Naast onderwerpen als de pil, abortus en homoseksualiteit, heeft Der Spiegel in de jaren zeventig veel gepubliceerd over andere onderwerpen die in verband kunnen worden gebracht met het proces van seksuele liberalisering. In dit hoofdstuk zal ik een aantal thema’s behandelen die daarmee te maken hebben. Allereerst zal ik ingaan op naaktheid en pornografie. Het is opvallend hoe liberaal Der Spiegel over naaktheid en pornografie dacht en hoe dit in verband kan worden gebracht met de consumptiemaatschappij. Zo is er bij het bestuderen van de covers van het blad in de jaren zeventig op te merken dat geen gelegenheid werd overgeslagen om naakt tentoon te stellen. Tevens zullen in dit hoofdstuk seksonderwijs en seksueel gedrag aan bod komen. Door middel van deze twee
onderwerpen zal ik verder illustreren en onderbouwen hoe Der Spiegel dacht over seksualiteit, de seksuele moraal en de mate van vrijheid die het blad wenste die er zou zijn.
Naaktheid
Naaktheid was iets wat in de jaren vijftig en zestig nog grotendeels in de taboesfeer zat. Stapsgewijs veranderde dit en werd met name vrouwelijk naakt steeds meer onderdeel van het dagelijks leven en het straatbeeld. Dit werd onder andere bevestigd door het aantal covers van Der Spiegel in de jaren zeventig waarop vrouwelijk naakt te zien was. Zo was er voor 1970 niet een cover waarop naakt te zien was, maar tussen 1970 en 1980 waren er maar liefst 26, met een hoogtepunt in 1975 met vijf covers met naakt. Dit geeft aan dat Der Spiegel zeer liberaal dacht over (vrouwelijk) naakt en vond dat het voor iedereen te zien zou moeten en kunnen zijn. Door (vrouwelijk) naakt zo tentoon te stellen, gaf Der Spiegel een signaal af dat het de normaalste zaak van de wereld was en ging het blad mee in de stroom om standpunten ten opzichte van naaktheid te hervormen.
Wanneer we de naakte covers bestuderen valt het op dat Der Spiegel geen gelegenheid voorbij leek laten te gaan om vrouwelijk naakt op de voorkant te zetten, ook wanneer dit eigenlijk totaal
irrelevant was. Zo zijn er alleen al vier covers te zien met naakt die gaan over ziekte, een onderwerp waar naaktheid niet per definitie iets toevoegt. Daarnaast is de cover met Idi Amin een opvallende. De naakte vrouw naast de Oegandese dictator lijkt geen enkel nut te hebben of iets toe te voegen aan het punt dat Der Spiegel probeert te maken. De cover over de midlifecrisis waarbij de man te midden van zijn geklede vrouw en naakte maîtresse ligt, is ook een interessante en zet het argument van een op de man georiënteerd blad kracht bij. Der Spiegel lijkt te suggereren dat alleen de man een midlifecrisis kan hebben en dat hij zich dan zonder twijfel richt op een nieuwe, jonge vriendin. Bij alle covers lijkt het te gaan om de consumptie van het naakte lichaam waarbij Der Spiegel dit inzet in een poging de verkoopcijfers omhoog te krijgen. Naaktheid was in de mode, dus gebruikte Der Spiegel deze trend met het doel om meer magazines te verkopen. Hierbij werden mannelijke lichamen niet of nauwelijks ingezet voor commerciële doeleinden en waren het alleen de vrouwen wiens naaktheid graag gezien werd.
Naast de grote hoeveelheid naakte covers in de jaren zeventig schreef Der Spiegel ook een aantal artikelen over vrouwelijk naaktzijn. In een artikel over topless zonnen normaliseerde het blad dit fenomeen. Zo noemde Der Spiegel dit het bereiken van het vrije Europa en sprak van een voorwaartse beweging.160 Opvallend hierbij was ook het grote aantal foto’s dat Der Spiegel bij dit artikel plaatste van vrouwen met ontblote boezem. Der Spiegel leek blij te zijn met de ontwikkeling van het topless zonnen en sprak enthousiast over alle stranden in Europa waar deze voorwaartse beweging zijn intrede gedaan had. Het blad deed het voorkomen alsof topless zonnen volkomen normaal was en dat iedereen de nieuwe norm had geaccepteerd.
"Bei blanken Busen bleiben Bademeister kalt", fand "Bild am Sonntag" nach einer Umfrage in den Schwimmbädern westdeutscher Großstädte. Im Schwabinger Ungerer-Bad haben die Bade-Ordner kapituliert: "Einschreiten zwecklos" -- jedes zweite Mädchen sonnt sich busenfrei. In Hannover und Dortmund haben die Behörden dem Begehren in den Anstalten gleichfalls nachgegeben. Auch in Hamburger Freibädern nimmt kein Zeugwart mehr Anstoß. Und am West-Berliner Halensee, gleich hinter dem Kurfürstendamm, ließ sich die nackte Stadtguerilla nicht einmal durch eine Sau
aufstöbern, die ein Scherzbold zwischen sie trieb.161
Der Spiegel noemt vrouwen die topless zonnen zelfs moedig. Volgens het blad was het een vooruitgang en een logische reactie op het vele vrouwelijke naakt dat in de media en in het
160 Auteur onbekend, ‘Mit dem Busen am Wind’, Der Spiegel 30 (1978) p.122. 161 Auteur onbekend, ‘Mit dem Busen am Wind’, p.124.
straatbeeld te zien was. Der Spiegel spreekt van een nieuw soort vrijheid voor de vrouw en gaat zelfs zo ver om het een bevrijdingsoorlog te noemen. De ontblote boezem was niet alleen een reactie op het vele naakt in de media, maar ook op de onderdrukking die de vrouw ondervond van de man. Topless werd in toenemende mate hét symbool voor vrouwelijke vrijheid.162 De vrouw kon nu eindelijk doen en dragen wat ze wilde zonder dat hier op wat voor manier dan ook commentaar op kwam. Of dit ook daadwerkelijk zo was, was de vraag maar Der Spiegel deed er alles aan om de lezer ervan te overtuigen dat er een soort eindstadium bereikt was in de ontwikkeling van burgerlijke vrijheden voor de vrouw. Om de lezer verder over te halen dat het idee dat vrouwelijk naakt geheel normaal was, citeerde Der Spiegel de Franse couturier Courregés die stelde dat een ontblote boezem niet anders was dan het laten zien van benen of het gezicht.
"Warum sollte eine Frau nicht ihre Brüste zeigen? Sie zeigt doch auch ihre Beine und ihr Gesicht.”163
Ook citaten als ‘’Nacktsein verpflichtet zu nichts mehr’’164 droegen bij aan het willen normaliseren van vrouwelijk naakt. Der Spiegel meldde dat uit onderzoek is gebleken dat tachtig procent van alle vrouwen haar zelfbeeld liet afhangen van de grootte van haar borsten en het blad vindt het geen probleem als de vrouw zich beter voelt door ze te laten zien. Dat er een duidelijke verandering was ten opzichte van een decennium eerder wanneer het gaat om vrouwelijk naakt, maakte Der Spiegel meer dan duidelijk. Tegelijkertijd leek het blad de noodzaak te voelen om de lezer te informeren over het feit dat ook de man zich aan moest passen aan al dat vrouwelijk naakt en dat naakt niet als uitnodiging tot meer beschouwd moest worden.
Die Frauen nehmen sich heraus den Busen nicht länger zu verhüllen. Doch Männer seien davor gewarnt, falsche Schlüsse zu ziehen: Nackte Busen sind keine Annonce -- und seien sie noch so einladend präsentiert.…..Die Zeiten, in denen es für einen Mann gleichbedeutend war, eine Frau nackt zu sehen und sie zu besitzen, sind vorbei."165
De bevrijding van de vrouwelijke borst en de normalisering van vrouwelijk naakt leidt er volgens Der Spiegel toe dat de mate van erotiek die hier altijd aan verbonden was afneemt. Der Spiegel vraagt zich zelfs af wat er nu eigenlijk zo bijzonder is aan de vrouwelijke borst want bij mannen is er ook niets aan de hand als zij met ontbloot bovenlijf rondlopen.166
Ist denn am Frauenbusen was Besonderes"? Auch Frauen könnten Männerbrüste bewerten und bepunkten, klassifizieren, typologisieren, schematisieren: aber sie wollten und wollen es wohl nicht. Die Männerbrust wurde nicht besungen (…)167
162 Auteur onbekend, ‘Mit dem Busen am Wind’p.129. 163 Ibidem, p.125.
164 Ibidem, p.128. 165 Ibidem, p.129.
166 Auteur onbekend, ‘Ein Trotziges, gnadenloses Dennoch’, Der Spiegel 30 (1978),p.126. 167 Auteur onbekend, ‘Ein Trotziges, gnadenloses Dennoch’, p.126.
De bevrijding van de vrouw zat hem vooral in het feit dat vrouwen zich hebben kunnen losmaken van gevoelens van schaamte die verbonden waren aan naaktzijn. Der Spiegel moedigt daarom naaktzijn voor vrouwen aan. Het is niet alleen een kwestie van een stukje stof dat de borst bedekt, maar het is een uiting van vrijheid, het maken van eigen keuzes en het symboliseert verandering. Dat hier eerder moeilijk over werd gedaan, kwam door de overheersing van de man.168
Pornografie
In het naoorlogse Duitsland was er altijd al behoefte geweest aan pornografisch materiaal maar door taboes en wetgeving begaf pornografie zich steeds ‘’ondergronds’’. Vanaf midden jaren zestig
veranderde dit en kwam pornografie meer in de openbaarheid. Onder pornografie schaar ik films, magazines en andere literatuur maar ook seksclubs. Pornografisch materiaal werd begin jaren zeventig gelegaliseerd in West-Duitsland en was voor het overgrote deel afkomstig uit de
Scandinavische landen. Der Spiegel heeft de beperkende wetgeving rondom pornografie altijd onzin gevonden en vond van begin af aan dat het onderdeel moest kunnen zijn van de moderne
maatschappij waarin er geen sprake was van schaamte of preutsheid.169
Er meint, daß "der Paragraph 184 auch bei uns fallen wird -- in zehn Jahren werden wir darüber lachen, wie prüde wir einmal gewesen sind”.170
Der Spiegel publiceerde in 1979 een artikel over een seksclub en het werk in een club. In het desbetreffende artikel werd het hele gebeuren compleet genormaliseerd en presenteerde Der Spiegel de seksclub als een reguliere werkplek waar zelfs goede arbeidsvoorwaarden van toepassing waren die in veel andere banen moeilijk te vinden waren.171 Het blad lijkt bijna zover te gaan als het stimuleren van het werken in een seksclub, juist doordat de arbeidsvoorwaarden zo goed waren.
Im Tiffany gibt es genau die flexible Arbeitszeit, die der sozialen Situation von Millionen Frauen angepaßt wäre, aber in der gewöhnlichen Volkswirtschaft kaum angeboten wird.
Niet alleen de arbeidsvoorwaarden waren goed, maar het werk was ook niet moeilijk en het kostte weinig moeite. Nog een bijkomend voordeel was dat vrouwen zich konden bevrijden van het stigma dat ze een object zouden zijn.
Dies ist besser als kochen und saubermachen, dies ist keine Arbeit, dies ist spazierengehen.”172
Denn zugleich erlebt sie sich "unvermittelt wie sonst nie, als Sexualobjekt, und aus dieser Entwürdigung, die ich mittelbar im angezogenen Zustand auch erfahre, befreie ich mich hier
168 Ibidem, p.126.
169 Auteur onbekend, ‘Müdes Lächeln’, Der Spiegel 50 (1969), p.84. 170 Auteur onbekend, ‘Müdes Lächeln’, p.84.
171 Auteur onbekend, ‘Obskures Objekt’, Der Spiegel 9 (1979), p. 92. 172 Auteur onbekend, ‘Obskures Objekt’, p.93.
allmählich, ich biete keinen Sex, ich biete ein künstlich erzeugtes wollüstiges Verhalten, ich mache den Mann zu meinem Objekt, an dem ich mein tradiertes Verhalten von meinem originären Verhalten, meine Kultur von meiner Natur zu unterscheiden lerne".173
Der Spiegel gaat in deze wel erg ver in zijn poging om de lezer te overtuigen dat het werken in een seksclub normaal is en wordt hierbij enigszins ongeloofwaardig. Argumenten als ‘’goede
arbeidsvoorwaarden’’ en ‘’zich bevrijden van het beeld om een seksueel object te zijn’’ klinken wat vreemd als het gaat om het willen normaliseren van sekswerk, zeker gezien de tijd waarin dit geschreven werd. Der Spiegel ziet hier niet alleen de nadelen en het imago dat aan sekswerk verbonden is compleet over het hoofd maar lijkt ook de wat conservatievere consensus over dit onderwerp te willen vergeten. Dit is een typisch voorbeeld van de ambiguïteit van de seksuele liberalisering. Der Spiegel doet alsof sekswerk normaal is en een beroep is zoals ieder ander. Toch werd de status van normaliteit niet helemaal bereikt in de maatschappij omdat niet alleen vrouwen hiertegen in opstand kwamen maar ook omdat een groot deel van de samenleving de mening van Der Spiegel nog niet deelde. Vrouwen voelden zich niet meer serieus genomen. Dat bleek ook uit een artikel uit 1978 genaamd ‘’Frauen schlagen zurück’’ waarin vrouwen een tijdschrift hebben
aangeklaagd vanwege het plaatsen van naaktfoto’s waardoor zij zich beledigd voelden. Der Spiegel leek geen idee te hebben wat de aanklagers precies zo problematisch vonden en snapte de aanklacht dan ook niet.
Das alles kann man tun. Zehn Frauen aber, die am "Stern" Anstoß genommen haben, fühlten sich kollektiv beleidigt und verklagten die Illustrierte auf Unterlassung in der Zukunft. Was soll unterlassen werden? Die Klägerinnen dadurch zu beleidigen, daß auf den Titelseiten des Magazins "Stern" Frauen als bloßes Sexualobjekt dargestellt werden und dadurch beim männlichen Betrachter der Eindruck erweckt wird, der Mann könne über die Frau beliebig verfügen und sie beherrschen.
So steht es in der Zivilklage, die von der renommierten Hamburger Rechtsanwältin Gisela Wild vertreten wird. Ein Jux? Leider nicht.174
Dat Der Spiegel sowieso niet begreep wat justitie te maken had met pornografie blijkt ook uit de onderstaande citaten. Hieruit is op te maken dat Der Spiegel van mening was dat justitie een dogmatisch apparaat was dat is blijven steken in het verleden. De vraag was echter wel of justitie achterbleef, dat Der Spiegel zijn tijd vooruit was of dat Der Spiegel graag wilde dat de samenleving open en tolerant tegenover zaken als pornografie stond maar dat dit in feite niet zo was.
Damit würde sich, allen zeitweiligen Rückschlägen zum Trotz, wieder einmal erweisen, daß die Justiz als Zensor dargestellter Sexualität im Grunde in hoffnungslose Rückzugsgefechte verstrickt ist.175
Denn selbst Pornographie hat mit nackten Hintern, und auch mit dem jeweiligen Gegenteil, im Ernst nichts mehr zu tun. Gesetzgeber und andere Sittenwächter, denen diese angestrengt zügellosen
173 Ibidem, p.97.
174 Rudolf Augstein, ‘Die Frauen schlagen zurück’, Der Spiegel 27 (1978), p.76.
Abbildungen vom Stellungskrieg der Geschlechter immer noch strafwürdig erscheinen, sind weit hinter der Zeit her.176
Die Kino-Klausel im Gesetz ist ein Relikt noch aus der Zeit des totalen Porno-Verbots und eher ein Fremdkörper im heutigen Recht.177
Volgens Der Spiegel zijn pornografie en seks een normaal onderdeel van het dagelijks leven geworden en kan het niet meer als zonde beschouwd worden. Zo kan het thema seksualiteit en alles wat daar bij hoort tijdens de conversatie op feesten en partijen tegenwoordig onder de noemer ‘’koetjes en kalfjes’’ geschaard worden, aldus Der Spiegel.
Zumindest eine Anspielung auf den Orgasmus gehört heutzutage zum anständigen Party-Dialog wie das Halleluja zum Italo-Western (…)178
Zoals hierboven al duidelijk werd, was Der Spiegel voorstander van het liberaliseren van de wetgeving rondom pornografie en seksualiteit en vond het blad dat het zonder problemen onderdeel zou moeten kunnen zijn van de Duitse samenleving. Der Spiegel wijdde gedurende de jaren zeventig een groot aantal artikelen aan het thema ‘’pornografie’’ en kwam in deze artikelen met talloze
argumenten die voor normalisering pleiten. Zo was volgens het magazine het zien van pornografie niet schadelijk voor kinderen en was er nooit een verband aangetoond tussen het kijken van pornografie en het plegen van strafbare seksuele feiten. Het was zeer onwaarschijnlijk dat het zien van pornografisch materiaal een negatief effect heeft op mensen. Dit bleek volgens Der Spiegel duidelijk uit onderzoek. Een onderzoek uit Denemarken toonde zelfs aan dat het aantal seks
gerelateerde delicten sinds de legalisering van pornografie was afgenomen.179 Pornografie verbergen of verbieden voor minderjarigen was volgens het blad dan ook zinloos, juist omdat deze
leeftijdsgroep toch wel een manier zou vinden om er aan te komen als ze het wilden.180
Naast het feit dat Der Spiegel beargumenteerde dat pornografie voor iedereen toegankelijk zou moeten zijn, discussieerde het blad uitgebreid over het gegeven of pornografie verbieden of in beslag nemen, wat voor de legalisering ervan nog gebeurde, wel grondwettelijk juist was. Het feit alleen al dat Der Spiegel dit in twijfel trok, zegt genoeg over het eigen standpunt.181 Der Spiegel stelde onder meer door het geven van een aantal voorbeelden dat veel gevallen van vrouwelijk naakt gezien konden worden als kunst. Kunst is niet verboden, dus waarom pornografie wel? Ook hier is de argumentatie van Der Spiegel wat vergezocht wat de geloofwaardigheid niet ten goede komt.
Denn die Grenzen zwischen Pornographie und Kunst verlieren im Liberaliserungsprozeß zusehends an Konturen.182
176 Auteur onbekend, ‘Bäcker, Du großer Verführer’, Der Spiegel 39 (1975), p. 134. 177 Auteur onbekend, ‘Mit und ohne’, Der Spiegel 36 (1975), p.50.
178 Auteur onbekend, ‘Bäcker, Du großer Verführer’, p.134. 179 Auteur onbekend, ‘Müdes Lächeln’,p.97.
180 Auteur onbekend, ‘Niemand braucht Porno zu lesen’, Der Spiegel 50 (1969), p.99. 181 Auteur onbekend, ‘Müdes Lächeln’,p84.
Der Spiegel schaart magazines met naakte vrouwen die in straatkiosken te koop zijn onder dezelfde noemer als historische kunstwerken waarop een vrouw te zien is met ontblote borst. Elke
weldenkende lezer zou zich kunnen bedenken dat deze argumentatie compleet uit zijn verband gerukt is. In plaats van overtuigend is Der Spiegel in dit geval ongeloofwaardig.
Seksonderwijs
Uit bovenstaande thema’s is gebleken dat Der Spiegel zeer vooruitstrevend en liberaal stond
tegenover onderwerpen die met seksualiteit te maken hadden. Dit is ook op te maken uit de mening die het blad had over seksonderwijs, dat eind jaren zestig verplicht werd op alle middelbare scholen in de Bondsrepubliek en werd ingericht naar Scandinavisch model. Het invoeren van het zogenaamde
Sexualunterricht ging niet zonder slag of stoot.183 Zowel groepen ouders als docenten waren tegen. Ze waren het niet eens met de methodes die er gebruikt werden en met hetgeen dat de kinderen moesten leren over seksualiteit.184 Hieruit blijkt wel dat het onderwerp seksualiteit nog erg in de taboezone zat. Wel was 93,8% van alle docenten voor seksonderwijs, de vraag was alleen wie het zou moeten gaan geven.185 Tot de invoering van het seksonderwijs werd de mens gezien als wezen zonder onderlijf en werd de ware anatomie van de mens in veel schoolboeken zo goed als verzwegen. De ommezwaai naar gehele openheid was dan ook een grote verandering die niet voor iedereen even makkelijk ging. Leraren hadden moeite om hun leerlingen over seksualiteit te vertellen omdat ze hierdoor ook geconfronteerd werden met hun eigen seksualiteit die voortkwam uit een taboesfeer. Toch waren de tijden van taboe en preutsheid volgens Der Spiegel voorbij en waren veel ouders blij dat scholen de voorlichting voor hun rekening zouden nemen zodat zij dit moeilijke onderwerp zelf niet hoefden te behandelen.
Bei der Bewältigung ihrer prüden Vergangenheit mokierten sich katholische Pädagogen gar über den eigenen Berufstand.186
Doch der Widerstand hat nachgelassen. Zumeist reagieren heute die Eltern wie im kleinstädtischen Bad Vilbel bei Frankfurt. Dort registrierte die stellvertretende Direktorin des Georg-Büchner-
Gymnasiums, Dr. Margarete Eilers, erleichterte Zustimmung ihrer Erziehungspartner: "Um Himmels willen, nehmt ihr die heißen Kartoffeln!’’187
Ondanks het feit dat seksonderwijs eind jaren zestig werd ingevoerd, wat een hele stap richting normalisatie van het onderwerp was, leek Der Spiegel niet geheel tevreden. Zo leek het blad de onderwijsmethode wat hypocriet te vinden en het niet eens te zijn met de literatuur die er gebruikt