Ruimtelijk ontwerp Frits Palmboom/Palmboom & van den Bout, Dirk Sijmons/H+N+S Landschapsarchitecten, Felix Claus/Claus en Kaan Architecten, Frits van Dongen/de Architekten Cie., dRO/gemeente Amsterdam Planvorming en realisatie 1994–2015
Volgens de jury is IJburg een uitbreidingsplan dat in Nederland kwalitatief absoluut zijn gelijke niet kent. In Vinexland dé bepalende uitzondering. Niet alleen door de (nieuw aangelegde) eilandenstructuur aan de oostzijde van Amsterdam, maar ook door de beoogde nieuwe stedelijkheid en de integraliteit van de aanpak. Waar is elders de ontsluiting (de sneltram, de bruggen) zo goed en op tijd geregeld?
En waar wordt zo veel werk gemaakt van recreatie en natuurcompensatie?
Het opdrachtgeverschap van de wijk IJburg is nauw verbonden met de
Amsterdamse wethouder Ruimtelijke Ordening Duco Stadig. Door zijn langdurige bestuurlijke verantwoordelijkheid konden de planvorming, het opspuiten van de eerste eilanden en de eerste realisatie zich verheugen in een grote mate van conti-nuïteit, een cruciale factor bij zo’n langdurig proces. In de praktijk van alledag is het feitelijke opdrachtgeverschap gedelegeerd aan een multidisciplinair projectbureau.
De directeur van de dienst Ruimtelijke Ordening treedt als ambtelijk opdrachtgever op. Hij laat zich adviseren door verschillende kwaliteits- en adviesteams. Een goede, centrale regie over zo’n ingewikkeld en omvangrijk project is een conditio sine qua non voor het welslagen. Een zeker dirigisme is hierbij onvermijdelijk. Een belangrijk resultaat werd onlangs geboekt nadat men erin slaagde de machtige bouwconsortia te overreden de verkoopdrempel te laten vallen en op voorraad te zullen bouwen.
Het opdrachtgeverschap van het megaproject lijkt qua structuur en uitvoering goed op zijn taak te zijn berekend en heeft de deskundigheid en wijsheid in huis om snel van koers te kunnen veranderen als externe factoren – zoals het inzakken van de Nederlandse economie, milieueisen – dit noodzakelijk maken. Een flexibel- strategische opstelling die absoluut noodzakelijkheid is bij zo’n ambitieus mega-project met een looptijd van zo veel jaren. Daarbij bleek men planologisch een voorschot op de (verre) toekomst te hebben genomen door na te denken over een archipel tot aan Almere.
De jury was vol lof over het initiatief, het concept van de eilanden en het vast-houdend opdrachtgeverschap, maar verdeeld in zijn waardering voor de gebouwde resultaten. Zo werd de weg langs de kust van het Haveneiland ongelukkig genoemd, omdat de achterliggende woningen als gevolg daarvan werden afgesloten van het water, het Steigereiland ‘propperig’ door de te kleine vrije kavels en de eerste gerealiseerde architectuur té streng, niet passend bij de sfeer van een eiland.
Men constateerde wel een kentering: de nieuwste architectuur was aanzienlijk levendiger. Het uiteindelijke oordeel: op enkele kanttekeningen na een fantastisch project dat nog aanzienlijk in betekenis en waarde zal stijgen bij het realiseren van de veelbelovende plannen voor de overige eilanden.
Juryrapport
de gemeenteraad vastgesteld. Vervolgens wordt een speciaal projectbureau opgericht, Klaas de Boer, directeur van de dienst Ruimtelijke Ordening, gaat als ambtelijk opdrachtgever fungeren. De Boer staat voor de complexe en langdurige opgave om op basis van het masterplan uit 1996 te komen tot de daadwerkelijke aanleg en bebouwing van de nieuwe eilanden.
De Nota van Uitgangspunten is geen blauwdruk, het plan geeft de ontwikkelingsrichting aan voor de nieuwe stadsuitbreiding. Er is sprake van evaluerend ontwerpen waarbij er een continu proces is van terugkijken, vooruitkijken en – daar waar dat nodig is – verbeteringen worden aangebracht. Het project heeft vele cruciale momenten gekend. Het eerste cruciale moment was in 2000. In dat jaar besloot de opdracht-gever om de polder in de tweede fase te vervangen door twee eilanden. Daarmee werd het eilandenmodel voor IJburg vervolmaakt. Het tweede moment had plaats in 2002. De aanleg van de fietsbrug over het Amsterdam-Rijnkanaal stond als gevolg van financiële knelpunten ter discussie. Nadat de opdrachtgever met het Voorlopig Ontwerp een ronde maakte langs alle betrokken instanties om een vurig pleidooi te houden voor de aanleg van de fietsbrug ging de
project-wethouder alsnog akkoord. Het derde cruciale moment voor de ontwikkeling in IJburg lag in 2003. De verkoop van woningen stagneerde en de ontwikkeling van IJburg dreigde in een neerwaartse spiraal terecht te komen. In overleg met de bouwconsortia besloot de opdrachtgever tot een gezamenlijk offensief. Om de dreigende patstelling te doorbreken, legt het project-bureau een tijdelijk strand aan, een deel van de openbare ruimte en realiseerde een aantal tijdelijke voorzieningen. De bouwconsortia lieten vervolgens de verkoopdrempel vallen en bouwden een groot aantal woningen op voorraad. Het offensief was zeer succesvol. De verkoop van woningen trok aan en op dit moment is de ontwikkeling van IJburg weer in volle gang. Het vierde cruciale moment heeft zich onlangs voorgedaan. Door de strenge Europese regelgeving over de toegestane hoeveelheid fijnstof in de lucht is de aanleg van de tweede fase van IJburg voorlopig opgeschort. Naar verwachting zal ook deze horde het komende jaar worden genomen.
Op dit moment wordt er druk gebouwd aan de eerste fase van IJburg, een omvangrijke Vinex-wijk in het IJmeer binnen de gemeentegrenzen van Amsterdam.
Het is sinds de realisatie van de naoorlogse uit-breidingswijken het grootste uitbreidingsplan van de hoofdstad. Het totale plan bestaat uit acht kunstmatige eilanden met een omvang van 400 hectare. Hier worden 18.000 woningen gerealiseerd voor zo’n 45.000 bewoners, circa 300.000 m2 voor bedrijven, kantoren en winkels, vijftien basisscholen en twee scholen voor het voortgezet onderwijs. De eerste twee eilanden (Haveneiland en Steigereiland) zijn nu volop in ont-wikkeling en voor een groot deel bebouwd.
Het plan voor IJburg kreeg zijn bekendheid bij de Amsterdammers door het referendum dat in 1997 werd gehouden en de gemoederen in de stad nogal bezighield. Tegenstanders benadrukten de bijzondere ecologische en landschappelijke kwaliteiten van het IJmeer, die door de nieuwbouw in gevaar zouden komen. Ondanks het feit dat de uitslag van het refe-rendum een overwinning werd voor de voorstanders van IJburg, betekende dit niet dat er niet naar de argu-menten van de tegenstanders werd geluisterd. Bij de verdere ontwikkeling werd er grote aandacht besteed aan de verhouding tussen de nieuwe eilanden en de omgeving, en aan de weidsheid van het IJmeer.
Bovendien werd in het kader van de natuurcompen-satie een aantal grote natuurprojecten uitgevoerd:
onder andere de Waterlandse kust en de Diemer Vijfhoek. Duurzame ontwikkeling werd het kernpunt bij de aanleg van IJburg.
Er is voor gekozen de eilanden een stedelijk karakter te geven door in relatief hoge dichtheden te bouwen. Veel aandacht gaat uit naar de vroegtijdige aanleg van kwalitatief hoogwaardig openbaar vervoer, waardoor de parkeernorm laag kan blijven. Er wordt milieu-vriendelijk gebouwd en door infiltratie van het regen-water en een intern regen-watersysteem kan het grondregen-water efficiënt en duurzaam worden beheerd. Verder is er gekozen voor stadsverwarming. De ligging van IJburg in het IJmeer biedt en passant een uitgelezen mogelijk-heid om twee belangrijke nieuwe functies aan de stad toe te voegen: een strand en een jachthaven.
Het masterplan voor IJburg is onder leiding van stedenbouwkundige Frits Palmboom opgesteld door de bureaus Palmboom & van den Bout, H+N+S Landschapsarchitecten en de dienst Ruimtelijke Ordening van de gemeente Amsterdam (dRO).
De stedenbouwkundige plannen, de inrichtings-plannen op maaiveldniveau en de ontwerpen voor de waterkeringen worden in hoofdzaak door dRO opgesteld. Het stedenbouwkundig plan voor het Haveneiland is door dRO ontwikkeld in samenwerking met de architecten Felix Claus en Frits van Dongen.
Voor het ontwerp van de talrijke bruggen en sluizen wordt met diverse binnen- en buitenlandse architecten samengewerkt.
De realisatie van IJburg wordt begeleid door een kwaliteitsteam waarin verschillende architecten en stedenbouwkundigen zitting hebben. Het team stimu-leert en adviseert tijdens het ontwerpproces, beoor-deelt de stedenbouwkundige plannen, adviseert over de architectenkeuze voor projecten waarvoor de gemeente opdrachtgever is en adviseert de ambtelijk opdrachtgever.
Het projectbureau IJburg van de gemeente Amsterdam is verantwoordelijk voor de aanleg van de openbare ruimte en de infrastructuur. Zo wil het projectbureau een voorbeeld stellen voor de verdere ontwikkeling van het vastgoed op IJburg. Er wordt veel tijd besteed aan de selectie van architecten voor bruggen en sluizen, aan de vormgeving en het materiaalgebruik.
Gekozen wordt voor duurzame materialen van hoge kwaliteit die mooi verouderen en goed te onderhouden zijn. De waterkeringen, bruggen en sluizen bena-drukken het maritieme karakter van IJburg en de robuuste inrichting van het maaiveld sluit goed aan op de stevige bouwblokken.
Voor bewoners is het van belang dat de openbare ruimte in een vroeg stadium wordt gerealiseerd.
Het Pampuspark op het Haveneiland Oost wordt dan ook aangelegd voordat de eerste bewoners arriveren.
In het park zijn inmiddels een aantal volwassen platanen geplant.
Er bestonden al sinds lange tijd plannen voor de aanleg van een nieuwe stadswijk in het ondiepe IJmeer aan de oostelijke kant van Amsterdam. Het fameuze Pampusplan van het architectenbureau Van den Broek en Bakema (1965) vormde daarvan in zekere zin het begin. In 1995 werd op basis van een grondige analyse van beschikbare bouwlocaties en het feit dat
Amsterdam veel behoefte heeft aan woningen voor de middenklasse onder leiding van Frits Palmboom gestart met de ontwikkeling van een Nota voor Uitgangspunten voor IJburg. In september 1996 wordt deze nota onder de naam ‘Ontwerp voor IJburg’ door
Overzicht van het volledige plangebied
1 De IJburglaan met rechts de IJ-tram
2 Bert Haanstrakade aan de noordrand van het Haveneiland
3 Het tijdelijke strand Blijburg 4 Sluis bij het Steigereiland 1
2
3
4
Genomineerd