In dit hoofdstuk worden de observaties bij Hillsong Amsterdam, het interview met Arjan Niemeijer en de interviews met de kerkgangers besproken. Tevens worden interessante uitkomsten geanalyseerd en verbonden met relevante literatuur.
Observaties
Bij Hillsong zijn het de leden die voor de ontvangst zorgen. Bij regen komt er iemand naar de bezoekers toe om hen met een paraplu droog te houden, wanneer zij hun fiets vastzetten. Ook bij binnenkomst zijn er meerdere momenten waarop bezoekers welkom worden geheten. Dit heeft gedeeltelijk te maken met de grootte van ‘Panama’ waar men mogelijk niet precies weet waar de dienst zal starten, maar voornamelijk met de intentie nieuwe mensen goed op te vangen.
De dienst bij Hillsong verloopt in een vast stramien: het begint altijd met een aantal liedjes, die op het podium worden gezongen door drie zangers, begeleid door de band. De muziek heeft een erg eigentijds en popachtig karakter. De tekst van de liedjes wordt op grote
schermen getoond en is voorzien van Nederlandse vertaling. De kerkgangers zingen de liedjes mee, gaan hierbij staan en klappen en bewegen ook mee. Dan volgen de ‘huishoudelijke mededelingen’ waarin ook de ‘upcoming events’ worden aangekondigd. Deze
aankondigingen worden niet zelden begeleid door een (zeer professioneel uitziend)
promotiefilmpje. Na tussendoor weer een liedje te hebben gespeeld is het tijd voor een korte preek, waarin niet per se een Bijbelvers wordt aangehaald. Tevens wordt hier aandacht geschonken aan ‘personal prayer’, dat zijn persoonlijke wensen van kerkgangers die van papier worden voorgelezen door de voorganger. Dit loopt uiteen van gelukwensen bij
examens tot het vinden van een partner. Deze korte preek wordt afgesloten door een moment waarin men wordt aangespoord een aantal minuten met de persoon naast zich te praten. Om het ijs te breken worden suggesties gedaan waarover je kan spreken, komische luchtige zaken als: what’s your favourite ice cream flavour. Vervolgens wordt er weer een liedje gespeeld en volgt de grote preek. In de grote preek worden wel geregeld teksten uit de Bijbel aangehaald. Aan het eind van deze preek wordt er gezamenlijk gebeden en wordt er gevraagd of er iemand in de zaal God gevonden heeft. Deze mensen worden aangespoord hun hand in de lucht te steken, volgens de voorganger in privacy omdat iedereen met zijn ogen gesloten in gebed is.
32
Tijdens dit moment is de groepsdruk om je hand op te steken voelbaar, ook omdat de voorganger hier lang bij stil blijft staan en er herhaaldelijk om vraagt. Tot slot wordt er ter afsluiting nog een liedje gespeeld.
Na afloop van de dienst is er tijd en ruimte voor een praatje. Er wordt drinken geschonken in de benedenruimte en er zijn leden van Hillsong die kerkgangers/bezoekers aanspreken. Zij worden bijvoorbeeld gevraagd of zij eens naar een ‘connectgroup’ willen komen.
Emailadressen worden genoteerd, om zo later contact op te nemen.
De voorganger draagt normale kleding en maakt geregeld gebruik van populair taalgebruik: that is so cool! Wanneer de voorganger aan het woord is speelt de band zachtjes op de achtergrond. Bij de ‘huishoudelijke mededelingen’ wordt er een luchtig deuntje gespeeld. De preek wordt ondersteund door een laag keyboardgeluid wat een spanning opbouwend effect heeft. In de grote preek worden Bijbelverzen aangehaald ter ondersteuning van het
inhoudelijke verhaal. De inhoud is erg op persoonlijke ervaringen gericht, in het bijzonder op persoonlijke onzekerheden en de ondersteunende rol die Hillsong en de Bijbel hierin kunnen spelen. Om bepaalde gedeelten van de preek extra te benadrukken wordt er een paar seconden niks gezegd om de woorden te laten inzinken en eventueel worden deze woorden herhaald.
Er zijn kerkgangers, voornamelijk leden, die kleine kreetjes slaken wanneer zij het erg met de voorganger eens zijn. Zoals: yeah!, that’s right!, yeah awesome! Tijdens de muziek, waarbij het gebruikelijk is dat iedereen gaat staan, zijn er kerkgangers die hun handen omhoog steken en hun ogen sluiten. Voor en na de dienst zijn het voornamelijk de leden die een praatje met je maken. De leden hebben een open houding en zijn erg geïnteresseerd. Er hangt een duidelijke groepssfeer bij Hillsong en als buitenstaander wordt je op verschillende manieren uitgenodigd je bij deze groep aan te sluiten.
De website van Hillsong Amsterdam ziet er gelikt uit, er is veel gebruik gemaakt van foto’s en op het beginscherm is direct af te lezen wanneer de volgende bijeenkomsten en diensten zijn. Wat verder opvalt, is dat er in grote letters: welcome home staat, wat impliceert dat Hillsong graag wil dat mensen zich bij hen thuis voelen.
Hillsong Amsterdam zit ook op Facebook en Twitter. Er wordt niet dagelijks getweet door Hillsong Amsterdam, om de paar weken wordt er een aantal dagen niet getweet. De dagen dat er wel wordt getweet zijn dat vaak meerdere berichten per dag. Op Facebook is dat hetzelfde,
niet iedere dag wordt er iets gepost maar als er op een dag iets wordt gepost gebeurt dat vaak in meervoud. De Facebookpagina heeft 5916 likes en de Twitterpagina heeft 4779 volgers.
Analyse
De cultuur bij Hillsong doet on-Nederlands aan, door de bovengenoemde showelementen tijdens de dienst en door het enthousiasme en extraverte houding van de kerkgangers. De dienst is een typische evangelische worship, er is namelijk aandacht voor esthetische dimensies en performance (populaire cultuur en theater technieken) en die hebben hun uitwerking op de emotie en ervaring van de gelovigen (die tevens actief participeren). De professionaliteit zit bij Hillsong bij de band en technici (die beeld, licht en geluid verzorgen), in tegenstelling tot de PKN waar de professionaliteit bij de voorganger zit. De actieve
participatie van de gelovigen is een belangrijk onderdeel van de productie van religie en de bezoekers zijn dan ook zodanig gesocialiseerd dat zij de bovengenoemde cultuur uitdragen. Er is een sterk groepsgevoel en men wordt voortdurend uitgenodigd op te gaan in de groep. Zo word je tijdens een speciaal moment in de dienst gestimuleerd een praatje te maken met je buren en tijdens de muziek gestimuleerd actief te participeren. Zoals in het artikel van Parviainen (2011) een Les Mills fitnessles wordt omschreven, door een observator wiens ervaring niet overeenkwam met het gevoel dat de les zou moeten oproepen, zo ook kwamen de diensten van Hillsong over: het doet onprettig en nep aan en het lijkt alsof de gelovigen hun enthousiasme en vreugde veinzen (p. 536).
De aandacht in de preek voor persoonlijke ervaringen en onzekerheden, sluit aan bij de psychologisering van het geloof waar recent aandacht aan wordt besteed binnen de
evangelische beweging (Klaver & Roeland, 2010, p. 5). Tevens was er veel aandacht voor de bekering tijdens de dienst, wat ook weer in overeenstemming is met de evangelische
beweging, waarin mensen rechtstreeks worden benaderd met een persoonlijke boodschap en de nadruk wordt gelegd op de onvermijdelijke keuze voor of tegen Jezus te kiezen (Van Eijnatten & Van Lieburg, p. 358).
Interview Arjan Niemeijer
Hillsong is ontstaan in Sydney in 1986, de kerk is opgezet door het pastorenechtpaar Brian en Bobby Houston en is aangesloten bij de pinkstergemeente in Australië. Er bestaan twaalf Hillsong kerken, waarvan er buiten Australië, twee in de Verenigde Staten, acht in Europa en een in Afrika is gevestigd. Hillsong Amsterdam bestaat evenals de Binnenwaai vier jaar en is
34
begonnen als ‘connectgroup’ van Hillsong Londen. Een ‘connectgroup’ is een kleine groep mensen die bij elkaar komen buiten de diensten om. Deze ‘connectgroup’ is langzaam uitgegroeid tot een volwaardige kerk. Dit staat niet model voor de werkwijze van Hillsong, andere afdelingen van Hillsong zijn wel met voorbedachten rade ontstaan.
Hillsong Amsterdam was tijdens het begin van dit onderzoek gevestigd in de nachtclub 'Panama' in Amsterdam oost. Inmiddels is Hillsong Amsterdam naar een andere nachtclub verhuisd, 'Escape' op het Rembrandtplein omdat deze ruimte groter en centraler gelegen is. De diensten bij Hillsong Amsterdam zijn strak en professioneel georganiseerd en zijn volledig Engelstalig.
Er is een ‘Hillsong kids’ waar kinderen heen kunnen wanneer de ouders naar de dienst gaan en een ruimte waar ouders met baby’s kunnen zitten en de dienst op een scherm kunnen volgen. Verder worden er verscheidene bijeenkomsten georganiseerd voor verschillende doelgroepen: zo is er ‘sisterhood’ voor vrouwen, ‘young adults’ voor de leeftijdscategorie 19 tot 25 jaar, ‘fuel’ van 12 tot 14 jaar, ‘wildlife’ van 15 tot 18 jaar, ‘new to church night’ voor mensen die nog niet bekend zijn met de kerk en ‘teaching nights’ waar Bijbelstudie wordt gehouden. Verder bestaat er ‘Hillsong network’, een netwerk van bevriende kerken waarin informatie wordt uitgewisseld. Er wordt gedaan aan volwassenendoop bij Hillsong, dit kan gebeuren in een ‘connectgroup’ maar ook in een speciale gelegenheid op het strand. Hillsong maakt zijn eigen muziek en verkoopt cd’s en dvd’s over de hele wereld. ‘Hillsong music’ is een begrip in christelijk Nederland en is hiermee goede reclame voor Hillsong.
De doelgroep van Hillsong zijn vooral Nederlandse jongeren, aangevuld met anderstaligen. De bezoekers komen niet per se uit de buurt maar komen uit verschillende plekken in Nederland. Er is een duidelijke taakverdeling bij Hillsong, die buiten de pastoors en twee betaalde krachten (administratie en ‘operations’) volledig op vrijwilligers (tussen de 250 en 300) steunt en niet op basis van lidmaatschap werkt. Zo is er het 'hostingteam' die de taak heeft mensen op te vangen, te begroeten en naar een plek te begeleiden. Er is een
‘productieteam’ dat zorgt voor de techniek: het beeld, licht en geluid (dit zijn professionele mensen die vaak ook in deze branche werken). Er is een 'peopleteam' dat zich bezighoudt met nieuwe contacten leggen. Iedere dienst wordt er bijgehouden hoeveel mensen in de zaal aanwezig zijn.
Arjan Niemeijer is in aanraking gekomen met Hillsong tijdens zijn studie in Londen. Toen hij terugkwam in Nederland heeft hij zich na een aantal maanden aansloten bij de ‘connectgroup’
in Amsterdam. Arjan Niemeijer heeft verschillende taken gehad bij Hillsong, zo heeft hij bij Hillsong London in het ‘hostingteam’ gewerkt en in Amsterdam als ‘servicepastor’. Nu geeft hij leiding aan de ‘servicepastors’ bij Hillsong Amsterdam:
“(…) wat onze taak is, is zorgen dat de dingen gebeuren en leiding geven aan eigenlijk alles wat er aan de mensenkant gebeurt. Dus dat is 'Hillsong kids', dat zijn de 'connectgroups', we hebben servicepastors voor elke dienst: waar mensen terecht kunnen, die zorgen dat iedereen op de goede plek terecht kunnen. Daar geven wij leiding aan. Dus wij zijn van alles op de hoogte, wat wij 's avonds veel proberen te doen is met mensen af te spreken, met die leiders af te spreken om hun op te bouwen en zeg maar adviezen te geven hoe.. om zeg maar hun uit te dagen visie te ontwikkelen voor wat ze doen en hun te helpen hoe ze daar in kunnen gaan. En ook hun helpen in hoe ze hun team opbouwen hoe ze die het beste op kunnen bouwen en die mensen verder proberen te helpen.”
Hillsong Amsterdam is vanaf haar start in 2009 enorm gegroeid:
“In december 2009 zijn we begonnen met zondagse diensten en in die maand hadden we een gemiddeld bezoekers aantal van 30 mensen en we zitten nu in de Escape afgelopen zondag met 3 volle diensten dat zit zo rond de 1000 mensen.”
Het eerste jaar is het salaris van de voorganger Richard nog betaald door Hillsong London maar daarna door Hillsong Amsterdam zelf. Hillsong Amsterdam kan zichzelf bedruipen en staat geld af aan Hillsong Sydney.
De kracht van Hillsong Amsterdam is, dat ondanks haar grootte, zij toch persoonlijk en intiem kan zijn. Dit komt door de aandacht die wordt geschonken aan de ontvangst van nieuwe mensen en aan de kracht van de ‘connectgroup’.
“De 'connectgroup' is eigenlijk gebaseerd op Bijbel en dat is wel mooi (…)We hebben bepaalde ‘notes’ die we doornemen en daarin behandelen we een bepaalde preek of bepaald boek soms, dat soort dingen. Maar het belangrijkste in de 'connectgroups' is eigenlijk het persoonlijke contact, dat we met elkaar eten en dat er eigenlijk een hoger niveau van zorg voor elkaar is. We vieren de hoogte punten met elkaar en we steunen elkaar in de diepte punten.’’
36
De ‘connectgroup’ lijkt een adequaat middel om iemand aan de kerk te binden, om nieuwe mensen te werven worden kerkgangers bij Hillsong Amsterdam aangemoedigd familie, vrienden of buren mee te vragen naar een dienst.
“(…) wij geloven er heel erg in dat als mensen bij ons in de kerk komen dat ze de principes leren zeg maar, die onderwezen worden, Bijbelse principes en dat ze zegen ervaren dat hun leven zeg maar vooruit gaat. En dat het opvalt in de wereld waar ze zijn, waarin ze leven dus bij collega's en bij vrienden en vanuit hun eigen omgeving mensen uitnodigen om mee te komen.”
De doelgroep van Hillsong Amsterdam zijn mensen die (nog) niet naar de kerk gaan, echter lijkt de grootste groep bezoekers wel degelijk christelijk gesocialiseerd te zijn.
De diensten zijn in het Engels, dit komt doordat Hillsong Amsterdam is ontstaan uit een ‘connectgroup’ van Hillsong London en doordat de voorgangers Engelstalig zijn. Vooralsnog lijkt dit geen belemmering op te leveren. De teksten van de liedjes verschijnen op de
schermen zowel in het Engels als in het Nederlands en er worden koptelefoons uitgedeeld voor mensen die tijdens de dienst vertaling willen.
De organisatie, cultuur en werkwijze bij Hillsong Amsterdam wordt grotendeels bepaald door Hillsong Sydney. Een keer per jaar op 'vision Sunday' wordt de visie voor het jaar bekend gemaakt, deze is voor iedere afdeling hetzelfde:
“Dat is echt de 'global presentation', dan worden er filmpjes gemaakt en een preek van Brian (voorganger Hillsong Sydney) en dan wordt echt de visie van de komende jaren uitgelegd en dat is in elke Hillsong kerk exact gelijk. Daarna heb je de 'heart en soul nights' en daar wordt de visie meer toegespitst op lokaal niveau maar het past allemaal in de 'global vision'.” Er is ruimte voor eigen inbreng bij Hillsong Amsterdam, al moet dit wel binnen de visie van Hillsong passen:
“We willen dat iedereen visie gaat ontwikkelen voor zijn eigen team, met name de leiders en daarmee aan de slag gaat. Maar het moet wel passen binnen de visie van Hillsong, wat ik net aangaf dat je eigenlijk de parameters van de kerk hebt, ongeschreven regels zijn dat en dat is gewoon een cultuur, dat moet je aanvoelen als leider en binnen die parameters kun je zo hoog vliegen als je wil.”
Verschil tussen de afdelingen van Hillsong wereldwijd zit in het ontstaan van deze afdelingen en in kleine verschillen op lokaal niveau. Zo is Hillsong Amsterdam bijvoorbeeld officieel een stichting in plaats van een kerk en worden op bepaalde afdelingen de diensten niet in het Engels maar in de lokale taal gehouden. De overeenkomsten lijken echter veel groter dan de verschillen. Zo antwoordde Arjan Niemeijer op de vraag waarin verschilt Hillsong
Amsterdam van andere Hillsong afdelingen?
“Ik hoop in heel erg weinig dingen. Ik hoor wel eens van mensen die uit Sydney komen of uit Londen dat als ze in Amsterdam naar binnen lopen ze dezelfde 'feel' hebben dezelfde cultuur hebben en er zullen best wat praktische zaken anders gaan en andere methodes maar
uiteindelijk gaat het om de 'why' waarom doen we dingen, en dat is overal hetzelfde. We hebben bepaalde 'values' in de kerk en die zijn overal hetzelfde. Onze values zijn: generosity, living for the cause of Christ, submission en servanthood.’’
Op de vraag of je iedere Hillsong afdeling in de wereld kon binnenlopen en dan weet wat je kan verwachten, antwoordde Arjan Niemeijer:
“Ja, de grap is we hadden laatst een leidersdag waar allemaal kerkleiders van andere kerken uitgenodigd die zich hebben aangesloten bij het Hillsong netwerk. Dat is geen andere
denominatie of zo dat is echt gewoon voor mensen die wat willen leren van Hillsong en daar waren andere leiders van Hillsong Londen daar. Mensen konden vragen stellen en ik zat bij een groep waar het over pastorale dingen ging, over mensen en Peter Wilson (voorganger Hillsong Londen) die aan het vertellen was die gaf antwoord op vragen waarvan ik dacht: ja dat weet ik, ik weet de antwoorden er ook op. De antwoorden die hij gaf, die zou ik misschien anders geformuleerd hebben, maar ik heb precies hetzelfde geleerd als wat hij nu verteld, van Richard (voorganger Hillsong Amsterdam).”
Er zijn geen officiële interne opleidingen voor de voorgangers of andere mensen die bij Hillsong werkzaam zijn. De cultuur wordt op elkaar overgebracht tijdens de diensten, maar ook bijvoorbeeld tijdens de ‘connectgroups’. Zo is het binnen Hillsong belangrijker dat iemand zich voor een bepaalde functie als een betrouwbare compagnon heeft bewezen dan een passende studie heeft afgerond. Al zal er ook worden gekeken naar de talenten van deze persoon.
“Bij ons in de kerk, en dat is denk ik het verschil met heel veel andere kerken, is de manier waarop wij rekruten voor staf en leiderschapspositie binnen de kerk. We kijken naar het hart
38
van mensen. Dus we kijken bijvoorbeeld niet bij een voorganger heeft die en afgeronde Masteropleiding of heeft hij theologie gestudeerd maar we kijken naar hoe het hart van die persoon is en op de tweede plaats kijken we pas naar wat hij kan.”
Hillsong Amsterdam maakt bewust gebruik van nieuwe media:
“We gebruiken social media wel om te laten zien wie we zijn, daar bereik je gewoon mensen mee dus in die zin is dat wel bewust.”
Arjan Niemeijer is niet van mening dat Hillsong Amsterdam concurreert met andere kerken, omdat dat ook niet hun doel is. Zo nodigt Arjan Niemeijer iemand die bij een andere kerk is aangesloten niet per se uit om zich bij een ‘connectgroup’ aan te sluiten. Tot slot antwoordde Arjan Niemeijer op de vraag of Hillsong Amsterdam concurreert met andere vormen van zingeving:
“Dat hoop ik wel ja, omdat wij geloven in God en ik denk dat dat het beste voor de mens is weet je wel. We concurreren in die zin met bijvoorbeeld yoga, het hoeft elkaar niet te bijten: je gelooft in God en puur voor de beweging doe je yoga dat is prima, maar het spirituele erbij dat niet. Maar ik denk wel dat wij concurreren met andere vormen van zingeving omdat er mensen tot geloof komen die eerst iets anders geloven of veel met spiritualiteit bezig zijn maar dan hun weg vinden in God. Dus ja ik denk dat wij wel concurreren met andere vormen van zingeving.”
Analyse
Hillsong werkt op franchise basis en Hillsong Amsterdam krijgt van Hillsong Sydney het beleid in feite opgelegd. Er is dan ook standaardisering in de productieprocessen bij Hillsong terug te zien. Het beleid wordt ieder jaar via filmpjes op ‘vision sunday’ aan iedere afdeling