Kenmerken van een gunstig opgroeiklimaat

Opvoeding is nog steeds een privézaak waar de overheid zich niet mee

be-moeit, tenzij het uit de hand loopt. We hebben geconstateerd dat deze

benade-ringswijze te beperkt is. ‘Respect voor de gezinssfeer’ kan ook anders worden

uitgelegd, waarbij de overheid het opgroeien van kinderen als bron van

‘aan-houdende zorg’ beschouwt (zoals ook het onderwijs in de wet is gedefinieerd)

en de ouders en gezinnen daarin daadwerkelijk bijstaat. Niet slechts door

meer toelages voor kinderopvang, gunstigere verlofregelingen of flexibele

werktijden (naar Brinkgreve 2009). Niet door pas de gezinssfeer te betreden

op het moment dat er problemen zijn of dat er teveel risicofactoren aanwezig

zijn in een gezin, maar door voorwaarden te scheppen die opvoeden gemakke-lijker maakt of gezinnen beter beschermen en problemen vóór te zijn. De overheid moet ook af van de reflex dat als er problemen zijn bij kinderen of binnen het gezin er direct professionele hulp ingeschakeld moet worden (naar Hermanns 2009). En tot slot, de overheid moet zich niet te eenzijdig bezig houden met risicotaxatie en risicoreductie als het gaat om opvoedingsonder-steuning, kindermishandeling of preventief jeugdbeleid (naar De Winter 2008). Ook het huidige kabinet pleit voor een gezinsbeleid waarin de samen-leving meer kindvriendelijk is en waarvan de opvoedkwaliteit hoog is. Welke kernmerken en kerntaken heeft zo’n kindvriendelijke samenleving dan ver-volgens?

Een kindvriendelijke samenleving

In de eerste plaats is er het belang van een kindvriendelijke samenleving in de breedste zin van het woord. In de meest algemene zin is het gunstig voor op-groeiende kinderen dat ze zich welkom weten en er voldoende voorzieningen zijn die hen op weg helpen naar volwassenheid en zelfstandigheid. Om te voorkomen dat gezinnen wegtrekken uit steden of verstedelijkte gebieden is het belangrijk rekening te houden met de woon- en leefambities van gezinnen (Karsten ea., 2006).

In de publieke opinie worden met name jongeren vaak gezien als probleem-veroorzakers en lastpakken. Als onderwerp van publiek debat zien we dat het bijna alleen gaat over probleemjongeren, schooluitval, drankgebruik, et cete-ra. De opvoeding van kinderen en jongeren wordt steeds vaker als vanzelf geproblematiseerd.

De negatieve beeldvorming rond kinderen heeft zijn pendant in de voorzie-ningen voor kinderen en hun ouders. Hoewel het Nationaal Jeugdfonds Jantje Beton en de NUSO (Landelijke Organisatie voor Speeltuinwerk en Jeugdre-creatie) al in 2000 de 3 procent norm hebben opgesteld, was er in 2007 toch slechts gemiddeld 1,4 procent van het bebouwde gebied als speelruimte be-schikbaar (Steketee ea., 2007). En in 2009 is nog steeds een pleidooi nodig voor de ontwikkeling van een lokaal speelruimtebeleid (Mak en Steketee, 2009). Sportvelden worden met enige gretigheid naar het industrieterrein ver-bannen, er zijn wachtlijsten voor ongeveer alles wat een kind zou kunnen doen of willen, scholen worden gefinancierd op schaarste, kinderopvang is altijd moeizaam. De naam kinderopvang spreekt op zich al boekdelen.

Dit alles zien we vervolgens terug bij de Nederlandse jongvolwassenen en

hun aarzelingen om een gezin te stichten. Ze willen wel graag kinderen, maar

stellen de stap nog liever even uit, in de hoop dat de condities gunstiger zullen

worden. Het gaat dan om een mix van persoonlijke omstandigheden,

omge-vingsvariabelen en institutionele arrangementen. Jongvolwassenen ervaren

het klimaat kennelijk als niet erg gunstig – Nederlandse moeders lopen

voor-op in het uitstellen van het moederschap (RVZ 2007; Van Nimwegen en

Beets 2006).

Een betrokken sociaal netwerk

Na het maatschappelijke niveau – de mate waarin kinderen welkom zijn in deze samenleving – is er ook de specifieke sociale omgeving die van groot belang is.

Als eerste voorziet een sterke sociale omgeving in veerkracht. Als ouders niet in bepaalde zaken kunnen voorzien, zijn er anderen die dat op kunnen vangen, vanuit een natuurlijke betrokkenheid die ook in tijden van tegenslag blijft.

Morele intuïties en gevarieerde sociale netwerken

Een rijke en gevarieerde sociale omgeving is cruciaal voor een ander belang-rijk aspect: het ontwikkelen van morele intuïties. De invloed van het opvoe-dingsgedrag van ouders op de morele ontwikkeling van hun kinderen blijkt minder groot te zijn dan vaak wordt aangenomen. In maatschappijen als de onze, waarin het kerngezin weinig sociaal is ingebed, hebben opgroeiende kinderen sterk de neiging om zich op de buitenwereld te oriënteren. De moge-lijkheden hiervoor zijn met de komst van internet en de nieuwe media in het algemeen onbegrensd gebleken. Jongeren zijn hierin qua kennis en kunde hun ouders in veel gevallen voorbijgestreefd (SCP 2007; Duimel 2008). Daardoor is het effect van de ouderlijke opvoeding – afhankelijk van de leeftijd van het kind – over het algemeen beperkt tot hun gedrag in het gezinsdomein. Daar-buiten verkeren ze vooral onder leeftijdsgenoten en is het bovenal de ‘peer group’ die hun gedrag beïnvloedt. Dat het gedrag van de kinderen toch vaak lijkt op dat van de ouders is meer het gevolg van genetische overeenkomst dan van invloed van de opvoeding (Harris 1998).

Morele intuïties ontstaan grotendeels onbewust, door interacties in een sociale gemeenschap (Haidt 2007; Lapsley en Hill 2008; Verplaetse 2008). Ouders en kinderen hebben baat bij het actief deel uitmaken van een gemeenschap. Ont-breekt dat netwerk, dan kan de morele en sociale ontwikkeling daaronder lij-den. Het aanleren van morele intuïties heeft grote overeenkomsten met het aanleren van de eerste taal. Ze ontstaan als eenvoudige gevoelens over wat goed is en wat slecht, in het sociale verkeer. En net zoals het op latere leeftijd aanleren van de eerste taal vrijwel onmogelijk is en het aanleren van een tweede taal moeizaam en relatief gebrekkig, kan het op latere leeftijd expliciet aanleren van normen het natuurlijke opgroeiproces niet of maar heel gebrek-kig vervangen.

Cruciale voorwaarden om het proces succesvol te laten verlopen zijn: vol-doende diversiteit (andere volwassenen dan de eigen ouders, grootouders, oudere kinderen) en voldoende onderlinge vertrouwdheid. Daardoor ontstaan gezamenlijke geschiedenissen en kan het empathische vermogen zich beter ontwikkelen (Preston en De Waal, 2002).

Sociale samenhang bevordert welzijn van kinderen

Er zijn daarmee goede redenen om grote waarde te hechten aan het opgroeien

in een gemeenschapsomgeving (WRR 2005). Dit wordt ondersteund door

resultaten van sociaalwetenschappelijk onderzoek naar de effecten daarvan op

de ontwikkeling, het latere leven en het ontstaan van probleemgedrag.

Meestal is daarbij dan gekeken naar de effecten van de mate van stabiliteit en sociale samenhang in de buurt, omdat dat indicatoren zijn voor de mate waar-in het gezwaar-in sociaal is waar-ingebed (zie Cutrona, ea. 2006; Leventhal en Brooks-Gunn, 2000 voor overzichten van de wetenschappelijke literatuur). Het betreft dan met name internationale studies.

Zo hadden adolescenten uit buurten in Los Angeles minder kans op depressie, angststoornissen en probleemgedrag als ze in buurten woonden met meer so-ciale samenhang en dat waren de meer stabiele buurten. Dit verband bleef bestaan ook als rekening werd gehouden met de sociale samenstelling van de buurten naar sociaaleconomische status en etniciteit (Aneshensel en Sucoff, 1996). Voor kinderen uit buurten in Chicago werden soortgelijke verbanden gevonden (Xue, ea., 2005). Ook hebben adolescenten uit meer stabiele buur-ten minder hang naar riskante activiteibuur-ten en agressief gedrag (Kowaleski-Jones, 2000).

Kinderen die slachtoffer zijn van mishandeling zijn meer afkomstig uit sociaal geïsoleerde gezinnen (De Winter 2008). In buurten van Chicago met meer sociale samenhang en informele sociale controle waren vrouwen meer ge-neigd om met potentiële steungevers te praten over conflicten in het gezin en was er minder geweld in gezinnen (Browning, 2002). Ook begonnen jongeren die weinig ouderlijke controle ondervonden in deze buurten later met hun seksuele loopbaan dan jongeren uit andere buurten, hetgeen er op wijst dat de buurt kan compenseren voor ouderlijke tekortkomingen (Browning 2002, Leventhal en Brooks-Gunn 2000).

Verder hebben kinderen van moeders met een groter steunnetwerk een betere cognitieve en sociale ontwikkeling (Melson, ea. 1993). En kinderen hebben minder kans op depressieve klachten als ze meer goede contacten hebben met hun grootouders. Dit geldt sterker, maar dus niet alleen, voor kinderen uit een eenoudergezin (Ruiz en Silverstein 2007; Silverstein en Ruiz 2006). Meer algemeen geldt dat kinderen uit gezinnen die meer familiecontacten hebben op jongvolwassen leeftijd een positiever zelfbeeld hebben (Yabiku, ea. 1999) en dat gezamenlijke vriendschappen van ouders bijdragen aan de kwaliteit van opvoeding en relaties tussen ouders en kinderen en aan het ouderlijk wel-zijn (Widmer, ea. 2006).

Een andere aanwijzing voor een sociaal stabiele omgeving in de jeugd is het

aantal keren dat het ouderlijk gezin verhuist (tussen buurten). Kinderen die

minder verhuizingen ervaren, blijken op volwassen leeftijd een lagere kans op

psychische problemen te hebben, ook als daarbij rekening werd gehouden met

verschillen in armoede in het gezin (Bures 2003).