelfde en de Kadt, J. in Vrijheid en Gelijkwaardigheid in de Welvaartsstaat, Dr. Wiardi Beckmanstichting, 1957 en Burgers, J.H.: Het Socialisme op zoek naar zichzelf, Holl. Weekblad, 23 dec. 1959. Weliswaar blijven ons de conservatieven het antwoord schuldig (tenzij men bij Ponsioen en Veldkamp: Welzijn, Welvaart en Geluk, het hoofdstuk over de moderne democratie als zodanig
20 Behalve natuurlijk Hayek en Popper, Wilhelm Röpke, The social Crisis of our Time, Londen 1950.
21 Het is merkwaardig hoe gemakkelijk men b.v. in Engeland Youngs boek heeft afgedaan, door te zeggen, dat het eigenlijk toch maar een roman is. Of meent men, dat het onderwerp niet meer actueel is, nu er geen Labourgovernment meer is?
22 Misschien is er in de moderne democratie zelfs sprake van een mentaliteitsverandering, aan te duiden als een verminderde gretigheid om te controleren. De aanleiding daartoe gaat eigenlijk de historische context van de Verzorgingsstaat nogal ver te buiten. Maar het volgende geluid is toch belangrijk genoeg om althans in voetnoot te worden vermeld. De localisatie in de V.S. doet aan het belang voor de Europese situatie weinig af:
... One of the most striking features of Western society to-day is the vital and ubiquitous role of hierarchical processes. This might not be striking at all if the fact did not run flatly counter to some of the ideology, and much of the ethos, of democracy. Such a conflict between ideals and reality is particularly evident in the United States. Though perhaps wrong in detail, Jefferson was right in principle in insisting that equality of power required an agrarian society. He correctly foresaw that an urban society would lean heavily on hierarchy. Because Americans accepted his conclusions but not his sociological premises, we in this country have had to embrace two unreconciled ideologies, one for public declamation, the other for private use. The one is radically egalitarian and if pursued would demand a revolutionary transformation in the whole structure of our present society, the other is radically hierarchical and its pursuit has in fact led to a revolutionary transformation of the whole agrarian structure of society that prevailed before the Civil War.
Modern America stands in blunt contrast to the pre-Civil War agrarian society within which radical democracy became the accepted creed. Wherever one turns today he finds people participating in and acutely dependent upon powerful hierarchical processes often operating in organizations gigantic in size and scope. Corporations, trade unions, government agencies, party organizations, political machines, lobby groups, professional associations, specialized organizations speaking for veterans, farmers, or businessmen, some churches, many large universities - through all these, hierarchical relationships play in the lives of ordinary people a decisive part that Jefferson in 1800 or Jackson in 1830 would have said was irreconcilable with democracy and hardly distinguishable from tyranny. Some of the organizations have a greater membership than many of the states and cities of Jefferson's day; some possess assets and liabilities greater than those of the federal government of that time; many manipulate rewards and deprivations more powerful and comprehensive in their effects than those of any unit of government in 1800. Jackson fought the Second Bank of the United States because of a profound conviction that large private organizations through which a few exercised control over the many were intolerable in a democratic order. But the Bank was puny beside the giant hierarchies of modern American life.
Politics Economics and Welfare. Dahl en Lindblom, op. cit. pp. 230-233.
Zie ook Van de Vall, M., De machtsstructuur van de Welfarestate. (Socialisme en Democratie, sept. 1960) en de Jong, J.J., Politieke organisatie in West-Europa na 1800, Den Haag 1951, p. 273-274.
23 Barker op. cit. Book VI. Historisch bij Namier, L., The Structure of Politics at the Accession