(Vremde, 25 mei 1924 — Brasschaat, 19 februari 2005)*
Het is mij een grote eer om de lofre
de van wijlen Prof. Dr. Jos M ortelmans uit te spreken. Het was voor mij ener
zijds een gemakkelijke maar pijnlijke opdracht om dat ik Jos M ortelm ans allang zeer goed kende: vanaf mijn geboorte heeft hij een zeer belangrijke rol gespeeld, zowel persoonlijk als voor mijn carrière. Anderzijds was het echter ook een zeer moeilijke taak om de levensloop van Jos M ortelm ans te beschrijven omwille van de veelzijdig
heid van zijn activiteiten. Hij had niet wat men noemt een „klassieke” carrière.
Jos M ortelm ans is geboren in Vrem de, bij A ntw erpen, op 25 mei 1924. In 1949 wordt hij Dokter in de Diergeneeskunde aan de toenm alige Veeartsenijschool te Gent. In 1950 behaalt hij ook het diploma van Koloniaal Dierenarts aan het Prins Leopold Instituut voor Tropische Geneeskunde van Antwerpen. In de periode 1949-1951 begint reeds zijn wetenschappelijke carriè
re als assistent bij Prof. Geurden aan de toenmalige Veeartsenijschool en loopt hij stage in het Instituut voor Tropische Geneeskunde te Antwerpen en het Pasteur Instituut te Parijs. In die periode trouwt Jos M ortelmans met Angèle Leemans en het gezin krijgt later twee kinderen, Gerrit en Kathleen.
In 1952 vertrekt Jos Mortelmans naar het toenmalige Belgisch Kongo. In die tijd was naar „de Kongo” gaan een grote stap: de reis per Kongoboot, trein, rivierboot en auto duurde meer dan een maand; om de twee jaar mocht men terug naar „huis” en de e-mail was toen nog niet uitgevonden. Gedurende zes jaar zal hij de veterinaire laboratoria van Kisenyi, Elisabethville, Stanleyville en Astrida leiden. In die periode was de opdracht van een dierenarts niet te onderschatten:
* Lofrede uitgesproken tijdens de zitting van de Klasse voor Natuur- en Geneeskundige Wetenschappen gehouden op 22 november 2005.
— 2 0 0 —
een veestapel in leven houden ondanks tseetseevliegen en slaapziekte, teken en tick-born diseases, runderpest, peripneumoniae en antrax, was een bravourestuk en eiste veel improvisatie, volharding en kennis. De koloniale tijd was echter ook een gouden tijd voor wetenschappers en Jos M ortelmans zal in nauwe samenwerking met andere dierenartsen en geneesheren, zoals Broden, Rhodain, Tobback, Thienpont, Van Saceghem, Hughlen en Vercruysse, belangrijk onder
zoek verrichten i.v.m. o.a. salmonellose, brucellose, rabiës.
In 1959 komt Jos M ortelmans terug naar België waar hij aan het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen tot Professor en hoofd van de diergenees
kundige afdeling wordt benoemd. Tezelfdertijd zal hij ook verantwoordelijk worden voor het diergeneeskundig laboratorium van de dierentuin van Antwerpen, en vanaf 1970 wordt hij benoemd tot Professor aan de Katholieke Universiteit van Leuven als titularis voor de cursus infectieuze en parasitaire ziekten bij dieren aan de faculteit Landbouw. Een van de grote verdiensten van Jos Mortelmans is dat hij de diergeneeskundige afdeling van het Instituut voor Tropische Geneeskunde heeft uitgebouwd tot een internationaal erkend labora
torium. Het was een lange en moeilijke weg. In de jaren 1960 gebeurden de m eeste wetenschappelijke activiteiten in de dierentuin van Antwerpen. In samen
werking met het RUCA, de KUL en Janssen Farmaceutica werden belangrijke onderzoeksprojecten i.v.m. o.a. de anesthesie van zoodieren, hepatitis B, arterio- sclerose, parasitaire ziekten, enz. opgestart. Van die periode herinner ik mij vooral dat er iedere zaterdagmorgen rond 10 uur in de „Paon”, het café van de dierentuin, zeer intens werd vergaderd met o.a. Thienpont, Sierens, Vercruysse en Bruynooghe over de resultaten van de week. Na iedere pint werden er ontel bouwen. Naast onderzoek was onderwijs ook één van de belangrijke opdrachten van Jos Mortelmans. Sinds 1958 zijn er 615 studenten door de handen van Prof. M ortelmans gepasseerd. Wat mij is bijgebleven van zijn lessen zijn de vele anekdoten die hij vertelde, zijn grote realiteitszin en zijn levenswijsheid.
In de periode 1970 tot 1990 is het ondenkbaar in de wereld van de Tropische Diergeneeskunde een organisatie te vinden waarin Jos M ortelmans niet actief is.
Het is onmogelijk om alle organisaties op te sommen waar hij lid van was.
Enkele voorbeelden: als internationale consultant heeft hij ontelbare en dikwijls delicate zendingen uitgevoerd voor de FAO, het UNDP, het toenmalige ABOS, de Nederlandse, Duitse en Franse ontwikkelingssamenwerking, de Europese Unie, enz. Wat vooral werd geapprecieerd waren zijn talenten als consulent, zijn encyclopedische kennis, zijn terreinervaring en zijn praktische en realistische ingesteldheid. Hoe hij het deed weet ik niet maar hij slaagde er steeds in weten
schappelijke en dikwijls ook netelige politieke en sociale problemen moeiteloos
op te lossen. Jos M ortelmans was lid van vele organisaties met als belangrijkste de Technical Advisory Committee (TAC) van CGIAR (consultatieve groep van het internationaal landbouwkundig onderzoek, Washington) en het Internatio
naal Trypanotolerantiecentrum te Banjul, Gambia. Hij was voorzitter van evaluatiecomités van het International Laboratory fo r Research on Anim al Diseases (ILRAD) te Nairobi en het Institut d ’Elevage et de Médecine
Hij is auteur en co-auteur van 262 wetenschappelijke publicaties. Opvallend hierbij is de grote verscheidenheid van onderwerpen, getuige van het breed inte
resseveld van Jos Mortelmans. Enkele titels „Transmission experiments with a virus causing dermatitis and ulcerative stomatitis in cattle in Ruanda-Urundi”,
„L’hygroma brucellique: 1’aspect clinique caractéristique de la brucellose bovi
ne au Ruanda-Urundi”, „Pouvoir rabicide du sérum des ruminants après vacci
nation au moyen du virus Flury H .E.P” , „Le problème des Salmonellae dans les viandes et leur importance dans les pays chauds”, „Les infections aux myco- bactéries chez les animaux au Congo belge et au Ruanda-Urundi”, „Blood groups o f pygmy chimpanzees (Pan paniscus): human-type and simian-type”,
„Some aspects of the chimpanzee as a model for experimental arteriosclerose”,
„Les relations de Cureghem avec l’Institut de M édecine Tropicale et le Jardin Zoologique d ’Anvers”, „Stratégie et planification de la lutte contre la trypanoso- mose animale africaine, avec implication des communautés rurales et du secteur privé”, „Infectivity o f Trypanosoma (Trypanozoon) brucei gambiense for baboons (Papio hamadryas, Papio papio)”, „L’histoire de 80 années d ’observa
tions et de recherches sur les theilérioses au Zaïre, Rwanda et Burundi”,
„Linguistic problems related to training in tropical veterinary medicine”,
„Comparative efficacy o f phencyclidine and ketamine as anaesthetics for apes and donkeys”, „Experimental Trypanosoma brucei infection in lions”.
Om te eindigen nog een kort woordje over de persoon van Prof. Dr.
J. Mortelmans. Een ontelbaar aantal mensen, onder wie ikzelf, hebben aan Jos Mortelmans veel te danken omdat hij zich altijd ongelooflijk hard heeft in
gespannen om jonge dierenartsen te helpen. Door zijn vele contacten wist hij wel altijd waar er een mogelijkheid was voor een dierenarts om in de tropen te werken. Jos M ortelmans was veeleisend voor zichzelf en zijn medemens. Zijn strengheid dwong respect af, ook al werd hij af en toe „ontembaar nerveus” . Zijn directe natuurlijke aanpak, zijn grote eerlijkheid, en vooral zijn niet aflatende motivatie om te helpen, maakten van Jos M ortelmans een buitengewoon persoon.
Jozef Ve r c r u y s s e
Meded. Zitt. K. Acad. Overzeese Wet.
Bull. Séanc. Acad. R. Sci. Outre-Mer 52 (2006-2): 203-207