naar de beelden te kijken en erbij stil te staan of om ons ervan af te keren. Feit is dat beelden een indruk nalaten bij de toeschouwers. De zoektocht naar evenwicht tussen wat een fotograaf wil laten zien van wantoestanden aan de massa en wat de massa wil weten, wordt steeds onderzocht. De grens tussen wat wel en niet getoond kan worden, wordt meestal bepaald door editoren van dagbladen, weekbladen, magazines enz... Bij tentoonstellingen van hun werk, met beelden van wantoestanden is het aan de fotograaf om een keuze te maken wat hij wel of niet laat zien. Wat de toeschouwer effectief te zien krijgt van wantoestanden is afhankelijk van de mensen die de beelden maken en van de mensen die ze publiceren. De toeschouwer krijgt fl arden van de realiteit te zien en kan daarmee proberen een beeld te krijgen van wat er gebeurd in de wereld.
Fotografen van wantoestanden worden ook continue bedolven onder een stroom van vragen en commentaar van critici, die op deze manier soms totaal voorbijgaan om het feit waar het allemaal om gaat. Het documenteren van menselijk leed, zoals de Bechers dat doen met ons industrieel erfgoed, zo doen fotografen dat met menselijk leed. Beide zijn belangrijk zodat er een bewijs is van wat er ooit was en is of van wat er allemaal gebeurd. Zodat mensen bewust kunnen omgaan met het erfgoed van de mens, of mensen dit doen, is een andere discussie. Een mooi voorbeeld van hoe de geschiedenis zich herhaald is, toen er foto’s verschenen van de jodenvervolging in concentratiekampen met de duizenden lijken en uitgehongerde mensen na W.O. II, werd er geroepen “Dat nooit meer”, een herhaling van de woorden van Goya zijn schilderijen over de spaanse oorlog. Maar wat zien we gebeuren in Bosnië, concentratiekampen en etnische zuiveringen volop aan de gang terwijl de internationale pers massaal aanwezig was en dit niet kon vastleggen vanaf het begin zodat het leek dat het maar een klein probleem was in
Bosnië. TOen de waarheid aan het licht kwam, waren er al tienduizenden mensen gestorven. De pers heeft uiteindelijk toch als ooggetuigen met hun beelden, de wereld laten zien dat er hulp van buiten af nodig was in dit crisisgebied.
Fotografen gaan elk op hun eigen manier om met de situaties die ze vastleggen. Elk hebben ze hun eigen stijl om de werkelijikheid van wantoestanden te laten zien. Ze nemen ons mee op ondekkingstocht naar de lelijkheid en de stompzinnigheid van de mens, pure haat wordt omgezet naar beelden om aan de mensen te laten zien. Zoals we al eerder zeiden, hun motivaties om dit werk ligt tussen eigenbelang en bewustmaking van anderen in. En zo hoort het ook anders zouden de meeste journalisten het niet lang uithouden, want wat zij te zien krijgen is soms met geen woorden te beschrijven maar wordt perfect gevangen in een beeld. Het is makkelijk gezegd dat het aasgieren zijn die geld verdienen met het lijden van anderen. Langs de andere kant, word er een besef gecreërd dat er mensen lijden door de beelden die we zien. Onwetendheid is geen excuus meer na hun confronterende beelden gezien te hebben. Wij zijn niet verantwoordelijk voor al het lijden maar dat mensen er bewust van zijn is wel belangrijk. De grootste macht van fotografen van wantoestanden bevindt zich in het feit dat ze door hun beelden een kans hebben om aan iedereen te tonen, dat deze mensen die lijden hun trots nog hebben een onteerd lichaam laten zien in zijn volle lelijkheid doet ons misschien beseffen tot wat een
mens in staat is. Wat wij onze medemensen kunnen aan doen in bepaalde situaties. Toch stralen deze beelden die aandacht schreeuwen, een bepaalde rust uit, puur en alleen al omdat het een stilstaand beeld is.
“Schoonheid moet schokkend zijn of zij zal helemaal niet bestaan”, verklaarde André Breton. Hij noemde dit esthetisch ideaal “surrealistisch”, maar in een cultuur die radicaal is veranderd door de overheersende invloed van commerciële woorden lijkt de stelling dat beelden schokkend, schreeuwerig, onthullend moeten zijn eerder een voorbeeld van de realiteit gekoppeld aan een gezond gevoel voor zaken. Maar we kunnen het ook andersom bekijken, wantoestanden kunnen ook een bepaalde schoonheid en rust uitstralen waardoor het schokeffect verminderd kan worden. Prachtige kleuren of mooie zwart/ wit foto’s met een heel gamma aan grijstinten of een mooie compositie, kan het leed acceptabeler maken om naar te kijken. Feit is ongeacht hoe het in beeld wordt gebracht, wantoestanden zullen er altijd zijn en blijven. Ze worden niet uitgelokt door fotografen ook al is hun aanwezigheid wel een bepalende factor in sommige situaties. Doch valt er ook niet te ontkennen dat er op plaatsen waar geen journalisten aanwezig zijn ook wantoestanden plaatsvinden. Daarom blijft het belangrijk om zulke feiten te blijven vastleggen als een collectief geheugen van dingen die gebeuren door de slechthied van de mens of de grlillen van de natuur of door de onvoorspelbaarheid. Foto’s zijn het collectief geheugen van deze tijd. Een beeld laat namelijk een blijvende indruk op ons netvlies achter. Een foto, een stilstaand beeld, wordt veel beter onthouden als de bewegende beelden op t.v. Een stilstaand beeld wordt ook veel meer getoond in verschillende publicaties zodat de herinnering aan zo’n beeld sterker
blijft hangen. Ons geheugen slaat zijn eigen herinneringen ook op als een verzameling stilstaande momenten.
Beelden van wantoestanden van over de hele wereld worden gedocumenteerd om zo in dat collectief geheugen opgenomen te worden. Er zullen altijd rampen blijven
gebeuren en mensen zullen ook altijd oorlog blijven voeren. Het is dan ook niet onbelangrijk dat er mensen zijn die hun
leven willen wagen om die wantoestanden vast te leggen. Zodat er een bewustzijn wordt gevormd bij mensen die in hun omgeving op de hoogte worden gehouden. En voor de politici zodat als ze willen/kunnen , of een combinatie van beiden, ingrijpen of communicatie over de feiten internationaal op gang brengen.
Het voordeel van foto’s is dat ze twee tegenstrijdige eigenschappen met elkaar verenigen. Hun objectiviteit die vanzelfsprekend is, ook al hebben ze noodzakelijkerswijs altijd een gezichtspunt. Ze leggen de werkelijkheid vast, onomstotelijk, zoals geen enkel mondeling verslag, hoe onpartijdig ook, dan ook kan, omdat het vastleggen gebeurt door een apparaat. En ze leggen getuigenis af van de werkelijkheid, omdat iemand ter plaatse is geweest om de foto te nemen. Er bestaan twee soorten mensen: zij die oorlog van dichtbij hebben gezien en de anderen. Het is een ander beestje. Kijk maar rond, de ouderen die oorlog hebben meegemaakt hebben mede daardoor een heel andere visie. Maar gelang de afstand van de persoon en de oorlog krijg je andere mensen. Kijk maar naar oorlogsveteranen. Sommigen vinden hun eigen persoonlijkheid niet meer terug na oorlog. Bepaalde momenten in iemand zijn leven, tekent die persoon voor altijd. Oorlog en rampen zijn erg ingrijpend in een
mensenleven. Toen in Sarajevo de eerste bombardementen plaatsvonden dachtten de mensen daar dat ze in een fi lm beland waren. De uitdrukking: “Het leek net een droom” kunnen we veranderen naar “het was net zoals de fi lm”. Onze leefwereld en ons bewustzijn wordt voor een groot deel beheerst door t.v. T.v. is tegenwoordig realiteit in onze huidige cultuur.
Fotografen van wantoestanden zijn zoals toeristen, ze gaan naar een land waar iets gebeurt is of nog bezig is. Ze gaan naar daar om het vast te leggen, komen in contact met de plaatselijke bevolking, krijgen er soms een band mee en doen
er hun werk. Ze leggen het vast, voor altijd in een beeld. Ze gaan er naartoe, wagen hun leven en nemen risico’s voor een beeld van wat er daar gebeurt. Maar ze vertrekken ook altijd, niet altijd levend, maar ze vertrekken terug naar hun eigen dagdagelijkse leven met de beelden van anderen hun lijden. Met allemaal maar één doel en dat is om de toeschouwer erover te laten nadenken over hun beelden van wantoestanden. De conclusie is niet belangrijk maar het nadenken op zich is tegelijkertijd ook het bewust worden van.
Bronnenlijst Bronnenlijst
- Collector’s edition n°1, 100 beste foto’s, Diemen, G + J/
RBA publishing C.V., 2001.
- De praktijk is niet heroÏsch, ofwel : do you remember
Goma?, De journalist, 24/02/1995, p 18-19.
- Duijnhoven van, S., De rilling van de waarheid, De groene Amsterdammer, 12/01/2002.
- Duijnhoven van, S., rilling van de waarheid, kunst en re por -
ta ge fo to gra fi e, internet, 2003. ( www.noorderlicht.com)
-Fotografen in Nederland, een anthologie 1852-2002, Den Haag, Ludion Amsterdam Gent, 2002.
-Geschiedenis van de Nederlandse fotografi e, december 1995.
-Hoeneveld, H., Teun Voeten, PF, maart, 1993.
- Lauwaert, D., Waar het allemaal goed voor is, De witte raaf, november- december 2003, n°106, p 1-3.
- Lutz, C.a. en Collins J.L., Reading National Geographic, Chicago / Londen, The University of Chicago Press, 1993. - Onmogelijk om niet te getuigen, internet, 28/06/2002. (www.kunstarchief.nl)
-Snoecks 2004, Gent, Snoecks n.v., 2004
-Sontag, S., Kijken naar de pijn van anderen, vertaald door Heleen ten Holt, Amsterdam, De Bezige Bij, 2003.
- Straatsma, E., Dakloze geen slachtoffer maatschappij, Leids Dagblad, 20/05/1996.
-Ton, H., Ik zit bij de locals, Research voor beleid, 1995. - Tuinman, V., Oorlog in beeld, internet.
(http:/ublad.warande.uu.nl/~ublad/ubladen/29/24/ fotoexpositie.html)
- World Press Photo 1993, ooggetuige, ‘s Gravenhage, Sdu uitgevers, 1993.
- World Press Photo 1996, jaarboek, Den Haag, Uitgevers, 1996.
- World Press Photo 1997, jaarboek, Den Haag/ Antwerpen, Sdu uitgevers/ Standaard uitgeverij, 1997.
- World Press Photo 1998, Den Haag/ Antwerpen, Sdu uit- ge vers, Standaard uitgeverij, 1998.