Voortgezet onderwijs
175Hoewel deze programma’s veel opleveren, komt een van de weinige negatief
uitpak-kende maatregelen (VO_17b) ook uit deze serie. Uit de literatuur blijkt dat scholieren die de steunlessen nauwelijks nodig hebben en tegelijkertijd gevoelig zijn voor zelf-stigmatisering, juist slechter gaan presteren. Daarnaast leveren dergelijke
programma’s aantoonbaar geen effect op als zij niet gericht zijn op de leerachter-stand (VO_17a).
In het voortgezet onderwijs is ook onderzoek gedaan naar aparte meisjes- en jongens klassen. Meisjes hebben hier baat bij (0,15 SD), maar jongens ondervinden zelfs een licht leerverlies door deze maatregel (– 0,01 SD).
In het voortgezet onderwijs zijn de effecten van klassenverkleining minder groot dan in het primair onderwijs. Generieke klassenverkleiningen leveren naar verwachting geen leerwinsten meer op (VO_11c).
Daarnaast zijn er maatregelen die relatief goedkoop zijn. Dit zijn bijvoorbeeld de maatregelen VO_21c en VO_21d, die scholieren met een sociaaleconomische achter-stand in de vakantie thuis bibliotheekboeken laten lezen. Dergelijke maatregelen zijn bedacht, omdat bleek dat bij een deel van de scholieren thuis tijdens de vakantie wei-nig intellectuele activiteiten worden ondernomen. Hen stimuleren te lezen, levert leerwinst op van gemiddeld 0,05 SD. Slechte lezers profiteren hier zelfs twee keer zoveel van (0,12 SD).
Een andere goedkope maatregel die leerwinst oplevert is het indelen van twee paral-lelklassen in een klas met ondergemiddeld presterende scholieren en een klas met boven gemiddeld presterende scholieren. Deze maatregel (VO_6c) levert beide gro-epen een leerwinst op van 0,20 SD. Kwalitatief heeft deze maatregel als nadeel dat scholieren niet met allerlei verschillende andere scholieren in de klas zitten.
176
Tabel 5.1
Overzicht alle maatregelen voortgezet onderwijs
Maatregelen Ex-ante budget
VO_1a Intensieve samenwerking met ervaren collega – 3 0,03 SD 16 +0,0%
VO_1b Coaching alle beginnende docenten – 5 0,11 SD 16 +0,0%
Beginnende docent beter alloceren
VO_1d Beginnende docent eerste drie jaar in hetzelfde leerjaar 0 Positief 346 Positief
Selectie in aannamebeleid docenten
VO_2a Cognitietest – 3 Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_2d Cijferlijst middelbare school – 3 Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_2e Praktische vaardighedentoets – 3 Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
Verhogen kwalificaties bestaande docenten
VO_2f Stimuleer masterdiploma – 30 Onbekend 27 Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_2h Verbod ongekwalificeerde docenten 0 Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
Verbeteren leerling interactie bestaande docenten VO_3a Een jaar lang intensieve lesobservaties collega incl.
feedback – 215 0,08 SD 663 0,5%
VO_3b Een jaar lang intensieve lesobservaties externe coach incl. feedback
– 365 0,21 SD 663 1,3%
Overige bijscholing bestaande docenten
VO_3d Vouchers van 1000 euro voor willekeurige bijscholing – 25 0,00 SD 297 Nul
Geld
VO_4a Salarisverhoging met 10% – 710 Onbekend 989 Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_4b Individuele bonus – 305 0,09 SD 989 0,8% Risico strategisch gedrag en fraude, gebrek aan
samenwerking, kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_4c Teambeloning (vijf docenten) – 305 0,08 SD 989 0,8% Risico strategisch gedrag en fraude, kan kwantiteit
leraren beïnvloeden Docentberoep aantrekkelijker maken
VO_4d Hogere maatschappelijke status Onbekend Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_4e Bieden meer groeikansen Onbekend Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
Indelen naar onderwijsniveau
VO_6c Parallelklassen indelen naar onderwijsprestatie 0 0,20 SD 429 0,8% Minder integratie, risico lagere
eisen aan laagpresteerders
VO_8a Indeling naar niveau op 10-jarige leeftijd 0 – 0,09 SD 354 – 0,3% Wellicht goed voor excellente leerlingen
Minder integratie VO_8b Hoge eisen (eindtermen) en verwachtingen stellen aan
alle leerlingen 0 Hoog 354 Minder vrije tijd
Maatwerkdiploma
VO_9a Maatwerkdiploma omhoog stimuleren – 3 0,01 SD 16 +0,0% Alleen mogelijk voor vmbo en havo
VO_9b Maatwerkdiploma omlaag mogelijk maken – 3 Onbekend 9 Onbekend Minder prikkels om je best te doen, alleen mogelijk
voor vwo en havo
177 Tabel 5.1
Overzicht alle maatregelen voortgezet onderwijs
Maatregelen Ex-ante budget
VO_1a Intensieve samenwerking met ervaren collega – 3 0,03 SD 16 +0,0%
VO_1b Coaching alle beginnende docenten – 5 0,11 SD 16 +0,0%
Beginnende docent beter alloceren
VO_1d Beginnende docent eerste drie jaar in hetzelfde leerjaar 0 Positief 346 Positief
Selectie in aannamebeleid docenten
VO_2a Cognitietest – 3 Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_2d Cijferlijst middelbare school – 3 Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_2e Praktische vaardighedentoets – 3 Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
Verhogen kwalificaties bestaande docenten
VO_2f Stimuleer masterdiploma – 30 Onbekend 27 Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_2h Verbod ongekwalificeerde docenten 0 Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
Verbeteren leerling interactie bestaande docenten VO_3a Een jaar lang intensieve lesobservaties collega incl.
feedback – 215 0,08 SD 663 0,5%
VO_3b Een jaar lang intensieve lesobservaties externe coach incl. feedback
– 365 0,21 SD 663 1,3%
Overige bijscholing bestaande docenten
VO_3d Vouchers van 1000 euro voor willekeurige bijscholing – 25 0,00 SD 297 Nul
Geld
VO_4a Salarisverhoging met 10% – 710 Onbekend 989 Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_4b Individuele bonus – 305 0,09 SD 989 0,8% Risico strategisch gedrag en fraude, gebrek aan
samenwerking, kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_4c Teambeloning (vijf docenten) – 305 0,08 SD 989 0,8% Risico strategisch gedrag en fraude, kan kwantiteit
leraren beïnvloeden Docentberoep aantrekkelijker maken
VO_4d Hogere maatschappelijke status Onbekend Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
VO_4e Bieden meer groeikansen Onbekend Onbekend Onbekend Kan kwantiteit leraren beïnvloeden
Indelen naar onderwijsniveau
VO_6c Parallelklassen indelen naar onderwijsprestatie 0 0,20 SD 429 0,8% Minder integratie, risico lagere
eisen aan laagpresteerders
VO_8a Indeling naar niveau op 10-jarige leeftijd 0 – 0,09 SD 354 – 0,3% Wellicht goed voor excellente leerlingen
Minder integratie VO_8b Hoge eisen (eindtermen) en verwachtingen stellen aan
alle leerlingen 0 Hoog 354 Minder vrije tijd
Maatwerkdiploma
VO_9a Maatwerkdiploma omhoog stimuleren – 3 0,01 SD 16 +0,0% Alleen mogelijk voor vmbo en havo
VO_9b Maatwerkdiploma omlaag mogelijk maken – 3 Onbekend 9 Onbekend Minder prikkels om je best te doen, alleen mogelijk
voor vwo en havo
178
VO_10a 5% aparte meisjesscholen, effecten voor meisjes: – 3 0,15 SD 49 0,1% Mogelijk negatieve effecten op sociaal–emotionele
uitkomsten, omgangsvormen tussen jongens en meisjes, normen en waarden
VO_10b 5% aparte jongensscholen, effecten voor jongens: – 3 – 0,01 SD 49 –0,0% Idem
Klassenverkleining
VO_11c Klassen van maximaal 21 leerlingen – 1005 0,00 SD 653 Nul Maximum vooral bindend voor vwo, havo en vmbo-t
leerlingen VO_11d Klassen van maximaal 21 leerlingen (alleen voor klassen op
vmbo-niveau) – 210 Positief 205 Positief Maximum vooral bindend voor vmbo-t leerlingen
VO_11e Klassen van maximaal 21 leerlingen (alleen in klassen met beginnende docenten)
– 65 0,06 SD 41 +0,0% Maximum vooral bindend voor vwo, havo en vmbo-t
leerlingen Ouderbetrokkenheid
Informatiebijeenkomsten effectieve betrokkenheid
VO_12a – alle scholen – 3 0,00 SD 989 Nul Beter gedrag (minder spijbelen, betere werkhouding
en meer huiswerk afgemaakt)
VO_12b – alleen scholen met lage ouderbetrokkenheid – 3 0,00 SD 285 Nul Beter gedrag
Scholen infomeren ouders wekelijks over huiswerk/
schoolgedrag
VO_12c – alle scholieren – 3 Onbekend 989 Onbekend Beter gedrag
VO_12d – alleen degenen met problemen – 3 0,06 SD 93 0,1% Beter gedrag, leerwinst voor achterstandsleerlingen
(complementaire leerwinst) Professionaliteit schoolleiders
VO_13 Vervang schoolleiders zwakke scholen door ervaren schoolleiders
– 25 0,02 SD 99 +0,0%
Prikkels schoolleiders
VO_14a Verlaging juridische toetredingsdrempels Onbekend Onbekend 989 Onbekend
VO_14b Huisvestingsbelemmeringen oplossen Onbekend Onbekend 989 Onbekend
VO_14c Intensivering inspectietoezicht Onbekend Onbekend 989 Onbekend
VO_14d Verbod openbaar maken kwaliteitsinformatie scholen 0 – 0,07 SD 989 – 0,7%
VO_14e Financiële prikkels schoolleiders bij zwakke scholen en
scholen in de gevarenzone Onbekend Onbekend 989 Onbekend Kans op ongewenst gedrag, aanzuigende werking
Aanpassen aantal lesdagen
VO_15a Verlengen schooljaar met een week voor iedereen – 170 Onbekend 989 Onbekend
VO_15b Verkorten schooljaar met een week voor iedereen + 170 Onbekend 989 Onbekend
Extra onderwijstijd voor achterstandsleerlingen VO_16e Elke week één uur extra les in vakken waarin wordt
ondergepresteerd – 15 Positief 93 Positief Leerwinst voor achterstandsleerlingen
Tabel 5.1 (vervolg)
179
VO_10a 5% aparte meisjesscholen, effecten voor meisjes: – 3 0,15 SD 49 0,1% Mogelijk negatieve effecten op sociaal–emotionele
uitkomsten, omgangsvormen tussen jongens en meisjes, normen en waarden
VO_10b 5% aparte jongensscholen, effecten voor jongens: – 3 – 0,01 SD 49 –0,0% Idem
Klassenverkleining
VO_11c Klassen van maximaal 21 leerlingen – 1005 0,00 SD 653 Nul Maximum vooral bindend voor vwo, havo en vmbo-t
leerlingen VO_11d Klassen van maximaal 21 leerlingen (alleen voor klassen op
vmbo-niveau) – 210 Positief 205 Positief Maximum vooral bindend voor vmbo-t leerlingen
VO_11e Klassen van maximaal 21 leerlingen (alleen in klassen met beginnende docenten)
– 65 0,06 SD 41 +0,0% Maximum vooral bindend voor vwo, havo en vmbo-t
leerlingen Ouderbetrokkenheid
Informatiebijeenkomsten effectieve betrokkenheid
VO_12a – alle scholen – 3 0,00 SD 989 Nul Beter gedrag (minder spijbelen, betere werkhouding
en meer huiswerk afgemaakt)
VO_12b – alleen scholen met lage ouderbetrokkenheid – 3 0,00 SD 285 Nul Beter gedrag
Scholen infomeren ouders wekelijks over huiswerk/
schoolgedrag
VO_12c – alle scholieren – 3 Onbekend 989 Onbekend Beter gedrag
VO_12d – alleen degenen met problemen – 3 0,06 SD 93 0,1% Beter gedrag, leerwinst voor achterstandsleerlingen
(complementaire leerwinst) Professionaliteit schoolleiders
VO_13 Vervang schoolleiders zwakke scholen door ervaren schoolleiders
– 25 0,02 SD 99 +0,0%
Prikkels schoolleiders
VO_14a Verlaging juridische toetredingsdrempels Onbekend Onbekend 989 Onbekend
VO_14b Huisvestingsbelemmeringen oplossen Onbekend Onbekend 989 Onbekend
VO_14c Intensivering inspectietoezicht Onbekend Onbekend 989 Onbekend
VO_14d Verbod openbaar maken kwaliteitsinformatie scholen 0 – 0,07 SD 989 – 0,7%
VO_14e Financiële prikkels schoolleiders bij zwakke scholen en
scholen in de gevarenzone Onbekend Onbekend 989 Onbekend Kans op ongewenst gedrag, aanzuigende werking
Aanpassen aantal lesdagen
VO_15a Verlengen schooljaar met een week voor iedereen – 170 Onbekend 989 Onbekend
VO_15b Verkorten schooljaar met een week voor iedereen + 170 Onbekend 989 Onbekend
Extra onderwijstijd voor achterstandsleerlingen VO_16e Elke week één uur extra les in vakken waarin wordt
ondergepresteerd – 15 Positief 93 Positief Leerwinst voor achterstandsleerlingen
180
VO_17a Verdubbeling reken- en taallessen zonder aangepast
lesprogramma – 150 0,00 SD 989 Nul Minder andere lessen
VO_17b …voor scholieren met kleine leerachterstanden – 5 Negatief 44 Negatief Minder andere lessen
VO_17c Verdubbeling reken- en taallessen met effectief
lesprogramma voor achterstandsleerlingen – 15 0,11 SD 93 0,1% Leerwinst voor achterstandsleerlingen,
(complementaire leerwinst), minder andere lessen VO_17d Matchingprogramma voor leerlingen met grote
achterstanden uit lage sociaaleconomische milieus (inclusief aandacht voor sociaal-cognitieve vaardigheden)
– 105 0,46 SD 24 0,2% Leerwinst voor achterstandsleerlingen
(complementaire leerwinst), minder andere lessen
Begeleiding
VO_18g Inzet remedial teaching Onbekend Onbekend 989 Onbekend
Middelen voor begeleiding
VO_18h Afschaffen bekostiging lichte ondersteuning (lwoo) + 600 – 3,9 procentpunt 128 –0,1% Leerverlies voor achterstandsleerlingen
VO_18i Verdubbeling bekostiging lichte ondersteuning (lwoo) (die scholen naar eigen inzicht mogen besteden)
– 600 + 2,1 procentpunt 99 +0,0% Leerwinst voor achterstandsleerlingen
Maatregelen zittenblijven
VO_19a Verbod op zittenblijven + 320 Onbekend 46 Onbekend Prikkel om je best te doen vermindert, meer afstroom,
mogelijk verlaging eindniveau
VO_19b Prikkel in bekostiging tegen zittenblijven Onbekend Onbekend 46 Onbekend Meer afstroom, mogelijk verlaging eindniveau
VO_19c Zomerschool tegen zittenblijven – 45 0,06 SD 46 +0,0% Verlies aan vrije tijd, minder kosten voor zittenblijven
Maatregelen zomervakantieverlies
VO_21a Verdelen zomervakantie in vierweekse perioden 0 0,00 SD 989 Nul
VO_21b Vrijwillige zomerschool voor leerlingen in achterstandswijken
– 125 Onbekend 126 Onbekend Eventueel leerwinst voor leerlingen in
achterstandswijken Acht boeken lezen in de zomervakantie met leesstrategieën en ouders
VO_21c …op scholen in achterstandswijken – 3 0,05 SD 252 0,1% Leerwinst voor leerlingen in achterstandswijken
VO_21d ...daarvan de slechte lezers – 3 0,12 SD 24 +0,0% Leerwinst voor achterstandsleerlingen
(complementaire leerwinst) Maatregelen voortijdig schoolverlaten
VO_22a Intensieve begeleiding jongeren in het onderwijs (alleen
scholieren met hoge kans op voortijdig schoolverlaten) – 55 4,8 procentpunt 18 +0,0%
VO_22b Intensieve begeleiding voortijdig schoolverlaters (alleen scholieren die zijn uitgevallen)
– 60 Onbekend 4 Onbekend
Tabel 5.1 (vervolg)
181
VO_17a Verdubbeling reken- en taallessen zonder aangepast
lesprogramma – 150 0,00 SD 989 Nul Minder andere lessen
VO_17b …voor scholieren met kleine leerachterstanden – 5 Negatief 44 Negatief Minder andere lessen
VO_17c Verdubbeling reken- en taallessen met effectief
lesprogramma voor achterstandsleerlingen – 15 0,11 SD 93 0,1% Leerwinst voor achterstandsleerlingen,
(complementaire leerwinst), minder andere lessen VO_17d Matchingprogramma voor leerlingen met grote
achterstanden uit lage sociaaleconomische milieus (inclusief aandacht voor sociaal-cognitieve vaardigheden)
– 105 0,46 SD 24 0,2% Leerwinst voor achterstandsleerlingen
(complementaire leerwinst), minder andere lessen
Begeleiding
VO_18g Inzet remedial teaching Onbekend Onbekend 989 Onbekend
Middelen voor begeleiding
VO_18h Afschaffen bekostiging lichte ondersteuning (lwoo) + 600 – 3,9 procentpunt 128 –0,1% Leerverlies voor achterstandsleerlingen
VO_18i Verdubbeling bekostiging lichte ondersteuning (lwoo) (die scholen naar eigen inzicht mogen besteden)
– 600 + 2,1 procentpunt 99 +0,0% Leerwinst voor achterstandsleerlingen
Maatregelen zittenblijven
VO_19a Verbod op zittenblijven + 320 Onbekend 46 Onbekend Prikkel om je best te doen vermindert, meer afstroom,
mogelijk verlaging eindniveau
VO_19b Prikkel in bekostiging tegen zittenblijven Onbekend Onbekend 46 Onbekend Meer afstroom, mogelijk verlaging eindniveau
VO_19c Zomerschool tegen zittenblijven – 45 0,06 SD 46 +0,0% Verlies aan vrije tijd, minder kosten voor zittenblijven
Maatregelen zomervakantieverlies
VO_21a Verdelen zomervakantie in vierweekse perioden 0 0,00 SD 989 Nul
VO_21b Vrijwillige zomerschool voor leerlingen in achterstandswijken
– 125 Onbekend 126 Onbekend Eventueel leerwinst voor leerlingen in
achterstandswijken Acht boeken lezen in de zomervakantie met leesstrategieën en ouders
VO_21c …op scholen in achterstandswijken – 3 0,05 SD 252 0,1% Leerwinst voor leerlingen in achterstandswijken
VO_21d ...daarvan de slechte lezers – 3 0,12 SD 24 +0,0% Leerwinst voor achterstandsleerlingen
(complementaire leerwinst) Maatregelen voortijdig schoolverlaten
VO_22a Intensieve begeleiding jongeren in het onderwijs (alleen
scholieren met hoge kans op voortijdig schoolverlaten) – 55 4,8 procentpunt 18 +0,0%
VO_22b Intensieve begeleiding voortijdig schoolverlaters (alleen scholieren die zijn uitgevallen)
– 60 Onbekend 4 Onbekend
182
5.1 Inleiding
Nederlandse context voortgezet onderwijs
Op ongeveer twaalfjarige leeftijd gaan leerlingen naar het voortgezet onderwijs. Hier wor-den zij verdeeld op grond van hun eerdere leerprestaties. Zoals te zien is in tabel 5.2, volgt twee derde van de leerlingen algemeen vormend onderwijs op bijvoorbeeld het vmbo-t, havo of vwo. Een derde van de leerlingen gaat naar het beroepsonderwijs, bijvoorbeeld naar het vmbo-k of vmbo-b.
Er werken ongeveer 75.000 docenten in het voortgezet onderwijs. Zij werken samen voor ongeveer 60.000 fte. Dit komt neer op een gemiddelde deeltijdfactor van 0,8. Het Rijk financiert het voortgezet onderwijs met een lumpsum die scholen grotendeels naar eigen inzicht kunnen besteden. Dit bedrag is in 2017 6,8 miljard. Dat is ongeveer 6900 euro per leerling. Dit bedrag is inclusief het voortgezet groenonderwijs.
Leeswijzer
Dit hoofdstuk bespreekt de effecten op leerprestaties van scholieren van diverse beleids-maatregelen in het voortgezet onderwijs.
In paragraaf 5.2 ‘docenten’ staat de bijdrage van docenten aan de leerprestaties van hun leerlingen centraal. Wat maakt een docent tot een goede docent? Welke bijdrage leveren ervaring, cognitieve en sociale vaardigheden? Op welke manier zijn deze vaardigheden te verhogen: coaching, selectie aan de poort? Deze paragraaf bespreekt ook of de beloning van docenten invloed heeft op de leerprestaties van leerlingen.
Paragraaf 5.3 ‘klasgenoten’ bespreekt de verdeling van leerlingen over klassen en onder-wijsniveaus en het aantal klasgenoten. Het eerste onderwerp is het verdelen van leerlin-gen over klassen. Zijn leerprestaties gebaat bij het vormen van klassen naar leerprestaties (bijvoorbeeld klassen voor bovengemiddelde leerlingen) of het vormen van klassen naar geslacht (bijvoorbeeld jongensklassen)? Het tweede onderwerp is het verdelen van leerlin-gen over verschillende onderwijsniveaus. Daarbij komt ook het maatwerkdiploma aan bod. Het derde onderwerp is klassenomvang en bespreekt of het uitmaakt voor de leer-prestaties hoeveel klasgenoten een leerling heeft.
Paragraaf 5.5 ‘ouders’ belicht de rol van ouders en bespreekt maatregelen die ouder-betrokkenheid proberen te vergroten. Hebben ouders invloed op de leerpres taties van hun jongeren? Leidt een intensivering van ouderbetrokkenheid tot een verbetering van leerprestaties?
Paragraaf 5.6 ‘schoolleiding’ bespreekt in hoeverre schoolleiders invloed hebben op de leerprestaties van de leerlingen op hun school. Hebben prikkels die op de schoolleiding afkomen, zoals concurrentie, inspectietoezicht en het openbaar maken van kwaliteitsin-formatie invloed op de leerprestaties van leerlingen?
183