4.1 Samenstelling Corpus
In eerste instantie was het mijn doel te onderzoeken of het overzicht van ‘Leidse’ handschriften, dat ik heb verkregen uit de BD, compleet was en of alle handschriften inderdaad konden worden toegeschreven tot ‘Leids pen- en penseelwerk’. Er zijn verschillende mogelijkheden waarop men kan zoeken in de BD.136 Ik heb onder andere gezocht op signatuur (SI), titel (TI), locatie en datum (LD), locatie en origine (LO) en op miniaturist register (MR). Door te beginnen met het zoeken op
signatuur kon ik alle handschriften nalopen en kijken of er afbeeldingen van beschikbaar waren. Bij het zoeken naar LD en LO heb ik gezocht op specifiek ‘Leiden’. Ik kwam al vrij snel tot de conclusie dat alle handschriften die ik onder deze noemer vond, ook al aanwezig waren in mijn voorlopige corpus. Aangezien ik al wat meer informatie had vergaard en mij opviel dat ‘Meesters van Hugo Janszoon van Woerden’ vaak genoemd werd, heb ik besloten in het miniaturist register als laatste daarnaar te zoeken. Ook hier kwam ik veelal uit op handschriften die zich al in mijn corpus bevonden. De volgende stap was om te kijken welke handschriften van mijn voorlopige corpus afbeeldingen bevatten en of ik op andere manieren afbeeldingen kon lokaliseren. Tijdens mijn
stageperiode heb ik meerdere handschriften kunnen aanvragen in de KB, deze kunnen bestuderen en hiervan foto’s kunnen maken.
Voor de overige handschriften heb ik andere (onderstaande) bronnen bestudeerd.
De MIM is een internetpagina, beheerd door de KB, waar zich informatie bevindt over alle verluchte middeleeuwse manuscripten van de KB en museum Meermanno-Westreenianum.137 In MIM kun je, onder andere, zoeken op: ‘Shelf Mark’, ‘Author and Title’, ‘Language’, ‘Miniaturist’, ‘Image Type’ en ‘Place of Origin’. Met het zoeken op ‘Shelfmark’ kwam ik de handschriften van mijn voorlopige corpus tegen, maar alleen met afbeeldingen van de miniaturen per handschrift. Ook kwam ik niet veel verder met het zoeken op ‘Leiden’ bij ‘Place of Origin’. Deze werken bevonden zich al in mijn corpus.
136 Byvanck Database. (Inmagic DBT Textworks) Geraadpleegd gedurende mijn gehele stageperiode (6 januari 2016 tot en met 2 juni 2016)
137 Koninklijke Bibliotheek Den Haag. Medieval Illuminated Manuscripts.
Results 1 - 13 of 13 for: (place all "Leyden") Den Haag, KB, 74 G 3 Den Haag, KB, 76 G 10 Den Haag, KB, 76 G 13 Den Haag, KB, 129 F 4 Den Haag, KB, 129 G 2 Den Haag, KB, 132 B 13 Den Haag, KB, 132 G 37 Den Haag, KB, 132 G 38 Den Haag, KB, 133 D 1 Den Haag, KB, 133 H 16 Den Haag, KB, 135 E 12 Den Haag, KB, 135 G 12 Den Haag, MMW, 10 F 20
Daarnaast heb ik gezocht op ‘Zuid-Holland’. Hier kwamen wel handschriften naar voren die zich nog niet in mijn corpus bevonden, maar na verdere bestudering heb ik besloten deze niet te
gebruiken, aangezien er geen ‘Leids’ pen- en schilderwerk voorkwam in de handschriften. Bij het zoeken naar ‘Masters of Hugo Jansz. van Woerden’ kwamen maar vier treffers naar boven waar ik al van op de hoogte was: Den Haag, KB, 132 G 37, Den Haag, KB, 132 G 38, Den Haag, KB, 133 D 1 en Den Haag, MMW, 10 F 5. In de MIM kun je ook zoeken op ‘Religion and Magic’, ‘Nature’, ‘History’, ‘Bible’, enz. Dit heeft mij niet verder geholpen met vinden van bruikbare handschriften.
De MMDC-database bevat beschrijvingen van alle middeleeuwse westerse handschriften tot en met circa 1550, geschreven in Latijns schrift en bewaard in de openbare en semiopenbare collecties in Nederland.138 Deze omvatten de collecties van bibliotheken, musea, archieven, collecties van kloosterorden en een aantal particuliere instellingen, open voor onderzoekers. Hier vind je onder andere ‘Manuscript databases’, ‘Education and tools’, ‘Research in the Netherlands’ en ‘International Research and Libraries’. Bij het zoeken op ‘Leiden’ onder het kopje ‘Free search’ kwam ik op 6017 resultaten, ‘penwork’ leverde geen resultaten op en bij het zoekwoord ‘South-Holland’ heb ik zes resultaten gevonden:
138 Koninklijke Bibliotheek Den Haag. Medieval Manuscripts in Dutch Collections.
Gevonden resultaten:
- Amsterdam, UB VU, ms. XV 00003 Ordinal of the Chapter of Sion, Utrecht. second half of the 15th century
- Haarlem, SB : ms. 184 C 5 Antiphonal. 1480
- Haarlem, SB : ms. 184 C 8 Missal (winter part). c. 1415-1425 and c. 1490-1510 - Leeuwarden, Tresoar : PBF 6168 hs Antiphonal, use of Rome (winter part). c. 1520 - Den Haag, KB : ms. 130 E 5 Book of hours. 1470-1480, 1480-1490, 1500-1520 - Utrecht, RMCC: OKM h 3 Breviary, use of Utrecht. c. 1485-1500
Ook kan er in de MMDC gezocht worden op ‘Origins and provenance’. Het zoeken op Zuid- Holland leverde 34 treffers op en bij het zoeken naar Leiden in ‘City of Origine’ kreeg ik 47 treffers. Van Leiden heb ik hieronder de treffers getoond. Enkele nuttige handschriften die ik vond onder de treffer Zuid-Holland, bevonden zich ook in het rijtje bij het zoeken naar Leiden.
1. Amsterdam, BPH : ms. ICN 11 Book of hours. c. 1480-1490 2. Amsterdam, BPH : ms. ICN 15 Book of hours. c. 1500
3. Cuijk, SA : ms. 27 Book of hours. 1458 or last quarter 15th century 4. Den Haag, KB : ms. 71 J 27 Composite manuscript. 1552 and 1528
5. Den Haag, KB : ms. 73 E 40 Memorial Book of the Holy Spirit in Leiden. early 15th - 16th century
6. Den Haag, KB : ms. 73 E 41 Memorial Book of the Holy Spirit in Leiden. early 16th century 7. Den Haag, KB : ms. 73 E 39 Memorial Book of the Holy Spirit in Leiden. 1386 - 16th century 8. Den Haag, KB : ms. 74 G 3 Prayer book. late 15th century
9. Den Haag, KB : ms. 74 G 4 Book of hours, use of Utrecht. last quarter 15th century 10. Den Haag, KB : ms. 79 K 9 Prayer book. 1537
11. Den Haag, KB : ms. 129 F 4 Book of hours. third quarter 15th century and early 16th century 12. Den Haag, KB : ms. 129 G 2 Book of hours. early 16th century
13. Den Haag, KB : ms. 130 E 5 Book of hours. 1470-1480, 1480-1490, 1500-1520 14. Den Haag, KB : ms. 130 E 19 Book of hours. late 15th century
15. Den Haag, KB : ms. 132 B 13 Confirmation of the foundation of the monastery Mariënpoel near Leiden by Baldwin of Zwieten / Philip of Burgundy. early 16th century
16. Den Haag, KB : ms. 133 D 1 Book of hours. c. 1480-1500
18. Den Haag, KB : ms. 133 M 124 Book of hours. last quarter 15th century 19. Den Haag, MM : ms. 10 F 5 Book of hours, use of Utrecht. c. 1480-1500 20. Den Haag, MM : ms. 10 F 20 Book of hours, use of Utrecht. c. 1475-1490 21. Leiden, UB : ms. LTK 336 Homilies (by the Churchfathers).
22. Leiden, RAL : 65052/7 Vigilienboek. c. 1480
23. Leiden, RAL : 65052/8 Vigilienboek. 15th century
24. Leiden, RAL : Archief der Secretarie, no. 22 Report of the collapse of the tower of the Pieterskerk, Leiden in 1512. between 1512 and 1531
25. Leiden, RAL : Archief Kerken, no. 1438 Choir book. 1549 26. Leiden, RAL : Archief Kerken, no. 1439 Choir book. 1559 27. Leiden, RAL : Archief Kerken, no. 1440 Choir book. 1559
28. Leiden, RAL : Archief Kerken, no. 1441 Choir book. between 1449 and 1560 29. Leiden, RAL : Archief Kerken, no. 1442 Choir book. between 1449 and 1570 30. Leiden, RAL : Archief Kerken, no. 1443 Choir book. between 1449 and 1560
31. Leiden, RAL : Archief Kerken, no. 415 Cartulary of the chapter of St. Pancras. shortly after 1366, perhaps after 1369
32. Leiden, RAL : Archief Kerken, no. 493 Cartulary of the chapter of St. Pancras, Leiden. c. 1380- 1472, with addtitons till 1549
33. Leiden, RAL : Archieven van de Kloosters, no. 208a Bookcatalogue. c. 1495
34. Leiden, UB : ms. BPL 2260 Letters concerning Jerome / pseudo-Eusebius, pseudo-Cyril of Jerusalem. second half 15th century
35. Leiden, UB : ms. BPL 3 Chroniques (parts I-II) / Jean Froissart. 1470
36. Leiden, UB : ms. LTK 295 Book of hours and Prayer Book. second half 15th century 37. Leiden, UB : ms. BPL 2480 Prayer book. 1528
38. Leiden, UB : ms. BPL 2777 Antiphonal. 1562 39. Leiden, UB : ms. BPL 2879 Missal. 1438
40. Leiden, UB : ms. BPL 51 : 1 De civitate Dei (Books I-XI) / Augustine of Hippo. 1453 41. Leiden, UB : ms. BPL 51 : 2 De civitate Dei (Books XII-XXII) / Augustine of Hippo. 1444 42. Leiden, UB : ms. LTK 218 : 2 Sermon on the Canticle of Canticles and other text(s). first half
16th century
43. Utrecht, RMCC : ms. ABM h 30 (formerly) Book of hours and prayer book. c. 1475-1500 44. Utrecht, RMCC : ms. BMH h 162 Book of hours. c. 1480-1490 and 1500-1510
45. Utrecht, RMCC : ms. BMH Warm h 92 A 7 Book of hours. c. 1440-1460 46. Utrecht, RMCC: OKM h 2 Book of hours. 1480-1490 and 1500-1510 47. Utrecht, RMCC : ms. BMH h 49 Book of hours. c. 1470-1490
Veel van deze treffers bevonden zich al in mijn corpus, maar er waren ook handschriften die ik nog niet had gevonden. Deze heb ik bestudeerd op basis van mogelijk ‘Leids’ pen- en/of
schilderwerk en daarna aan mijn corpus toegevoegd. Naast het zoeken op deze termen heb ik ook specifiek gezocht op acht handschriften waarvan ik geen informatie kon vinden in MIM. Dit zijn de handschriften: Den Haag, KB, 74 G 4, Den Haag, KB, 133 E 24, Den Haag, KB, BPH 11, Den Haag, KB, BPH 15, Den Haag, KB, BPH 79, Den Haag, KB, BPH 137, Den Haag, KB, BPH 145 en Den Haag, KB, BPH 163.
Een andere bron is de GGC. Deze maakt metadatabeheer een stuk eenvoudiger door een gezamenlijke infrastructuur te bieden om alles te catalogiseren. Voor de Nederlandse bibliotheken wordt deze infrastructuur door Online Computer Library Catalog (hierna afgekort tot OCLC) beheerd. De GGC wordt gebruikt door alle wetenschappelijke en openbare bibliotheken, de meeste universiteits- en hogeschoolbibliotheken en een groot aantal speciale bibliotheken in Nederland.139 In dit systeem heb ik op meerdere trefwoorden gezocht, namelijk:
Z Leiden, dit leverde 401 resultaten op (de ‘Z’ staat hier voor ‘zoeken’) Z ttl Leiden, dit leverde 32342 resultaten op (de ‘ttl’ staat hier voor ‘titel’) Z ttl Penwerk, dit leverde zes resultaten op
Z ttl Leids Penwerk, dit leverde nul resultaten op Z ttl Zuid-Holland, dit leverde 4562 resultaten op Z ttl Book of Hours, dit leverde 66258 resultaten op Z ttl Getijdenboek, dit leverde 466 resultaten op
Aangezien er per zoekactie vrij veel resultaten waren, heb ik ze met name bekeken door te letten op het woord ‘Leiden’, de jaartallen en wat voor werken het waren (bijvoorbeeld getijdenboeken). In dit systeem heb ik in ieder geval twee handschriften gevonden die nog niet in mijn corpus stonden en zeker bruikbaar waren: Den Haag, KB, 79 K 18 en Den Haag, KB, 79 K 37. Ook heb ik in dit systeem
139 OCLC Nederland.
extra gezocht op het woord getijdenboek en dan met name gekeken naar de herkomst en
vervaardiging. Hieruit kwamen de volgende handschriften naar voren (alleen in de KB), waarbij ik meteen heb aangegeven of het werk zich al in mijn corpus bevindt, niet bruikbaar is, of juist later bruikbaar bleek te zijn. Achter elke signatuur staat de mogelijke plaats van origine weergegeven. Den Haag, KB, 72 J 6, Zuid-Holland (Delft?) Niet bruikbaar
Den Haag, KB, 72 J 7, Delft Niet bruikbaar Den Haag, KB, 74 G 3, Leiden Al in corpus Den Haag, KB, 74 H 8, Zuid-Holland Niet bruikbaar Den Haag, KB, 74 H 28, Delft Niet bruikbaar Den Haag, KB, 75 H 48, Zuid-Holland Niet bruikbaar
Den Haag, KB, 76 G 10, Leiden Al in corpus
Den Haag, KB, 76 G 13, Leiden Al in corpus
Den Haag, KB, 76 G 26, Delft Niet bruikbaar Den Haag, KB, 78 F 82, Zuid-Holland Niet bruikbaar Den Haag, KB, 79 K 18, Leiden Bruikbaar gebleken Den Haag, KB, 79 K 23, Zuid-Holland of Utrecht Niet bruikbaar Den Haag, KB, 129 G 2, Oegstgeest Al in corpus Den Haag, KB, 129 F 4, Leiden Al in corpus Den Haag, KB, 130 E 4, Zuid- Holland Niet bruikbaar Den Haag, KB, 130 E 5, Zuid-Holland Al in corpus Den Haag, KB, 130 E 19, Holland (Leiden?) Bruikbaar gebleken Den Haag, KB, 131 G 7, Haarlem Niet bruikbaar Den Haag, KB, 131 G 8, Delft Niet bruikbaar Den Haag, KB, 131 H 3, Delft Niet bruikbaar Den Haag, KB, 132 G 37, Leiden Al in corpus Den Haag, KB, 133 D 1, Zuid-Holland (Leiden?) Al in corpus Den Haag, KB, 133 D 5, Zuid-Holland Niet bruikbaar Den Haag, KB, 133 E 15, Zuid-Holland (Leiden?) Mogelijk bruikbaar Den Haag, KB, 133 E 17, Zuid-Holland Niet bruikbaar Den Haag, KB, 133 E 19, Delft Niet bruikbaar Den Haag, KB, 133 E 24, Leiden Al in corpus
Den Haag, KB, 133 H 16, Leiden Al in corpus Den Haag, KB, 133 H 30, Zuid-Holland Bruikbaar gebleken Den Haag, KB, 133 M 82, Zuid-Holland Niet bruikbaar Den Haag, KB, 133 M 124, Leiden Al in corpus Den Haag, KB, 135 E 12, Leiden Al in corpus Den Haag, KB, 135 G 9, Delft Niet bruikbaar Den Haag, KB, 135 K 30, Zuid-Holland (Gouda?) Niet bruikbaar Den Haag, KB, 135 K 40, Zuid-Holland (Delft?) Niet bruikbaar
De Manuscrits dátes conservés dans les Pays-Bas is een catalogus van G.I. Lieftinck (Nederlands hoogleraar aan de Universiteit van Leiden) en J.P. Gumbert (Nederlands hoogleraar westerse
paleografie en handschriftkunde) van gedateerde handschriften die bewaard zijn in Nederland. Het is een paleografische catalogus van manuscripten met Latijns schrift en datumaanduiding. Het werk geeft over ongeveer dertig Leidse handschriften beknopte informatie.140
140 Lieftinck, G.I. en Gumbert, J.P. Manuscrits datés conservés dans les Pays-Bas : catalogue paléographique des manuscrits en écriture latine portant des indications de date. Amsterdam : North-Holland Publishing
4.2 Corpus opbouw
Na het doorlopen van alle bovenstaande bronnen kreeg het corpus meer vorm. In de bijlage staat het complete overzicht van mijn corpus (Bijlage 2). Daarin heb ik achter elke signatuur aangegeven van welke handschriften ik geen afbeeldingen heb kunnen vergaren. Om die reden heb ik die handschriften uit mijn corpus verwijderd. De overgebleven handschriften ben ik verder gaan onderzoeken op schrift, penwerk, randversiering en miniaturen.
Als eerste heb ik een tabel gemaakt waarin ik per handschrift een kort overzicht geef dat bestaat uit titel, miniaturist, datum, locatie, versiering van de randen, overige versiering, annotatie en herkomst (Bijlage 3). Deze gegevens zijn gebaseerd op informatie vergaard uit de BD. De handschriften zijn weergegeven op alfabetische volgorde met de originele benaming voor standplaats en signatuur. Naar aanleiding van deze tabel ben ik mij meer gaan verdiepen in de verschillende onderdelen en of de informatie die door de bronnen is gegeven ook daadwerkelijk klopt. Met name de origine van de handschriften, gegeven door de BD, trek ik in twijfel. Over het algemeen staat er Leiden en Zuid- Holland, maar ook meermaals Leiden met een vraagteken erachter of een andere stad, bijvoorbeeld Delft, Haarlem, Zwolle of Noord-Holland in het algemeen. Voor dit onderzoek ligt mijn focus op werken in en rondom Leiden en ben ik dieper ingegaan op de origine van de werken en of zij,
ondanks een andere origine, van toegevoegde waarde zijn voor mijn corpus. Wat ook opgemaakt kan worden uit de tabel is dat bij sommige handschriften de ‘Meesters Hugo Jansz. van Woerden’ zijn weergegeven als miniaturist. Het is het onderzoeken waard of deze handschriften onderlinge overeenkomsten vertonen en ons meer informatie kunnen bieden over de miniaturisten en of het vervaardigingsatelier in en rondom Leiden lag. De miniaturen, versiering van de randen en daarnaast penwerkversiering moeten ook dieper onderzocht worden. Zijn er overeenkomsten en/of verschillen op te merken in deze vormen van versiering, kunnen er groepen worden gemaakt van handschriften waarin bijvoorbeeld dezelfde miniatuur meermaals terugkomt. Daarnaast zou er misschien een duidelijkere origine kunnen worden vastgesteld door de gerubriceerde heiligen die in de kalenders zijn weergegeven. Over het algemeen is bijna in elk handschrift in mijn voorlopige corpus St. Jeroen (17 augustus) terug te vinden, maar opvallend zien we ook St. Hippolytus (13 augustus), elfduizend Maagden (21 oktober), Augustini episcopi et doctoris nostri (28 augustus), St. Adalbert (25 juni) en staat er op f. 130v van Den Haag, MMW, 10 F 5 ‘Sinte Martijn patroon van onse sticht’. Misschien zouden deze heiligen of heiligendagen ons meer kunnen vertellen over de handschriften en de plaats van vervaardiging of voor wie het werk mogelijk vervaardigd is. Bij een paar handschriften staat
aangegeven door wie het is gemaakt, of voor wie: (1) Gemaakt voor Elyzabeth van Zaers, non, waarschijnlijk in het klooster van Poelgeest in Leiden (Leiden, UB, BPL 224), (2) Gobburch Heinric Paedsdochter, begijn in Leiden, dochter van schepen Hendrik Paeds (Leiden, UB, BPL 2729) en (3) nagelaten door Sister Eelf Sinnensdr. van het klooster van St. Cecilia, Amsterdam in 1559
(Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 46.2. Aug. 4°). Dit soort informatie geeft meer houvast voor het vaststellen van de origine van de handschriften.
Hierop volgend wilde ik een overzicht maken van de handschriften, alleen dan met de visie van de BD erop en daarnaast mijn eigen kijk. Als de BD een handschrift heeft bestempeld tot Leids, ben ik het daar dan mee eens? De tabel toont eerst drie opties: Leids!, Leids? en Omgeving Leiden. Hierbij zijn de zwarte kruisjes ‘X’ mijn kijk op de handschriften en de rode ‘X’ die van de Byvanck database. (Bijlage 4) Over het algemeen komt het wel met elkaar overeen, maar toch bij een paar
handschriften wijk ik af van wat de BD zegt, hier kom ik later op terug. Dit wordt gevolgd door het kopje ‘schrift’. Aangezien handschriften uit Leiden mogelijkerwijs ook kunnen worden gelokaliseerd door het schrift heb ik hier ook onderzoek naar gedaan. Dit wordt in Kriezels omschreven als een hoekig schrift. In de tabel heb ik met één woord aangegeven wat ik denk wat voor soort schrift het is. Ik zal aan het einde van dit hoofdstuk hier dieper op ingaan, maar in eerste instantie omschrijf ik het schrift als: rond, ‘spiky -’ en ‘spiky +’. Met ‘spiky -’ bedoel ik dat het iets weg heeft van ‘spiky’ schrift maar dat ik nog niet overtuigd ben en ‘spiky +’ is naar mijn mening overduidelijk ‘spiky’ schrift. Het kopje kalender toont of er een kalender aanwezig is, en zo ja of er ook heiligenfeesten gerubriceerd zijn weergegeven in de kalender. Er zijn een paar handschriften die geen kalender bevatten, zoals enkele gezangboeken, maar wel een computistische tabel. Tijdens het verzamelen van informatie over de handschriften en het foto’s maken van de verschillende onderdelen van de werken viel ook op dat de litanie soms afweek van de ‘standaard’. De Litanie van alle Heiligen is een gebed uit de rooms-katholieke liturgie. In deze litanie wordt eerst tot God gebeden en vervolgens een groot aantal heiligen.141 Hoewel de litanie doet vermoeden dat tot alle heiligen wordt gebeden, is het in werkelijkheid een selectie van de belangrijkste heiligen. Het totale aantal heiligen loopt in de duizenden. Deze heiligen vertegenwoordigen echter wel de belangrijkste categorie.142 Dit zijn achtereenvolgend: (1) Engelen, (2) Oudtestamentische heiligen, zoals aartsvaders en profeten (hoewel zij niet christelijk waren, worden ze wel met terugwerkende kracht tot de heiligen gerekend),
141 Harthan, J. Books of Hours and their owners. London : Thames and Hudson 1977, p. 17 142 Idem
(3) Apostelen, (4) Evangelisten, (5) Martelaren, (6) Kerkleraren, (7) Maagden en als laatste de (8) Ordestichters.143 Sommige werken bevatten geen litanie of ik heb hier geen afbeeldingen of informatie over kunnen vergaren. Waar geschreven staat ‘normaal’, geeft aan dat de litanie is
weergegeven volgens de ‘standaard’ volgorde. Bij ‘aangepast’ betekent het dat er iets is veranderd in de volgorde van de ‘litanie’, bijvoorbeeld bij Den Haag, KB, BPH 163 en Den Haag, MMW, 10 F 20. Bij Den Haag, KB, BPH 163 zie je dat Martinus, Augustinus, Silvester eerst worden genoemd onder de Biechtvaders en Maria Magdalena, Felicitas, Perpetua eerst onder de Maagden. Ook komt in twee verschillende handschriften St. Anna voor op een plek in de litanie waar zij niet ‘hoort’, dit zie je in de handschriften Den Haag, KB, 129 F 4 en Den Haag, KB, 130 E 19. Dit kan een aanwijzing zijn voor wie het werk mogelijk is vervaardigd.
Dit alles leidde weer tot een stapje verder in het zoeken naar sleutelhandschriften. Binnen de resterende 64 handschriften was het de volgende stap te zoeken naar ‘Leidse herkenningspunten’ in de versiering en het penwerk. Ik heb hiervoor gekeken naar de randversiering en wat men in Kriezels verstaat onder ‘Leids’ penwerk: acanthus, aubergine, aardbeien, bloemen, dieren, figuren, ‘radijsjes’, ‘driehoekjes’, ‘visblaas of knuistjes’ en ‘lussen en parels’.144 In Kriezels staat het volgende beschreven over Leiden: ‘‘Een vrij omvangrijke groep handschriften, die vooral opvalt door het gebruik van dunne, langgerekte blauwe acanthusbladeren, wordt in Leiden gelokaliseerd. Hoewel zich hierbij geen exemplaren bevinden die een ontstaan in Leiden vermelden, geschiedt de lokalisering in dit geval op grond van 'circumstantial evidence'. Veel van de handschriften bevatten miniaturen van de hand van een groep schilders, die worden aangeduid met de naam ‘Meesters van Hugo Jansz. van Woerden’ en die in Leiden gewerkt moeten hebben. Behalve door de Leidse blauwe acanthus-randen worden de handschriften gekenmerkt door een wat beverig, hoekig schrift en door een eenvoudige, zeer uniforme penwerkdecoratie (cat. nr. 54 en tek. 45). De geschilderde randdecoratie wordt gevormd door langgerekte dunne blauwe acanthusbladeren, waarvan de uiteinden dikwijls roodbruin gekleurd zijn (cat. nr. 53). Daartussen zijn vruchtjes zoals kleine rode en blauwe besjes en aardbeitjes,