Kenmerken zedenzaken

voren dat het SAM niet altijd even expliciet wordt benoemd. Hierover merken geïnterviewde adviseurs op dat dit kan verschillen per rapporteur. Wel geven de gesproken adviseurs aan dat de afgelopen jaren een grote verbeterslag heeft plaatsgevonden, en de rapporten nu meer gestructureerd en consistenter worden opgebouwd als voorheen.

Zoals omschreven in Kader 4.2, is het SAM met name ontstaan uit de alternatieve scenario methode. Volgens de LEBZ mag het SAM gezien worden als analysestructuur, en geen instrument of kwantitatieve methode die gevalideerd kan worden. Zij zien het SAM als gedegen methode die goed toepasbaar is bij de beoordeling van de zaakdossiers, zoals ook blijkt uit de inhoudsanalyse van LEBZ-adviezen; het SAM is in alle 155 gevallen gebruikt.

Overige literatuur

Naast dat in elk rapport het SAM wordt toegepast, maken de adviseurs gebruik van wetenschappelijke literatuur en hun kennis en ervaring over specifieke onderwerpen, zoals hervonden herinneringen, ritueel misbruik en echtscheidingen. Enkele rapporteurs merken op dat zij bij het schrijven van het rapport geholpen worden door de overige drie adviseurs van het adviseursteam bij het toevoegen en onderbouwen van hun beoordeling met literatuur. Met name de wetenschappelijke adviseurs leveren hiervoor literatuur aan bij de rapporteurs. Deze onderbouwing is dan al besproken tijdens de zaakbespreking.

Tabel 4.10 Overzicht van LEBZ-adviezen naar kenmerk in de periode 2016 tot en met 2021*

Kenmerken Aantal %

Ritueel misbruik 4 3%

Hervonden herinnering 44 28%

Herinnering voor derde verjaardag 8 5%

Langer dan acht jaar geleden 60 39%

Beschuldiging misbruik na echtscheiding 47 30%

Groepsverkrachting 3 2%

Slachtoffer met verstandelijke beperking 19 12%

Anders (geen van bovenstaande aspecten) 28 18%

* In één zaak kunnen meerdere kenmerken van toepassing zijn (N=215).

Uitkomsten beoordelingen en uitgebrachte adviezen

Uit de interviews blijkt dat de adviseurs van het multidisciplinaire adviesteam voorafgaand aan een zaakbespreking zelfstandig de aangifte en getuigenverhoren doornemen en aantekeningen maken. Gebruikelijk is dat deze aantekeningen voor aanvang van de zaakbespreking door de adviseurs bij de rapporteur worden ingediend. Tijdens de zaakbespreking krijgen alle adviseurs de gelegenheid hun bevindingen te delen en toe te lichten. Het advies dat wordt gegeven in het rapport (en ook door ons is geanalyseerd) is gebaseerd op een gezamenlijke conclusie. De aantekeningen en individuele beoordelingen van de adviseurs worden niet meegenomen in het uiteindelijke adviesrapport.

Uit de interviews blijkt dat sommige zaken tot meer discussie in het adviesteam leiden dan andere. Volgens de adviseurs is er in de zaken waarbij zij betrokken waren eigenlijk altijd overeenstemming bereikt over de conclusies die zij uit het politieonderzoek trekken. Elke zaak wordt beoordeeld door adviseurs uit verschillende disciplines, die de resultaten van het politieonderzoek op grond van hun expertise beoordelen. Volgens de adviseurs kijkt een zedenrechercheur anders naar een zaak dan een klinisch psycholoog of een rechtspsycholoog. Juist door de verschillende achtergronden van de adviseurs wordt er op verschillende manieren naar een zaak gekeken. De duiding van bepaald gedrag door een expert krijgt meer gewicht wanneer dat gebaseerd is op expertise. Het is aan de voorzitter van het adviesteam, vaak de rapporteur, om ervoor te zorgen dat adviseurs zich ook beperken tot hun eigen expertise. Het samenbrengen van deze kennis en ervaring op basis van de verschillende expertises wordt door de adviseurs van de LEBZ als waardevol gezien.

Vaak wil een officier van justitie weten welke waarde moet worden gehecht aan verklaringen van getuigen en slachtoffers. De adviseurs zoeken in het zaakdossier naar aanknopingspunten om daar iets zinvols over te zeggen. In veel zaken, met name de zaken die betrekking hebben op misbruik van langer dan acht jaar geleden, maar ook in meer recentere zaken ontbreekt vaak forensisch bewijsmateriaal en is de verdachte vaak nog niet gehoord. De feiten in de verklaringen krijgen hun vorm en inhoud door de interpretatie die de adviseurs daaraan geven. Dat doen zij door elkaar aan te vullen, waardoor zij volgens de adviseurs die wij hebben gesproken deze zaken in groepsverband ook beter kunnen beoordelen. Gezamenlijk komen zij, ondersteund door bewijsmiddelen, tot een verhaal. Dat verhaal – of scenario – is essentieel om de feiten in het zaakdossier te interpreteren. De feiten kunnen echter vaak ook op een andere wijze worden geïnterpreteerd, hetgeen leidt tot een concurrerend scenario. Op basis van verschillende

scenario’s over hetgeen kan zijn gebeurd, structureert het adviesteam de resultaten van de analyse en trekken zij hun conclusies. Over de conclusies in het advies bestaat doorgaans consensus onder de vier adviseurs. Volgens de adviseurs gaat er wel enige discussie aan vooraf, maar komen zij altijd tot een gezamenlijk advies. In een enkel geval geeft een adviseur met een afwijkende mening aan zich te hebben neergelegd bij de mening van de overige drie adviseurs, die een meerderheidsstandpunt vormden. Deze afwijkende mening wordt uiteindelijk wel gerapporteerd in het LEBZ-advies.

De analyse van de LEBZ mondt uit in een onderbouwde conclusie en advies aan de officier van justitie over het al dan niet voortzetten van het opsporingsonderzoek ofwel de vervolging en/of nog te verrichten opsporingshandelingen. De adviezen worden beschreven in een gedetailleerde rapportage. Dit rapport wordt opgesteld door de rapporteur. Alle adviseurs krijgen een concept toegestuurd waarop zij kunnen reageren.

De coördinator kijkt soms desgevraagd mee wanneer gevraagd en reageert op het rapport.

Een aantal recherchepsychologen heeft in de interviews aangegeven het rapport soms te laten nalezen door collega-rapporteurs/recherchepsychologen. De kwaliteit van de adviezen zou daarmee worden verbeterd. De adviseurs zijn tevreden over de procedures voor het opstellen van het advies. Zij hebben ook veel vertrouwen in de kwaliteit van de adviezen die zij opstellen.

Conclusies adviezen

De rapporten eindigen altijd met een conclusie en advies aan de opdrachtgever, vrijwel altijd een officier van justitie. Uit de inhoudsanalyse van LEBZ-adviezen blijkt dat er op hoofdlijnen vijf mogelijke conclusies en aanbevelingen zijn:

1. Voldoende info, vervolgen,

2. Onvoldoende info in zaakdossier voor trekken conclusie, 3. Onvoldoende info, verder onderzoek zinvol,

4. Onvoldoende info, verder onderzoek zinloos, 5. Ernstige tekortkomingen, stoppen,

Op basis van de inhoudsanalyse van LEBZ-adviezen hebben we er een extra, zesde, conclusie aan toegevoegd:

6. Zaakdossier geeft voldoende informatie, er is geen onderbouwing voor een beschuldiging.

Tabel 4.11 geeft een overzicht van de conclusies en adviezen op basis van de 155 geanalyseerde LEBZ-adviezen. De 3^e conclusie (Onvoldoende info, verder onderzoek zinvol) komt het meest voor (36%). De LEBZ concludeert dat er onvoldoende informatie was om tot een conclusie over de waarde van de verklaringen te komen, maar acht nader onderzoek zinvol. In bijna een kwart (23%) van de zaken is de 4^e conclusie (Onvoldoende info, verder onderzoek zinloos) van toepassing. Volgens de LEBZ geeft het zaakdossier onvoldoende informatie om tot een conclusie over de waarde van de verklaringen te komen, en is de verwachting dat nader onderzoek niet tot meer helderheid zal leiden.

Verder is in 17% van de zaken de 6^e conclusie van toepassing (Zaakdossier geeft voldoende informatie, er is geen onderbouwing voor een beschuldiging). Dit laatste betekent dat het adviesteam van de LEBZ van mening is dat er in het zaakdossier niet of nauwelijks informatie is te vinden dat het scenario aannemelijk maakt dat de beschuldigde het misdrijf heeft gepleegd.

Een combinatie van adviezen komt in 7% van de 155 LEBZ-adviezen voor. Meestal betreft dit een combinatie tussen de 4^e en 5^e conclusie (Onvoldoende info, verder onderzoek zinloos; Ernstige tekortkomingen, stoppen). Met deze conclusies geeft de LEBZ het advies te stoppen met het opsporingsonderzoek, omdat de LEBZ dusdanige tekortkomingen constateert dat er meer onderbouwing is voor een alternatief scenario dan voor het aangiftescenario. Ook is het bijvoorbeeld voorgekomen dat het adviesteam opmerkt dat zij normaliter verder onderzoek zou adviseren, maar dat er inmiddels zo veel tijd is verstreken sinds de aangifte dat zij verder onderzoek niet meer haalbaar of zinvol acht.

Tabel 4.11 Conclusies van de LEBZ, in de periode 2016 tot en met 2021

Advies Aantal %

1. Voldoende info, vervolgen 4 8%

2. Onvoldoende info in het zaakdossier voor trekken conclusie 4 3%

3. Onvoldoende info, verder onderzoek zinvol 56 36%

4. Onvoldoende info, verder onderzoek zinloos 35 23%

5. Ernstige tekortkomingen, stoppen 3 2%

6. Voldoende informatie in het zaakdossier, geen onderbouwing

voor een beschuldiging 27 17%

Combinatie van conclusies 11 7%

Anders 4 3%

Onbekend 2 1%

Totaal 155 100%

In de interviews met de adviseurs komt naar voren dat het advies om te stoppen vaak volgt vanwege bewijsproblemen: “omdat je er simpelweg niet meer achter komt.”. De adviseurs geven ook aan dat een advies om te stoppen met het onderzoek vaak logisch zou zijn, omdat het tenslotte vaak om complexe zedenzaken gaat. Soms is het mogelijk om nog verder te zoeken naar antwoorden op enkele vragen door bijvoorbeeld nog enkele getuigen te horen. De verwachting van het adviseursteam is echter dat dit mogelijk tot iets meer duiding zal leiden, maar dat scenario’s niet passend zijn te krijgen en de zaak niet tot vervolging van een beschuldigde zal leiden. Opgemerkt wordt dat zaken niet altijd binnen het strafrecht kunnen worden opgelost. In het strafrecht moet sprake zijn van voldoende wettig en overtuigend bewijs. De eis dat er voldoende wettig bewijs is, houdt in dat er een minimum aan bewijs aanwezig moet zijn in het zaakdossier om een verdachte te kunnen vervolgen. In zedenzaken is naast de aangifte niet altijd aanvullend bewijsmateriaal beschikbaar.

Verder onderzoek

Wanneer het advies wordt gegeven om verder te gaan met het onderzoek, wordt dat vaak gedaan ter onderbouwing van een alternatief scenario. Volgens een LEBZ-adviseur heeft de zedenrecherche in dat geval vooral feiten voor de onderbouwing van het hoofdscenario onderzocht, terwijl er nog te weinig onderzoek is gedaan voor de onderbouwing van een alternatief scenario. De reden voor deze tekortkoming wordt vaak gezocht in de werkdruk van zedenafdelingen, die hoog zou zijn. Het uitvoeren van onderzoekshandelingen die voor een alternatief scenario kunnen pleiten is niet altijd een automatisme, maar zou dat wel moeten zijn, meent een van de LEBZ-adviseurs. Het opstellen van scenario’s heeft invloed op de wijze waarop het opsporingsonderzoek zich ontwikkelt. Het risico bestaat dat het zoekgedrag van rechercheurs wordt afgestemd op het hoofdscenario’s, dat als frame dient voor het uitvoeren van verdere opsporingshandelingen. Wanneer informatie te veel binnen

één scenario wordt gepresenteerd, ontstaat het gevaar dat het zoekgedrag een te eenzijdige invulling krijgt, met uiteindelijk ook gevolgen voor de uitkomst van het opsporingsonderzoek. Een meer kritische blik op het onderzoek kan bepaalde aannames in het onderzoek weerleggen en tot ontlastend bewijsmateriaal leiden.

Kritisch op politieonderzoek

In de gesprekken met de adviseurs, maar ook in de inhoudsanalyse van LEBZ-adviezen zijn we vaak opmerkingen over de kwaliteit van de politieonderzoeken tegengekomen. Vaak is bijvoorbeeld opgemerkt dat binnen het onderzoek niet alle getuigen en overige betrokkenen zijn gehoord. In de LEBZ-adviezen worden vrijwel altijd adviezen gegeven voor aanvullende opsporingshandelingen. Ook geeft de LEBZ advies over de uitgevoerde opsporingshandelingen en de tekortkomingen in het politieonderzoek. In de interviews wordt dit bevestigd. Sommige adviseurs vragen zich af hoe het mogelijk is dat er al ruim twintig jaar LEBZ-adviezen zijn opgesteld, en er in opsporingsonderzoeken toch nog vaak tekortkomingen worden geconstateerd. Zij vermoeden dat de adviezen niet altijd terecht komen bij de zedenrechercheurs.

Een aantal LEBZ-adviseurs is van mening dat sommige zaken te snel worden doorgeschoven naar de LEBZ. Dit leidt volgens hen tot voorspelbare adviezen van de LEBZ, namelijk dat er aanvullend onderzoek gedaan moet worden. Het idee leeft dat door de drukte op de zedenafdelingen er al in een (te) vroeg stadium van het onderzoek voor wordt gekozen zaken voor te leggen aan de LEBZ.