Handelen vanuit publieke waarden

Dit hoofdstuk laat zien dat het verstandig is om de merites van digitale innovaties van geval tot geval te bekijken. Welke impact is hiervan te verwachten op de samenleving? Welke publieke waarden zijn er in het geding? Bekijk digitale technologieën die kunnen zorgen voor een zelfvoorzienend, duurzaam energienet dus op een andere manier dan een geautomatiseerde beslissingssysteem dat gevolgen heeft voor onze persoonlijke autonomie. Een publiek waardenperspectief is nodig om de bredere sociale context bij digitale innovaties te zien en deze op maatschappelijk verantwoorde wijze te ontwikkelen. De kunst is om in dit Tweede Machinetijdperk, waarin data de nieuwe olie is en het digitale netwerk een meta­nutsvoorziening, een goede balans te vinden tussen private en publieke belangen. Dit is des te meer van belang aangezien met de opkomst van het Internet of Things digitalisering steeds meer zal bepalen hoe de fysieke publieke ruimte eruit zal zien en in hoeverre commerciële belangen daar de boventoon voeren.

Diverse uitdagingen

De Studiegroep Informatiesamenleving en Overheid (2017) ziet diverse uitdagingen. Overheden moeten zich meer organiseren rond de verwachtingen en behoeften van burgers. En de overheid dient duidelijke kaders en lange termijn doelen aan te geven voor de digitaliserende samenleving. Voor haar legitimiteit is het van groot belang dat burgers het beheer en gebruik van informatie door de overheid vertrouwen. Verder ligt er een grote uitdaging in het opschalen van succesvolle producten. Digitale ontwikkelingen worden vaak geremd door een gefragmenteerd openbaar bestuur. Tot slot wijst de Studiegroep op een nijpend tekort aan digitale kennis en kunde binnen de overheid. Deze kennis ziet men als een kerncompetentie voor de publieke taakuitvoering van de overheid.

Tabel 2 Handelingsstrategieën voor het borgen van publieke waarden bij digitalisering²³

Bron: Longread website Rathenau Instituut ‘Hoe beschermen gemeenten publieke waarden in de slimme stad?’

In het licht van onze bevindingen en bovenstaande uitdagingen schetsen we een handelingsperspectief voor bestuurders om deze uitdagingen adequaat en verantwoord aan te gaan (zie Tabel 2). Dit perspectief gaat uit van multi­level governance waarin beleid op lokaal, nationaal en internationaal niveau (bv. de Algemene Verordening Gegevensbescherming) elkaar aanvult en waar mogelijk versterkt. Ze bevat drie pijlers:

1. democratisch debat en politieke besluitvorming, 2. beleidsinstrumenten,

3. technologische en organisatorische waarborgen.

Strategie Praktijkvoorbeelden Democratisch debat

en politieke besluitvorming

Formuleren en legitimeren van beleidsdoelen Afdwingen democratische verantwoording en controle

Beleidsinstrumenten Financiële

beleidsinstrumenten

Stimuleren van projecten die gebruik maken van data en/of slimme technologie in verschillende beleidsterreinen

Gelden beschikbaar stellen voor projecten met maatschappelijk meerwaarde en oog voor ethische kwesties

Regulering Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG)

Open data principes van Amsterdam en Eindhoven Communicatie en

participatie

Informatie over de projecten verschaffen, maatschappelijke (discussie)bijeenkomsten organiseren

Digitaal burgers betrekken (zie hoofdstuk 3) Technologische en

organisatorische waarborgen

Aannemen van gespecialiseerd personeel

Privacy by design, privacy impact assessment (PIA), algorithmic impact assessment (AIA)

Leren van experimenten

23 Https://www.rathenau.nl/nl/publicatie/hoe-beschermen-gemeenten-publieke-waarden-de-slimme-stad.

Democratisch debat en politieke besluitvorming

De gemeentelijke visies die aan de projecten op het gebied van data en slimme technologie ten grondslag liggen, zijn in principe gevormd via democratisch debat en politieke besluitvorming. Via democratische weg bepalen en verantwoorden de betrokken wethouders de doelstellingen die innovatieve projecten legitimeren. En ze bepalen en verantwoorden de benodigde strategieën om om te gaan met daaraan verbonden maatschappelijke en ethische vraagstukken. Dit debat en de checks and balances in de gemeentelijke besluitvorming zijn in principe gericht op het waarborgen van publieke belangen. Op dit niveau moet ook in overkoepelende zin worden nagedacht over de samenhang tussen de verschillende domeinen van digitalisering.

Innovaties met betrekking tot mobiliteit, duurzaamheid of de inrichting van de publieke ruimte grijpen in elkaar. De impact en meer omvattende invloed hiervan vereisen een bredere discussie (zie ook Intermezzo 1

‘Technologie voor een inclusieve samenleving’).

Beleidsinstrumenten

Strategieën om publieke belangen veilig te stellen, gaan om het scheppen van de juiste voorwaarden voor de toepassing van data en slimme technologie in gemeentelijke projecten. Die voorwaarden kunnen de gemeenten bijvoorbeeld creëren via regelgeving, financieel beleid en communicatie naar of participatie van stedelingen.

Gemeenten kunnen zelf verordeningen, beleidsregels en richtlijnen opstellen. Ook kan men door gericht subsidiebeleid en inkoop­

voorwaarden invloed uitoefenen op de toegankelijkheid van data die mede met publieke middelen worden gegenereerd, zoals in het geval slimme lichtnetwerken. De open dataprincipes van Amsterdam en Eindhoven kunnen hier als een leidraad dienen. Men kan bewoners uitleg geven over de projecten, en over de doelen en middelen (technologie, data, algoritmes). Waak daarbij voor verhullend taal­

gebruik, wees open over de verschillende belangen die er spelen, en sta open voor discussie over de mogelijke impact van een bepaalde innovatie. Nog beter is het om bewoners actief te betrekken bij projecten, bijvoorbeeld door participatieve ontwerpsessies of het instellen van panels die de specifieke behoeften en verlangens in beeld brengen ten aanzien van nieuwe technologieën.

Technologische en organisatorische waarborgen

Om publieke waarden te waarborgen, kunnen gemeenten ook organisa­

torische en technologische instrumenten toepassen. Sommige daarvan worden dwingend opgelegd door de Algemene Verordening Gegevens­

bescherming (AVG) van de Europese Unie. Grotere gemeenten worden volgens de AVG geacht specifiek personeel aan te nemen, zoals functionarissen voor de gegevensbescherming. Deze controleren de veiligheid van datasystemen en de bescherming van privacy. Door aandacht te schenken aan privacy by design en praktische handvatten aan te reiken aan innovators (zie Intermezzo 4 ‘Spelregels voor sensoren in de publieke ruimte’ na dit hoofdstuk) kan men de publieke waarden waarop deze wettelijke kaders zijn gestoeld veilig stellen. Het principe van privacy by design is IT­systemen op een privacyvriendelijke manier te ontwerpen. Tot slot nog kort iets over workflow managementsoftware.

Deze software helpt alle keuzes en beperkingen te documenteren van de dataverzameling, analyse en applicatie. Dit vergroot de transparantie en verantwoording over hoe de gemeente omgaat met data.

Een organisatorische strategie is ‘leren door te doen’. Veel projecten op het vlak van digitalisering zijn ontworpen als experimenten. Door tussentijdse monitoring en evaluatie kan men in kaart brengen in hoeverre kwesties als autonomie, vertrouwen en verantwoordelijkheid met betrekking tot data goed zijn afgedekt. Een privacy impact assessment (PIA), zoals aangeven in de AVG, kan hier een leerzaam middel zijn.

Wat willen we? Het grotere maatschappelijke beeld

Binnen het lokaal bestuur zijn deze drie strategieën te benutten om zelf richting te geven aan innovatie en technologie ‘thuis te brengen’. Maar dit moet altijd gezien worden tegen de achtergrond van het grotere maatschappelijke plaatje. Dat gaat over de wenselijkheid van datagedreven en slimme technologische systemen in Nederlandse gemeenten: welke implicaties heeft de slimme technologie voor hoe we fysiek, cultureel en sociaal samenleven? In internationaal verband laat zich hier de vraag stellen in hoeverre we als Europa een eigen weg volgen van digitalisering waarin inclusiviteit en duurzaamheid belangrijke waarden zijn. De politieke vraag gaat uiteindelijk dus nog veel verder dan keuzes over de technologie en de benodigde waarborgen.

Intermezzo 4

Spelregels voor sensoren