is als ontrent 150 Jaren, is ghevonden gheweest
in het Jaer 1492, door Cristoffel Colombus.
Eenen gheleerden Heer Michiel de Montaigne verhaelt aldus: Onse werelt seyt hy, heeft een ander Werelt ghevonden, even soo groot van lijf ende leden als dese is, nochtans soo nieuw ende kindts datmen haer noch leert haren A. B. C. Ten is noch gheen 150 jaren gheleden, dat sy noch letteren, noch ghewichte, noch Cleederen, noch granen, noch Wijngaerden en kende. Sy was noch gheheel naeckt inden schoot, ende en leefde maer vande middelen van hare Voestermoeder. Soo wy een goet besluyt van ons eynde maken, eenen Poëet ghelooven, spreeckende van de jonckheyt van sijne eeuwe, dese ander werelt en sal maer beginnen in 't licht te komen, als de onse scheyden sal. De Werelt sal in lammigheyt der leden vallen, 't een lidt sal lam, 't ander wacker zijn. Wel vreese ick dat wy haren onderganck ende ruwine met onse besmettinge hebben verhaest, ende dat wy haer wel diere onse opinien ende konsten sullen verkocht hebben. Het was een kindtsche Werelt, nochtans en hebben wijse niet ghegeesselt, ende sal onder onse discipline ghestelt worden door 't voordeel van onse kloeckheydt ende van onse natuurlicke krachten: Wy en hebbense oock niet door onse gherechtigheyt ende goetheydt ghekreghen, noch door onse
kloeckmoedigheyt t'onder gebracht. Het meeste deel van hare antwoorden ende handelingen die sy met ons ghedaen hebben, ghetuyghen, dat sy gheensins minder en waren dan wy in scherpigheyt des geests ende fraeyigheyt. De schrickelicke
mag-C1v
nificentie der Steden van Cusco ende Mexico, ende onder veele saecken den Hoff van dien Coninck daer in alle de boomen, de vruchten, ende alle de cruyden, nae de ordre ende grootheydt die sy in eenen Hoff hebben, waren uytnementlick gheformeert in gout, als oock in sijn Cabinet alle de Visschen die in sijn Viver ende Meyren groeyden, ende de schoonheyt van hare wercken in Ghesteente, ende Pluymen, Cattoen ende in Schilderyen gheven te kennen, dat sy ons in Consten oock niet en wijcken. Maer aengaende de Religie, oprechtigheydt ende Vryheyt, dat heeft ons wel te passe ghekomen, dat wy soo veel als sy niet en hebben ghehadt, sy hebben haer selven door dit voordeel verdorven, verkocht ende verraden. Aengaende de vastigheyt, stantvastigheyt, resolutie, teghen pijne, hongher ende teghen de doodt, ick en soude niet vreesen, de exempelen die ick onder haer vinden soude, te stellen teghen de aldervermaerste oude exempelen, die wy in onse Memorien vinden van dese onse werelt. Want aengaende de Spanjaerden diese hebben t'onder ghebracht, dat sy aen d'een zijde stellen de treken ende perten daer sy hun mede beholpen hebben, om haer te bedriegen, ende den billicken schrick die de Natien kreghen, siende soo onversiens daer aen komen ghebaerde luyden, verscheyden in spraecke, Religie, forme ende ghelaet, uyt eenen hoeck der werelt soo verre gheleghen, daer sy noyt en wisten dat eenighe menschen woonden, sittende op groote onbekende Monsters: teghen de ghene die noyt Peert ofte eenighe beesten en hadden gesien, die bequaem waren om menschen oft ander lasten te draghen, voorsien met een blinckende harde huydt, ende met een snijdende en blinckende gheweyr: teghen die ghene, die om het mirakel van een blinckende spiegel oft mes, een grooten rijckdom van gout ende peerlen vermangelden, ende die noch wetenschap noch stoffe en hadden, daer mede sy wisten met gemack ons stael door-dringhen. Stelt daer noch by het donderen ende blixemen van onse Bussen ende Gheschut, die Caesarem
C2r
selve souden verschrickt hebben, soo yemandt hem daer gheen kennisse van hebbende mede hadde bespronghen, ende teghenwoordelick teghen gheheel naeckte volckeren, maer tot de welcke moghelijck de inventie van Cattoen te weven gekomen is, hebbende gheen wapenen, den meesten deele dan stocken, houten schilden, volcken verrast onder schijn van vrientschap ende goede trouwe, overmidts sy curieus waren vreemde ende onbekende dinghen te sien. Beneemt de Conqueranten (segghe ick) dese onghelijckheyt, soo beneemt ghy hen met eenen de occasien van soo vele victorien. Wanneer ick bedencke dien ontemmelicken yver die soo vele duysenden Mannen, Vrouwen ende Kinderen doet komen, ende hen soo menichmael werpen in onmijdelicke perijckelen, tot bescherminghe van haere Vryheyt, dese genereuse obstinatie, om alle zwaricheden ende extremiteyten, jae de doot selver te lijden, liever dan dat sy hun souden onderwerpen de heerschappye der ghener, die hun soo schandelicken hebben bedroge, ende dat eenige liever haer selven doot ghehongert, ende gevangen zijnde, doot ghevast, dan het leven van haere vyanden soo vileynlick victorieus te ontfanghen. Ick derf wel segghen, dat, soomense partije teghen partije, met ghelijcke wapenen, ervarentheyt ende getal aen-ghetast hadde, dat het even soo kampelick jae meer, soude toe ghegaen hebben, dan in eenige ander oorloge. Och dat onder Alexander, oft onder de oude Griecken ende Romeynen sulck een edele Conqueste ende een groote veranderinghe ende onderganck van Coninckrijcken ende volckeren, in soodanighe handen niet en zijn ghevallen, diese soetgens ghepolystert ende van 't ghene datter wilt in was ontledight hadden? Souden sy het goede zaet dat de Nature daer voort-ghebracht hadde, niet versterckt ende gheholpen hebben, voeghende niet alleen by het ghebouw des aertrijcks ende by de vercieringhe der Steden, de konsten die by ons zijn, soo verre als die daer noodigh hadden gheweest, maer oock de Griecksche ende
Roomeyn-C2v
sche deughden, by de beginselen der Landen? Wat een reformatie soudet gheweest hebben, ende wat een verbeteringhe soude de gantsche Werelt ontfanghen hebben, dat de eerste exempelen ende handelinghen van de onse, die derwaerts ghetrocken zijn, die Volckeren ghetrocken hadden tot verwonderinghe vande deught, ende dat sy tusschen haer ende ons een broederlicke societeyt ende kondtschap hadden op-ghericht? Hoe lichtelick soude men sulcke teere zielkens, soo begeerigh om te leeren ghewonnen hebben, hebbende de meesten deele sulcke schoone natuurlicke beginselen? Ter contrarien soo hebben wy ons beholpen met haere onwetenheydt ende onervarentheydt, om haer des te beter te moghen buyghen, tot verraderye, wulpscheyt, gierigheyt, ende tot allerley onmenschelickheyt ende wreetheyt na 't exempel ende patroon van onse manieren. Wie heeft oyt op sulcken prijs ghestelt den dienst vanden Coop-handel ende practijcke? Soo veele Steden verdestrueert, soo veel Natien uytgheroeyt, soo veele milioenen menschen door de scherpte des zweerts vernielt, ende het schoonste ende rijckste deel der Werelt dat onderste boven ghekeert, om de handelinghe van Peerlen ende van Peper, vileyne victorien. Noyt en hebben de eergierigheyt, noyt de publijcke vyandtschappen de menschen, soo teghen malkanderen op-ghehist ende tot sulcke schrickelicke wreetheden ende soo ellendighe miserien ghedreven.
Seylende langhs de kust, om hare mijnen te soecken, soo ginghen de Spangiaerden te Lande in een seer vruchtbaer ende vermaeckelick quartier wel bewoont: ende deden dat volck haer ghewoonlick vertooch, dat sy waren vreedsame luyden, ghekomen van verre reysen, ghesonden vanden Coninck van Castilien, den grootsten Coninck vanden Aerd-bodem, dien de Paus (representeerende Godt op Aerden) de Heerschappije van gheheel Indien ghegeven hadde. Indien sy hem wilden diensbaer zijn, sy souden seer goedertierentlick ghetracteert worden:
C3r
sy begeerden van haer Leef-tocht tot onderhoudt, ende Gout tot eenighe Medecijnen. Voorts verthoonden sy haer 't gheloove vanden eenighen Godt, ende de waerheyt onser Religie, de welcke sy hen raden aen te nemen, doende daer by eenighe dreyghementen. Hare antwoorde was soodanigh: Aengaende dat sy vreedsaem waren, dat en bleeck aen hare contenantie niet, soo sijt immers waren. Aengaende haren Coninck, dewijle hy wat begeerde, moeste hy wel arm zijn ende ghebreckelick: ende dat de ghene die hem dese uytdeylinghe hadde ghedaen, een mensche was die oneenigheyt lief hadde, gevende eenen derden, 't gheene hem niet toe en quam om dien te stellen in twist teghen de oude besitters. Aengaende Lijf tocht dat sy hun die souden geven: Gout hadden sy seer weynigh, ende dat het een saecke was die sy niet en achteden, overmidts het tot dienst haers levens onprofijtelick was: daer alle haer sorghe toe streckte, dat sy haer leven gheluckigh ende vermaeckelick mochten doorbrenghen. Derhalven wat sy vinden konden uytgenomen wat tot dienst van haere Goden diende, dat mochten sy vryelick nemen. Aengaende eenen eenighen Godt, dat propoost hadde haer wel behaecht: maer sy en wilden hare Religie niet veranderen, de welcke sy soo langhe tijdt tot haer profijt hadden ghebruyckt, ende dat sy niet ghewoon en waren raedt te nemen dan aen vrienden ende bekende. Aengaende de dreyghementen, dat het een teecken was van ghebreck des verstandts, te dreyghen die ghene, welckers middelende ende Nature haer onbekent waere. Derhalven dat sy souden stracks uyt haer Landt ruymen, want sy niet ghewoon en waren in 't goede te nemen de beleeftheden ende vertooninghen van ghewapende ende vremde luyden, of datmen andersins met haer handelen soude ghelijck met die andere, haer toonende eenighe menschen hoofden, de welcke rontom hare Stadt waren gherichtet gheweest. Daer hebt ghy een exempel van 't stamelen deser Kindtsheydt. Maer soo veel isser van dat de
C3v
Spanjaerden noch daer, noch in veel andere plaetsen niet en bleven, daer sy de Coopmanschappen die sy sochten niet en vonden, hoe schoon dat andersins de gheleghentheyt aldaer mochte zijn: tot bewijs daer van zijn de Cannibalen. Van twee de machtighste Monarchen van die werelt, ende misschien oock van dese Coninghen van soo veel Coninghen: de laetste die sy daer uyt verdreven: Die van Peru in een Batalie ghevanghen gheweest zijnde, ende ghestelt op soo grooten rantsoen dattet alle gheloove te boven gaet, ende dat trouwelicken betaelt hebbende, ende door sijn conversatie van hem ghevende teeckenen van een vry liberael stantvastigh ghemoet, ende van een schoon ende wel gheformeert verstant: soo wierden de Overwinners begeerigh, nae dat sy van hem ghetrocken hadden een Milioen, dry hondert vijf en twintigh duysent, vijf hondert pont gouts, behalven het silver ende andere dinghen, die even soo hooghe clommen, (soo dat hare peerden waren beslaghen met gout) te sien, het mocht dan wesen door wat trouwloosheyt dat het wilde hoedanigh dat de reste van des Conincx tresoren mochten zijn. Men ginck hem met een valsche beschuldinge ende bewijs beswaren, dat hy sochte sijn Provincien op te roeyen, om hem selven in sijn vryheyt te herstellen. Daer op hy door een schoon vonnis, selfs der gener die hem dese verraderije hadden ghesticht, verwesen wert opentlick met der Coorde ghestraft te worden, nae datmen hem hadde doen afcoopen de straffe van levendich verbrandt te worden, door den Doop diemen hem inde executie selve gaf. Een schrickelick ende onghehoort accident, 'twelck hy nochtans leet, sonder
veranderinghe van ghelaet, oft sprake, met een Conincklicke graviteyt. Ende daer nae om de volckeren in slaep te wiegen, die van sulken vremden saecke verschrickt, ende een afgrijsen hadden, soo ginck men veynsen een groote droefheydt over sijn doodt, ende men beschickte hem een seer kostelicken uyt-vaert.
C4r
ende zuyden, is ghe-estimineert het aller rijckste van alle landen der Werelt. Het is daer dat de Spanjaerden hebben ghekrijght teghen malkanderen, alsoo wel als teghen de Indianen, om te versadighen haer gierigheydt. In dit lant sijn veel vremdigheden, onder ander twee straten, daer van de eene lanck was 600. mylen, ende breet 25. voeten, aen beyde zijden ghesloten met mueren. De ander was ghehouden in 't gheberchte, ende oock als de ander beset met mueren. Maer het aller merckelijckste is, ten tijde des Keysers Carel de 5. de practijcken der Spanjaerden teghen Atabalipa ende Guascar gebroeders, want hebbende gheruwineert den eenen door den anderen, hebben sy eyndelijck onder t'beleyt van Francisco Pisarro krijgh aenghenomen teghen Atabalipa Coninck des Landts Peru, den welcken sy ghevanghen kreghen, vanden welcken sy trocken een over groote Somme tot rantsoen, ende souden meer ghehadt hebben soo sy patientie hadden ghehadt. Alsoo het gout ende Silver daer nae vele wert ghesoncken. Pisarro liet het weghen. Men bevant 252000. pont Silvers, ende Gout 1326500 Pesos. Elck Pesos is weerdigh een Castiliaen, oft anderhalve Fransche Croone. De Keyser hadde het vijfde deel van alles. Elck Peerde-ruyter hadde voor sijn deel 8000 Pesos in Goudt, ende 670. pont Silvers, de voetknechten hadden yeder 4150. Pesos in Gout, ende twee hondert tachtigh pont Silvers: de Capiteynen hadden 3000 pont Silvers, ende 40000. Pesos in Gout, Francisco Pizarro hadde 't meeste deel, ende als Capiteyn Generael: hy nam noch boven dien, de Gulden Tafel daer Atabalipa op sat in sijn Litiere oft Osbaer, dewelcke woegh 25000. Pesos in goudt. Noyt en waren Soldaeten soo rijck, in soo weynigh tijdts, ende met soo kleyn perijckel, maer de meeste deel hebben de selve niet langh beseten. De Vader van Guascar ende Atabalipa was wonder rijck van Gout, want boven de
nootsaeckelijckheden sijns huys (de welcke al van Gout ende Silver waren) hadde hy in sijn Cabinet Statuen
C4v
van Gout, ghebootseert van neghen oft thien voeten hooghe. Hy hadde oock van alle soorten van Dieren van de selve materie ende fatsoen, nae hare grooten, te weten alle viervoetighe dieren ende Voghelen: Itam alle Boomen ende Cruyden van sijn Landt: Alle de visschen soo wel ter Zee als vande soete wateren: In somma daer en was niet in sijn Landt dat hy niet en hadde van Gout ende Silver. Men seght daer en boven dat dese Coninghen hadden eenen hof, in een eylant, in de welcke was van Gout en silver, alles watmen soude konnen stellen in eenen hof, als Cruyden, bloemen ende boomen: Eene inventie ende moghentheyt, die niet en is gevonden voor oft nae die tijdt.
Maer boven allen desen hadde hy tot Cusco noch een oneyndelijcke quantiteyt van Gout ende Silver, om in 't werck te stellen, 't welck alles verloren wert door de doodt van Guascar, om dat de Indianen het selve verberchden, siende dat de Spanjaerden 't selve wilden voeren in Spanjen.
Pizarrus in 't Landt ghekomen zijnde, heeft aen Athabalipa ontboden dat hy met hem moesten spreecken, van weghen sijnen Heere den Keyser, 't welck Athabalipa eerst hem heeft verboden, hem sendende eenighe presenten, Maer Pizarro, voorder komende is Athabalipa teghen hem te velde ghetoghen met een groote menighte Indianen, sober toe-gherust ten aensien vande Spanjaerden, Pizarro heeft onder dese meest naeckte Menschen laten los gaen twee en twintigh stucken geschuts, 't welck sulcken schrick heeft veroorsaeckt onder dit arme volck, die noyt gheen Peerden en hadden ghesien, ende veel minder ghehoort het donderen des gheschuts, datter wel seven duysent wert ter neder gheleyt, de reste namen de vlucht in de gheberchten ende bosschagien, maer sy werden soo vyerigh vervolght van de Spanjaerden, dat van de selve dien dach ende des anderen daeghs noch wel twee mael soo veele werden omghebracht, want sy en spaerden niemandt oudt oft jonck, dan alleenlijck Athabalipa, ende noch ses van
C5r
sijne Heeren de welcke waren in een Pavillioen wel verciert met pluymen.
Pizarro greep selve Athabalipa aen, den selven leggende de handt op de schouder in teecken van vrientschap, teghen hem spreeckende eenighe vriendelicke woorden, de welcke ghe-eyndight zijnde, heeft den ghevanghen Coninck aen Pizarro
geschoncken twee groote ronde fijne Peerlen, met twee Esmerauden, d'een ghemaeckt als een klocxken, ende d'ander ovaelsche wijse van onestimabele weerde, dese schonck hy sijnen Verwinner, om te blijven in sijn goede gratie, ende hem sijn leven te behouden, hem noch belovende ontallijcke schatten ende tresoren, trachtende in alle manieren te contenteren de onversadelicke gierigheyt der Spanjaerden.
In Athabalipas Legher worden ghevonden, vijff duysent Vrouwen, veel rijcke Pavilioenen, veel Lakenen, ende eenen uytermaten groote menighte van goude ende silvere Vaten, onder de welcke dat een was van gout weghende twee hondert ende tsestigh pont.
Athabalipa was seer droeve als hy sach datmen hem de Ketenen aen de beenen dede, ende badt datmen hem wel soude tracteren, hy over quam met Pizarro voor sijn rantsoen, ende middeler tijdt dat het selve by een ghebracht wert, heeft hy sijnen ghevanghen Broeder Guascar van Cusco doen halen, ende onderweghen listelick doen ombrenghen, door vreese, soo Guascar by de Spanjaerden ware ghekomen ende van haer ondervraeght ware gheweest, dat hy meerder rantsoen soude belooven, ende dat hy daer door soude moghen in ghevanckenisse blijven, als hebbende alle sijns Vaders schatten ende Tresooren.
Athabalipa heeft sijn beloofde rantsoen op-ghebracht, het welck beliep 88 mael duysent, duysent, twee hondert duysent ende vijf ende dertigh gulden, maer dit en heeft alles niet moghen helpen, want hy wert ghebonden ende gheknevelt dry daghen ende dry nachten vervolghens aen eenen boom, als de
C5v
miserabelste creatuere der werelt, om hem te doen bekennen oft hy meer schatten hadde. Athabalipa hem siende so qualic getracteert, sprack duysent injurien tegen Pizarro hem versekerende dat dien GODden welcken Pizarro aenbad, ende dien hy seyde soo rechtveerdich te zijn, hem soude straffen in corten tijdt, ende sijn Broeder van ghelijcken, 'twelck oock gheschiet is, als wy hier voren hebben verhaelt, niet teghenstaende heeft Pizarro desen ongheluckigen doen verworghen, door een Moor-slave, nae dat hy was verwesen als Thevet seyt van eenighe Bisschoppen ende Monicken, teghen reden ende boven eedt.
Soodanigen eynde heeft gehadt desen machtigen Coninck Attabalipa oudt zijnde 52 jaeren, een man van middelbare stature, wijs, cloeck ende onvertsaecht, geneycht tot regeren, een groot Iusticier, de welcke hadde doen bouwen ende verrijcken vele costelicke Tempelen eenighe jaeren voor sijn doot. Twintich dagen voor sijn doot was hem verschenen een Comete waer uyt Athabalipa prognosticeerde, datter in corte tijt een Groot Heer in dien Lande soude sterven, weynich denckende dattet hem selfs ghelden soude. Pizarro, heeft hem daer nae Conincklick met grooter pompe doen begraven, selve met vele sijner Heeren inden rouwe gaende.
C6r