De rol van de fiets als milieuvriendelijke schakel in de vervoersketen dient versterkt te worden door het schep- pen van ruimtelijke voorwaarden. De keuze voor de fiets kan aantrekkelijker gemaakt worden door verbetering van fiets huursystemen, overstap- en stallings- mogelijk-
68
REGIONAAL
twee netwerken:
dragermodel
STAD
groen-blauwe
radialenmodel
STAD EN RAND
twee netwerken:
activiteitenmodel
schema 5 gidsmodellen / GEBIEDEN
70
4. Meekoppelen van stromenbeheer
in gebiedsontwikkeling
De voor klimaatadaptatiemaatregelen belangrijke groen-blauwe structuren staan vaak onder druk van stedelijke groei. Hoe kan gebiedsontwikkeling de rol van deze structuren versterken?
de opgave
ruimtelijke kwaliteit, terug naar de inhoud
Het gebieden perspectief wordt in de praktijk meestal aangeduid met het begrip ruimtelijke kwaliteit. In de Ne- derlandse Ruimtelijke Ordening is dit begrip sinds de ja- ren tachtig omschreven als een combinatie van gebruiks-
waarde, belevingswaarde en toekomstwaarde. Deze drie gaan terug op de twee duizend jaar oude waarden van Vitruvius: de utilitas ( de bruikbaarheid), de venustas (de
‘schoonheid’) en de firmitas (stevigheid). Tegenwoordig wordt in de ruimtelijke ordening gebruikswaarde ingevuld als “nut en noodzaak van het programma, in combina- tie met gebruik van de eigenschappen van het gebied.” Bij de belevingswaarde gaat het om “beeldkwaliteit, het ‘mooie’, het gevoel van (toekomstige) gebruikers. En bij
toekomstwaarde denken we vooral aan “het vermogen
om ruimtelijke gevolgen van veranderende omstandighe- den op te vangen” (VROMraad 2011:17). In de analyse van de VROM raad is de ‘ruimtelijke kwaliteit losgezon- gen van de ruimtelijke ordening, de vorm is losgeraakt van de inhoud. Dit hangt samen met een sterkere nadruk op marktwerking in de afgelopen jaren. “Het herkenbare beeld van plekken en gebouwen werd een commerciële factor in het losmaken van investeringen.” (VROMraad 2011:18) Waar de raad voor pleit is om de integrale bete- kenis van ruimtelijke kwaliteit weer te herstellen door de relatie tussen beeld en de inhoud te versterken.
Dat is geen eenvoudige opgave want de drijvende krach-
ten achter de dynamiek van de ruimtelijke ontwikkeling zijn sterk. Vooral aan de stadsranden, bij de afslagen van de autowegen, schieten bedrijventerreinen als pad- destoelen uit de grond en de ‘verrommeling’ die daarvan het gevolg is vormt een bron van zorg voor bewoners, bestuurders en voor hen die zich beroepsmatig bezig- houden met ruimtelijke ordening. Tot de instrumenten die in antwoord hierop in de ruimtelijke ordening zijn ontwik- keld behoren het compacte stadbeleid, het contouren
beleid en ook de lagenbenadering, die alle in het Ruim-
telijke Ordeningsbeleid een grote rol spelen.
van defensief naar procesgericht
De gidsprincipes en gidsmodellen die wij hier voorstellen gaan niet uit van een defensieve houding. De groei van de steden kan niet worden tegengehouden om de natuur te beschermen. In dit verband is het contourenbeleid te defensief. Wel kan de stedelijke ontwikkeling zelf eco- logischer worden door meer samen te werken met de natuur. Dat betekent dat natuur niet alleen beschouwd wordt als object, gebied of soort, maar vooral als proces. (Tjallingii, 2000, 2011). Een voorwaarde daarvoor is wel dat er in stedelijke gebieden voldoende groene ruimten blijven, ook al zullen dat vaak geen beschermde natuur- gebieden zijn.
Werken met de natuur is werken met ecologische pro-
cessen in relatie met de sociale en economische proces- sen die de ontwikkeling aandrijven. De lagenbenadering is hierbij een belangrijk analytisch instrument maar er zijn ook handelingsperspectieven nodig: kansrijke com- binaties die passen bij de laagdynamische (slow-lane) en hoogdynamische (fast-lane) activiteiten. Dat vraagt
om een ruimtelijke structuur die ook de processen kan dragen.
Meekoppelen van gebiedsontwikkeling met klimaatadap-
tatie vraagt om ruimte voor processen. In dit verband gaat het dan vooral om de processen die met waterber- ging en het voorkomen van hittestress samenhangen. Bovendien impliceert dit meekoppelen met de in de voorgaande hoofdstukken besproken energie, voedsel en verkeersstromen.
Ruimte maken voor groen en waterberging betekent ook meekoppelen met het bodembeleid (Dirven - van Bree- men e.a. 2011). Wanneer waterberging aan de rand van de stad in plaats komt van kunstmatig laag gehouden peilen, zal in veengebieden ook de oxydatie van het veen sterk verminderen en daarmee zowel de uitstoot van kooldioxide en de bodemdaling.
De ruimtelijke concurrentie tussen stad en land heeft in de Nederlandse praktijk geleid tot een ruimtelijke ordening waarin getracht wordt om stedelijke ontwikkeling com- pact te houden en de uitbreiding van steden te binden aan rode contouren. Ook nu de nieuwe Structuurvisie In- frastructuur en Milieu (Ministerie van I&M, 2011b) dit be- leid grotendeels overlaat aan Provincies en Gemeenten, blijft dit wel de rode draad in het beleid. Meekoppelen met klimaatadaptatie vraagt om meer aandacht voor het verbinden van activiteiten in stad en land dan voor het scheiden ervan. Waterberging en ruimte voor watersys- temen en waterafvoer vragen om ruimte die goed ge-
waar beheer vooropstaat: de slow-lane. Om de synergie van deze rustige activiteiten tot hun recht te laten komen is het goed om ze niet te laten verstoren door industrie, logistiek, intensieve landbouw en grote publiekstrekkers. Dat zijn hoog dynamische activiteiten waar exploitatie vooropstaat en snelle reacties op veranderingen in de markten mogelijk moeten zijn: de fast-lane. Het fast-la- ne systeem wordt gedragen door het verkeersnetwerk, vooral door de auto infrastructuur met een rol voor spoor- wegen en vaarwegen. Het slow-lane systeem heeft als drager het waternetwerk, vooral het afwateringssysteem met de waterberging.
Wij werken deze opgaven uit in drie gidsprincipes.