Knelpunten: systeemfactoren

Knelpunten systeem: landschap/regio

1. Verdroging (verlanding en verruiging)

In agrarische terreinen die grenzen aan natuurgebied handhaaft men veelal een relatief laag waterpeil. Hierdoor klinkt de grond van de agrarische

terreinen sneller in dan de grond van natuurgebieden. Door dit verschil komen de natuurgebieden steeds hoger boven het agrarische land te ligging. Als gevolg van deze ‘omkering’ stroomt water uit de natuurgebieden naar het omringende gebied.

Afhankelijk van de uitgangssituatie kan het wegzijgen van water tot

verschillende situaties leiden. In het geval van een (semi permanente) poel kan het wegzijgen van water de standsplaat zo veranderen dat deze

permanent droog komt te staan en de aan natte situatie gebonden soorten verdwijnen.

Wanneer een poel droog komt liggen en of een nat grasland verdroogt kunnen eerder gebonden meststoffen vrijkomen/mineraliseren en kan dit gewas- productie en een sterke groei van ruigte kruiden tot gevolg hebben

Wanneer geen maatregelen worden genomen leidt het proces van langzame verdroging tot problemen omdat de natuurdoelen oorspronkelijk zijn

vastgesteld voor een natte situatie.

2. Afname toevoer zout water

Omdat door de aanleg van dijken de gronden achter de dijk niet langer incidenteel overstromen, is de aanvoer van zout water beperkt tot kwel. In

waardoor de invloed van zoute kwel wordt gereduceerd tot zoute randen in sloten.

3. Door dijken geen overstroming en dynamiek meer

Na de aanleg van een dijk kan zout of brak omgevingswater niet meer vrij een gebied binnenstromen. Dit verlaagt de dynamiek van binnendijkse gebieden, reduceert de aanvoer van zout, en voorkomt ook de dispersie van zaden en plantenresten. Ook erosie door een overstroming kan niet meer optreden, wat betekent dat pioniersstadia langzaam verdwijnen. als gevolg van deze veranderingen neemt het aantal soorten in het gebied af.

4. Tekort gebieds-eigen water

Om het waterpeil te handhaven wordt in het voorjaar en in de zomer in de provincies Friesland en Groningen IJsselmeerwater ingelaten. Op andere momenten, bijvoorbeeld na overvloedige neerslag in de herfst en winter, is er teveel water in het gebied en moet dit worden geloosd. Omdat op zulke momenten het IJsselmeer al een ruime aanvoer van water uit de rivieren moet opvangen, wordt het gebiedseigen water in Friesland en Groningen geloosd in de Waddenzee. Naar de toekomst toe is behoefte aan een ander systeem, omdat als gevolg van de bodemdaling de kosten om water uit het gebied te pompen gestaag toenemen.

5. Open landschap strategie (weidevogels)

In het terpenlandschap van noord Nederland is de landschapsvisie gericht op het handhaven van een open landschap met weidevogels als een van de belangrijkste natuurdoelen. Eenmaal gemaakte keuzes voor weidevogels hebben tot gevolg dat er veel aandacht is voor grasland ten opzichte van moerassen of moerasbossen.

6. Gereguleerd waterpeil

Het boezempeil in Friesland is door de peilbesluiten van het Waterschap Fryslan sterk gereguleerd en nu fluctuerend: 20 cm omlaag en 10 cm omhoog. Vóór de tweede wereldoorlog fluctueerde het peil veel meer, en stonden bepaalde gebieden gedurende de hele winter onder water.

7. Hoge ligging

In veel polders treedt bij landbouwgrond langzaam inklinking op, waardoor natte natuurgebieden, die oorspronkelijk de laagste ligging hadden,

uiteindelijk boven het grondwaterniveau van landbouwgrond eindigen. In de loop van de tijd neemt het hoogteverschil toe, waardoor het steeds lastiger wordt om hoge grondwaterstanden in de natuurgebieden te handhaven. Een typisch voorbeeld van dit probleem is het Greppelveld in de kwelzone van de dijk ten zuidoosten van Dronten, dat zo heet omdat het gebied dooraderd is met greppels. De bodem van het Greppelveld heeft een laag kleigehalte met overwegend zand en veen. Hierdoor is het terrein in het voorjaar droog en het is lastig door het jaar heen het waterpeil hoog te houden. Door de lage ligging moet water ingelaten worden om een voldoende hoog peil te handhaven. Het ingelaten water is relatief eutroof.

8. Lage ligging als gevolg van bodemdaling

Bodemdaling leidt in sommige gebieden tot een steeds lagere ligging. Hierdoor nemen de kosten van bemaling voor een laag waterpeil voor de landbouw toe. Dit probleem speelt vooral in het terpenlandschap in Friesland en Groningen.

Knelpunten systeem: gebied

9. (Over)begrazing door ganzen

Veel graslanden in de gebieden die onderdeel uitmaken van deze studie worden bezocht door grote aantallen ganzen. Het betreft zowel wintergasten als zomergasten. Zware begrazing door ganzen vertegenwoordigt een sterke drukfactor op met name de vegetatie van de graslanden. Dit soort graasdruk is het sterkst in gebieden waar naast natuurlijke grasland ook

landbouwgebieden liggen, bijvoorbeeld in Zeeland , Holland en Flevoland. Zware begrazing en ook bemesting van het grasland met ganzenuitwerpselen bemoeilijken het bereiken van kritische natuurdoelen, vooral doelen die betrekking hebben op de vegetatie.

10. Bosopslag

Het afgraven van gronden in het kader van natuurontwikkeling vind soms plaats op momenten dat kiembare zaden de terreinen kunnen bereiken (vruchtpluis van bijvoorbeeld wilgen of akkerdistel). Opslag van houtige pioniersoorten, zoals wilgen, maakt soms langdurig maaien noodzakelijk. Vanwege mogelijke problemen met akkerdistel (waarvoor een

akkerdistelverordening van kracht is) kiest men er soms voor om een gras- klaver mengsel in te zaaien. De keuze van een dergelijk mengsel heeft een grote invloed op de toekomstige soortensamenstelling door effecten op de vestiging van andere soorten.

11. Gebied is geïsoleerd en klein

Een deel van de natuurgebieden in het terpenlandschap is klein en ligt in een eenvormig agrarisch landschap op grote afstand van elkaar. Deze ruimtelijke isolatie verhindert de uitwisseling van soorten tussen gebieden, waardoor handhaving van geschikte lokale kwaliteit extra belangrijk wordt voor het overleven van soorten. Op het moment zijn de gebieden slechts ten dele verbonden door de EHS.

12. Onvoldoende beheer bloemdijken

Zeeland staat bekend om bloemrijke dijken op Tholen, Zak van Beveland en in Zeeuws Vlaanderen. De vooruitzichten voor deze dijken zijn weinig

rooskleurig. Op het moment kan op een steeds kleiner wordend oppervlak de rijkdom aan soorten worden gehandhaafd door begrazing met rondtrekkende schaapskudden in combinatie met een intensief maaibeheer. Deze intensieve vorm van beheer brengt hoge kosten met zich mee wat continuering onzeker maakt.

13. Rietgroei verstoort archeologische waarden in de ondergrond

Op Schokland vindt natuurontwikkeling plaats in combinatie met

cultuurbehoud. Om verdere bodemdaling van het eiland te voorkomen is het waterpeil jaarrond opgezet en hoog, waarbij twee zones rond het eiland dienen als waterbarrières (de zogenaamde ‘hydrologische zone’ en de ‘bufferzone’). Het hoge peil stimuleert naast soortenrijke natte zoute graslanden ook de groei van riet. Met zijn ondergrondse stengeldelen

doorwoekert riet de bodem. Dit leidt tot aantasting van het bodemarchief, wat een van de aspecten is waarom Schokland erkend is als een Unesco

werelderfgoed. Het beheer tracht op relevante plekken rietgroei te voorkomen door een combinatie van maaien en begrazen.

Knelpunten systeem: standplaats/habitat

14. Traag herstel

Traag herstel is aangeduid als knelpunt, bijvoorbeeld na overbegrazing door ganzen. Herstel vraagt soms om hervestiging, wat binnendijks wordt

bemoeilijkt door het ontbreken van de dynamiek, bijvoorbeeld als gevolg van stromend water of rondtrekkende dieren. Dit bemoeilijkt de hervestiging. Een uitzondering hierop zijn soorten met een langjarige zaadbank. Maar veelal moet toch enige stabilisatie en rijping van de bodem optreden willen grasland soorten zich hervestigen. Ook na hydrologisch herstel heeft een terrein enige tijd nodig om weer te ‘verzilten’. Pas na verzilten ontstaat lokaal weer open vegetatie met vestigingsmogelijkheden voor zilte soorten, en/of soorten met geringe concurrentiekracht. Knelpunten in relatie tot dit aspect worden hieronder behandeld.

15. Verzuring (oxidatie van pyriet)

In het verleden is onder zuurstofloze omstandigheden pyriet gevormd in kleiige of venige bodems van lagunes. Zo lang de bodem zuurstofarm is, blijft pyriet inert in de bodem aanwezig. Echter, zodra door het grondwaterpeil wordt verlaagd en/of zuurstofrijke lucht of regenwater de kans krijgen in de bodem door te dringen, gaat het pyriet oxideren, waarbij zwavelzuur wordt gevormd. Vooral in een bodem die geen kalk bevat die het gevormde zuur kan bufferen, leidt oxidatie van pyriet tot sterke verzuring. Door het lage grondwaterpeil in landbouwgronden treedt verzuring hier vaker op. Echter, zodra natte natuur hoger komt te liggen dan de omgeving (zie punt 7 hierboven) en begint te verdrogen, kan ook in natuurgebieden verzuren een probleem gaan vormen. Sterke verzuring treedt ook op wanneer na plaggen een pyriethoudende klei aan de oppervlakte wordt gebracht en er geen buffermechanisme voorhanden is. Problemen als gevolg van oxidatie van pyriet treden vooral op in het noorden van Nederland.