Een discussie over bemoeizorg spitst zich vaak toe op de verhouding tussen presentie en interventie. Dit omdat bemoeizorg vanuit het perspectief van de presentie op het eerste gezicht een doorgeschoten vorm van interventionisme lijkt te zijn: de hulpverleners gaan ongevraagd op mensen af, houden aan om contact te krijgen en verleiden tot reguliere
hulpverlening met als doel de kwaliteit van leven te verbeteren (zie 3.1.). Maar is dat ook zo? Hoe zit het met de verhouding tussen presentie en interventie? Sluit het een het ander uit?
Andries Baart zelf omschrijft presentie als het tegendeel van interventie (en niet van absentie). Als hij dat doet verstaat hij onder interventionisme
Hoe present is bemoeizorg? – masterthesis ZEB, Joke de Volder, 1006355, 22-08-2014 Pagina 34
‘ het in meer of mindere mate voor de ontwikkeling van hun inzet, doelen en organisatie op andere coördinaten koersen dan die in de situatie zelf worden gegeven door de betrokkenen’ (Baart, 2003, p. 79).
Met deze omschrijving wordt onmiddellijk duidelijk dat dit in schril contrast staat met de al eerder genoemde karakteristieken van presentie zoals betrokken aandachtigheid, afstemming op de leefwereld, trouwe nabijheid, wederkerigheid, openheid en gerichtheid op relationele nabijheid en op menselijke waardigheid (Baart, 2003, p. 79).
In het op basis van voornoemde omschrijvingen tegenover elkaar zetten van presentie en interventie plaatst Baart de kanttekening dat de gegeven typering van interventies niet zomaar samenvalt met elke willekeurige tussenkomst of met ‘doen’ zonder meer. Hij haalt daarbij veelgehoorde kritiek aan als voorbeeld: het installeren van presentiebeoefenaren in het werkveld is geen in de omschrijving passende interventie, tenzij die presentiebeoefenaren interventionistisch te werk zouden gaan (waarmee ze dan meteen geen presentiebeoefenaren meer zijn). Handelend optreden betekent niet onvermijdelijk dat het dan ook om interventies gaat, en Baart stelt dat ook present-zijn kan verplichten tot handelen en het maken van weinig onschuldige keuzes. Dit omdat zorg geven gepaard gaat met het aanvaarden van ingrijpende verantwoordelijkheden in een setting die ongeregeld is. Wat dat betreft is het onterecht om de presentiebenadering als onschuldiger en simpeler te zien dan een meer interventionistische methode zoals bijvoorbeeld bemoeizorg. Wel is het zo dat presentiebeoefenaren dat handelen volledig anders aansturen en inbedden, en vaak ook richten op andere waarden en verlangens.
Baart merkt op dat het gegeven dat presentie en interventie tegengestelden zijn niet wil zeggen dat ze ook gescheiden voorkomen. Vrijwel elke interventie heeft een presentiegehalte. Daarmee is presentiebeoefening niet volstrekt anders, maar meer een radicalisering van een ondergeschoven aanleg, intentie of motivatie. Het zijn het marktdenken en de (doorgeschoten) bureaucratie die het presentiegehalte in de zorg- en welzijnssector vandaag de dag
onderdrukken: de nadruk op productiecijfers en registreren maakt dat er vaak minder ruimte overblijft dan letterlijk en figuurlijk nodig is om present te zijn. Met alle consequenties voor het werk (door verzakelijking verhoogde kans op ont-zieling) en de werkers (verhoogde kans op burn-out) van dien (De Volder, 2013, p. 41-42). Deze vaak structureel ingeperkte
voorwaarden waaronder gewerkt moet worden kunnen volgens Baart leiden tot doorgeschoten interventionisme. Dit soort interventionisme houdt afstand tot het geleefde leven en alles
Hoe present is bemoeizorg? – masterthesis ZEB, Joke de Volder, 1006355, 22-08-2014 Pagina 35
waarop vanwege de opgelegde oplossingsopdracht niet afgestemd kan worden. Het heeft de neiging om het over te nemen van de cliënt. Als dat daadwerkelijk gebeurt, is het een vorm van over de werkelijkheid en het verlangen van anderen heen grijpen (Baart, 2003, p. 79).
Er zijn verschillende manieren (modellen) om naar de relatie interventie-presentie te kijken, zoals bijvoorbeeld dat presentie voorafgaat aan interventie, dat presentie en interventie zich tot elkaar verhouden als legimitatie en effectiviteit en dat presentie ingezet kan worden door een speciaal soort werkers in extreem moeilijke gevallen waarin reguliere werkers
tekortschieten.
Andries Baart verwerpt het idee om presentie en interventie uit elkaar te trekken omdat presentiebeoefening iets bijzonders zou zijn dat niet in het reguliere werk zou thuishoren. Echter, hij staat ook niet achter het zodanig in elkaar draaien van deze begrippen dat presentie op een aspect van het handelen toegespitst wordt (daarbij valt te denken aan het morele beraad of de houding). Baart is van mening dat de verhouding tussen beide niet in het algemeen vastgesteld kan worden, maar per werksoort bezien zal moeten worden. Hij vindt het in dit kader belangrijk de basistheorie van de presentie te blijven confronteren met concrete werkpraktijken en hiervan verslag te doen. De bevindingen van dit met elkaar in verbinding brengen leiden enerzijds tot het amenderen van de presentietheorie en anderzijds tot manieren om de praktijken te verbeteren. Het niet precies weten van hoe presentie zich tot interventie verhoudt, ziet Baart niet als een weg te werken manco maar als een kritisch-productieve en wenselijke situatie (Baart, 2003, p. 81-82).
3.3. Conclusie
Bij het zoeken naar literatuur is geen ander onderzoek aangetroffen waarin vanuit de presentiebenadering gekeken wordt naar bemoeizorg. Uit de in het kader van dit onderzoek bestudeerde literatuur blijken beide benaderingen dichter bij elkaar liggen dan je op het eerste gezicht zou vermoeden. Discussies over bemoeizorg spitsen zich vaak toe op de vraag hoe het staat met het respect voor autonomie en met de verhouding tussen presentie en interventie. Deze kwesties werden uitgewerkt in de paragrafen 3.2.1.4. en 3.2.2.4.
Ten aanzien van het thema (respect voor) autonomie blijkt dat de modellering van dit begrip samenhangt met het perspectief van waaruit je naar zorg kijkt. Als je de zorgethiek als uitgangspunt neemt staat niet het recht op niet-inmenging centraal, maar wordt er vanuit gegaan dat het moreel bedenkelijk is om mensen alleen te laten. Zorgethici benadrukken het
Hoe present is bemoeizorg? – masterthesis ZEB, Joke de Volder, 1006355, 22-08-2014 Pagina 36
hebben van relaties als waarde om autonoom te kunnen zijn. Dit sluit aan bij de werkwijze van bemoeizorg waarbij mensen opgezocht worden in hun sociale omgeving en waarbij samenwerken centraal staat. Het is voor bemoeizorgers van belang zich te realiseren dat ook het verruimde autonomiebegrip grenzen kent. Dit om te voorkomen dat bemoeizorg alsnog paternalistisch wordt.
Als je zorg ziet als een contractuele overeenkomst houdt het zorgen op als de ontvanger het zorgaanbod niet wil aannemen. Dit is anders als je zorg ziet als een continu proces. Hierbij gaat het om vier fasen van zorg die verbonden zijn met (vier) morele waarden, te weten aandacht, verantwoordelijkheid, competentie en responsiviteit. Voor ‘goede zorg’ is het van belang dat zowel de fasen als de waarden een integraal geheel vormen. Respect voor
autonomie houdt vanuit dit oogpunt meer in dan niet interveniëren. Bemoeizorg representeert de zorgethische manier van zorgen die geleid wordt door zorgzaam respect.
Als het gaat over hoe presentie en interventie zich tot elkaar verhouden concludeert Andries Baart dat deze verhouding niet in het algemeen vastgesteld kan worden, maar dat deze per werksoort bekeken zal moeten worden. In dit kader vindt hij het belangrijk de theorie van de presentie te blijven confronteren met de concrete werkpraktijken en hiervan verslag te doen. In dit onderzoek zal aan de hand van een casus bekeken worden hoe de verhouding tussen presentie en interventie uitwerkt voor de dagelijkse praktijk in de bemoeizorg.
Hoe present is bemoeizorg? – masterthesis ZEB, Joke de Volder, 1006355, 22-08-2014 Pagina 37