Van de tweede coude maer niet so fel.
+
Item, alsoo 't nou wack weer was tot op den 19 dach, ende het ys noch niet al uyt den Scelde was als ommer opwaerts en dan vuel min in Holland uyt de soete rivieren, (maer daer en is 't so seer nieuw niet als die snelle rivieren en dan noch by der zee), soo beghinde 't weder na desen dach dapper te vriesen, maer de coude en was by de eerste niet te gelycken; maer doer de stillicheyt vroes 't nog vuel ys, also dat men by Antwerpen voer 't dorp van Ousterweel weer sach een wyle tyts stilliggen en sommige vleeschouwers met haer scapen daer overe gingen op den 24 dach.
+
Hoe de hoenderen haer cammen vervrosen.
+
Item desen winter waeren scier alle hoenderen en noch meer de hanen alle haer cammen swerdt worden vervrosen doer de coude. De coude hadde oock 't scamel
+
Hoe galgen en de raderen verbrant werden ende gestolen.
volck, vuel oude willege boomen doen soecken;+
ja alle de galgen en raderen werden by nachte gestolen en verbrandt: geenen oft seer weynich torf was in
+
Van de berringe en waerom een man 2 vingeren
afgebeten werden. Antwerpen te kryghen, want er in+
lange geen hollantsche scepen hadden connen comen, en was ook ten lesten verboden met den last te vercoopen en 't hondert mutsaers goù 3 gulden. Daer was tot Antwerpen een vrou die om torf te hebben eenen man 2 vingeren afbete.
+
Van vuel sneeu en storm, wat scade die dede.
+
Item in 't eynde deser maent was 't grooten storm en onweder en wint met seer
+
Hoe onder Zeelant 2 enghelsche scepen bleven, die volgende contract in Antwerpen meynden te comen.
vuel sneeus, also dat ontrent Brusel en Luyck de peerden+
tot den buyck in den sneeu gingen. Met desen storm, en doer de stucken van den yse bleven in Zeelant 2 enghelsche scepen met laekenen te borsten, die naer Antwerpen meynden te
+
Noch eenen dyck doer d'ys gebroken.
comen, en sommige andere visschepen;+
oock brack in Hollant by Enckhuysen eenen dyck doer, met sommige huysingen met groote scade.
Eindnoten:
(1) H. BRUGMANS, Engeland en de Nederlanden in de eerste jaren van Elizabeth's Regeering (1558-1567). Groningen, 1892. - Blz. 87: over de schorsing van den Intercursus; blz. 106-115: de toestanden te Antwerpen geschapen door het verbod van invoer van Engelsche goederen. Een voorloopig kontrakt van vrede werd 29 December 1564 afgekondigd. Cfr. 109-134. (2) Cfr. A.C., blz. 60 en 62.
Februarius en Meert 1565.
+
Noch van den couden winter.
+
Item in eynde Januarius en so voorts in sprokel, so begonde 't weder dapper (te) vriesen also dat het ys in den Scelde tot vuel plaetsen opwaerts noch niet gesmolten en was, maer men ginck en reden daer noù met waghen en peerden overe als
+
Ys een ton dick vroes op eenen nacht.
ontrent Rypermonde en den tolhuyse+
als vorseyt; in alle landen, oock in Spaengiën wist men van dese snelle coude te spreken, so wel als hier. Men seyde, dat het in Holland in 't soet water op eenen nacht wel een tonne dick vrose; de brouwers en
+
Gebreck van hout, bier en soet water in Zeeland. hadden+
geen colen om mede te stoken tot Antwerpen, doer de langhe vorst; in Zeelant op vuel plaetsen was groot gebreck van bier, hout en soet water, mits daer geen scepen en conden ontrent comen doer het ys, also
6
+
De 3. coude en groote vorst.
+
dat se haer solderinghe verbranden. En de neringe was slecht, maer op den 5 dach begondet te versoeten. Maer de derde groote vorst ende coude beginde op den 14 dach Februarius ende duerde tot op den 23, also dat er weder seer vuel ys in 't Scelde was. Ende op den 18 dach lach er weder tot Antwerpen voer den werf een scolle stille, ontrent een ure daer dGielis de veermeester voerseyt, als de eerste weder
+
't Werdt bevonden dat de eerde 3 voet diep gevrosen was.
opstont: ende hadde iemant willen wedden hy souder over gegaen hebben. Maer hier+
na was 't gedaen en daer begonden van alderweghen scepen te comen, en varen. Het was bevonden dat het 3 voet diep in de eerde gevrosen hadde.
[2 Maart 1565]
+
Van het nieuw stadhuys van Antwerpen.
+
Item in 't jaer 1560 stillo braba. voer meerte den 2 dach, tot Antwerpen playsant aen 't nieuw stathuys den eersten steen: vuel volcx dien daer legghen sach.
en nou vier jaer daer na, ten scilde daghen egheen
hebben de wethouders en heeren haeren intre gedaen allegemeen en een misse doen singhen en noch ick voorwaer segge saen in 't jaer 1563 in den nasomer heeft daer eenen oliphant duergegaen.
+
Hoe daer een oliphant deur gegaen hadde.
+
Die synde in Antwerpen, vuel staetsie bedreef en reverentie dede den grooten heeren en was uyt Spaengien comen of Poortugal en werdt na Weenen, na den Ferdinandus keyser gesonden.
+
Van het oude.
+
Item het oude stathuys was vercocht met yser, loot en metaal, coper, soo 't stont,
+
(1564 na stille bra.) op conditie en ordonnantie, dat men 't soude afbreken en+
vuel scoone huysen dan in plaetse setten; welcke afbrekinghe men beginde op den 3 dach Meert 1565(3)
. [4 Maart 1565] + Hoe na de coude de enghelschen handelen. +
Item den 4 dach Meerte quamen de enghelsche coopvaerders tot Antwerpen aen, wel met 40 scepen en dit was d'eerste sent dat het geaccordeert was in 't eynde van verleden jaer.(4)
.
[10 Maart 1565]
+
Van eenen grooten wint.
+
Item op den 10 dach Meert woeyde 't eenen snellen wint, die men sach, dat alle de seylen ende latten van de muelens buyten Antwerpen afwaeyden.
+
Bouwinge van 't groot coophuys.
+
Item dees tyt was oock voldaen binnen Antwerpen het seer groot coophuys en waeghe huys, daer alle coopmans goeden in gelaeyen en ontlaeyen werden en geweghen werden en voer dese vryheyt van bewaeren moest voerdaen van den 18 dach. Meerte elcken waghen die geladen uytvoert 7 st. geven en 2 kerren also vuel(5)
Eindnoten:
(3) A.C., blz. 58, 60, 63
MERTENSen TORFS, dl. IV, blz. 112 en vlg. (4) H. BRUGMANS, op. cit., blz. 140 en 149. (5) A.C., blz. 61.
MERTENSen TORFS, dl. IV, blz. 115, 530.
FL. PRIMS, De overeenkomst tusschen de Hanze en Antwerpen, betreffende den bouw van het
Oostersch Huis in Bijdrag. tot de Geschiedenis, XIV, 1923, no5, blz. 396.
April 1565.
+
Van den coorne en van wyngaerden en noetboomen die bedorven waeren.
+
Item dese maent, na alle voerleden groote coude begonde 't beter weder te worden ende het coren, dat scene al vervrosen, quam seer fraey aen, also dat men eer dese maent eynde noch aernen vondt, en het goude nou 38 st. dat men te voren de coude cochte om 28 st., maer men bevont dat seer vuel noetboomen en wyngaerden bedorven waeren.
7
[7 April 1565]
+
Van een bruyt die eenen mis [daeder] meynde te verbidden en moet verloren dede.
+
Item op den 7 dach gesciede 't dat men sou uyt Antwerpen een vueren, die een dootslach gedaen hadde, om oock te onthalsen; ende een bruyt toegemaeckt met haer vrinden, verwachte dien buyten der stat om te verbidden, welck men, naer ouder gewoonte, niet en weygert. Maar de heeren, sulcx vernemende, doyden hem binnen 't gevanghenis, hoe wel sy op wech waeren; maer dat hy meer dan dien dootslach gedaen hadde, keerden sy weer, en also moest die bruyt met scanden thuys gaen.
Meye 1565.
+
Corte verhalinge van de orloge van Sweten en Denemercken daer men vuel om dede om te peyseren.
+
Item dese tyt waeren vuel Oostersche goeden duere, als hout, peck, terre, was en ander goeden, ende dat doer de orloge die er was tusschen den conick van
Denemercken en den conick van Sweten, also dat den Denemercker een rivire geheeten de Som, gesloten hielt, en welcke peys te maecken, vuel heeren gemoeyt waeren. Ende desen crych, meest te water, hadde by 2 jaeren nou geduert, ende al om het missegghen van een wapen die sy vuerden, daer d'een segghen woude, dat het so niet en hoorde. Den conick van Spaengien, Philippus, dede vuel om die Som
+
Dierte rees in 't coren doer die den Denemercker geen scepen liet varen opdat sy niet genomen en souden worden.
open te hebben,+
opdat de Oostersche goeden in de Nederlanden mochten comen, daer het coren meest van doen was(6)
. De keyser Maximilianus dede oock vuel om desen peys te maecken, opdat sy hem mochten helpen teghen den Torck, die hem veerdich maeckte; omdat dese keyser hem den tribuyt die Ferdinandus, syn vader, beloeft hadde, niet tydtlick gesonden en hadde, sondt hy se wederom(7)
.
+
Hoe die van Antwerpen doer liste goeden coop coren kregen.
+
Item dees tyt was de stat van Antwerpen qualyck versien van coren en den roep was al, dat het noch seer dier sou worden. So was er een persoon die haer raet gaf, segghende: ‘Vult my 3 oft vier scepen met coren, ick sal't doen afslaen’. Want 't gans landt was beroert en tot Brusel was door het coren eenen oploop comen. Vuer sulcx vreesden sy oock en sy hadden weynich om in noot het gemeyn volck uyt te meten. En den roep was, dat tot Amsterdam geen coren en was, welck den stapel van het coren is. En desen dede dit coren vuren na Amsterdam en seyde, dat hy quam van Duwaey, daer men gemeynelyc coren vuert; en dit docht die
+
Hoe die van Amsterdam oorsaecke in de dierte waeren.
corecoopers aldaer vrempt en vraechden na den prys, die hy kleyn stelde, en+
seyde: ‘Ick kans u noch vuel leveren voer dien prys wist ick waer't best gellen soude’. Maer omdat hy't vuel min presenteerde dan de merckt daer was, so en begheerden sy geen te coopen, maer elck socht te vercoopen: doen sach men wie coren veyl hadde. En die tyt waeren daer sommighe dies vuel opkochten voer de stat van Antwerpen, en kregen't doer dien middelt voer redelycken prys. Ende hier na hoorde men vuel hoe die van Amsterdam, die meest met coren omgaen, oorsaeck waeren van de dierte, die overal was geresen, meer dan den couden winter; want sy't in alle plaetsen hadden geweest opcocpen, hier binnenslandts. Ende omdat
8
vuel clachten over haer quamen, waeren sommighe uyt den hove van Brusel na Amsterdam getrocken om sulcke onredelycke coopenscap te remedieren. Ick geloove dat het hof wat in haer ooghe geworpen werdt: men leyde haer op, dat sy't gecocht hadden aen den conick van Denemercken: dat hy de Som sluyten soude, om dat sy profyt doen souden met haer coren. En in dese werden 30 scepen gesien, die door
+
Hoe Som open was en oosters goet quam. de Som+
comen waeren, also die nou open was, hopende dat den prys oock volgen soude. Also dat het coren nou wat afsloech, en daer was coren genoech in't landt alhier; waer daer goede ordeninge, dese landen souden haer selven wel spysen. Maer het houtwageschot was seer dier geweest.
+
Hoe die enghelschen son der accorderen sceyden.
+
Item also in 't eerste van den boeck verhaelt is van den Enghelschen, en toegelaten was te handelen, hopende totter accordatie te comen, so syn nou de enghelsche heeren, die tot Brughe laghen, vertrocken sonder te accordeeren, vermits den conick en 't hof alle scade die sy op zee gedaen hadden... (een regel afgesneden)(8)
.
Eindnoten:
(6) W.F. REDDAWAY. The Scandinavian North (The Cambr. Mod. Hist.), 1906, blz. 563. D. SCHAEFER, Weltgeschichte der Neuzeit. Berlin, 1917, dl. 1, blz. 175.
W.F. REDDAWAY, The Vasa in Sweden and Poland (The Camb. Mod. Hist.), 1906, blz. 162. (7) A.W. WARD, The Empire under Ferdinand I and Maximilian II (The Cambr. Mod.Hist.), 1904,
blz. 169, 171.
(8) H. BRUGMANS, op. cit. Over de onderhandelingen te Brugge, blz. 135. E. VANMETEREN, dl. I, blz. 306.
Junius 1565
[16 Juni 1565]
+
Hoe 't gasthuystoren tot Antwerpen ontdeckt werdt doer den donder.
+
Op den 16 dach deser maent, met groote donderen, so gesciede't tot Antwerpen dat den toren van 't gasthuys scier heel ontdeckt werdt van scaeijlien en sommighe berderen en sperrien waeren uytgheworpen; en uyt den muer van de suydtduere van der kercken was een stuc steens gebroken en oock den dorpel was ghescuert; men seyde, het was satans werck.
[21 Juni 1565]
+
Van scriftuerlycke spelen der Rethorycke.
d'een van den+
mistroostighen mensch was, die men scriftuerlyck troostede met Godts wonderlycken wercken: maer men sprack er niet van bicht oft missen, also dat die rethoryck van haer niet bemint en is(9)
.
Eindnoten:
(9) A.C., blz. 64.
D. PAPEBROCHIUS, Annales Antverpienses, t. III, p. 43 (édit. F. Mertens et E. Buschmann, Antv., 1846).
MERTENSen TORFS, dl. IV, blz. 285.
Het spel van Sinnen, hierbij opgevoerd, is vermoedelijk een vervolg op ‘Een Spel van Sinnen op 't derde, vierde en vijfde capittel van 't Werck der Apostelen’ dat in 1557 te Emden werd gedrukt, vermoedelijk van de hand van Willem van Haecht, den factor der Violieren. Wij weten inderdaad dat hij in 1563 en 1564 nieuwe spelen uit ‘'t Werck der Apostelen’ dichtte. Zie hierover. J. TEWINKEL, De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde, dl. I, 2, blz. 462, 1922. Haarlem, 2euitgave.
Volgens een schriftelijke mededeeling van Prof.DEVOOYS, wien wij hier onzen dank betuigen, werd dit tweede spel, dat inderdaad bij het 24eCap. eindigt reeds den 9. April 1564 opgevoerd.
Julius 1565.
[9 Juni 1565]
+
Prossessie omdat den Torck voer Malta was.
+
Item op den 9 dach Julius so ginck men tot Antwerpen en in vuel plaetsen prossessie: en dien voernoen werdt 't verboden te wercken; en dit werdt gedaen, omdat den Torck ontrent Italien op het eyland van Rohdes was comen, nou Malta gheheeten, en hadde de stat Malta vast beleghert. En so, dat vuel galeyen van Venegien, van Napels en elders derwaerts gevaeren waeren om ontset te doene den eylande van
9
+
Sommige seyden dat het s'paus besteck was, niet denckende dat hy in Italien sou comen, maer in Hongarien.
+
Malta. En dit was den princepalen sluetel, om dan voorts in Italien te comen. Nochtans sommighe wysere dan ick, presumeerden dat het den paus zelve besteken hadde, dat den Torck dit jaer op de kristenen viel, gelyck syn vorsaeten dicwils gedaen hebben; oft ander princen teghen malcanderen gehust, maer dit om dat Maximilianus, den keyser, hem niet en hadde laeten croenen van den paus, seggende dat de vorsten hem te Aken gekroont hadden, en dat sulcx hem genoech was. En de vorsten hadden sommighe dingen voerhanden om het pausdom te krencken
+
Desen keyser Maximiliaen die werdt hier na corts van den paus omgecocht, also dat hy in 't gene dat den paus teghen was, niet doen en wilde.
in+
Nederlant, 't welck Carel de 5. beleeft hadde, te weten, 't Confessie van Ausborch daer te... (een regel afgesneden)(10)
.
[14 Juli 1565]
Item deestyt so werden tot Antwerpen ende mede in andere plaetsen sommighe dieven geraeybraeckt levendich. En dat was nou by den edeldom van den hove ghesloten,
+
Den edeldom ordineert scerpe justicie teghen de dieven.
dat men se van nou voordaen so straffen+
souden, doerdien sy overal so vuel quaets deden. 2 werdt er tot Antwerpen op den 14 Julio also gedoyt, die met haer
geselschap 150 cappen en mantels gestolen hadden, sonder alle die moorden, die se bedreven hadden. Onder dese was er, die noch gevangen waeren, daer er eene afwas, die den stommen man maeckte, die men seer vuel tormenten aen dede, eer hy spreken wilde, toch so clapte hy somtys in synen slape; en syn geselschap bekende dat hy wel dryerley talen conde, en bleef also langhe gevanghen. Maer van die was er noch tot Loven also gedoyt, en eenen tot Bochout by Antwerpen levendich verbrant; eenen packer hadden sy recht eer sy gevanghen werden tot Antwerpen scier syn hooft ghecloven, die in grooter pynen leefde noch 3 daeghen: en den stommen werdt op den eersten September geraeybraeckt en sprack dryerley talen: so lange gereest eer hy woude spreken(11)
.
+
Van den cardinael
Granvelle die alle listen dede om Nederlandt vol
bisschoppen te steken en den edeldom te verdrucken.
+
Item in dese maent werdt te hove ontboden den cardinael Granvelle als nieuwe bisschop van Mechelen van den edeldom van den lande, en hy was in Italien. Men seyde, daer waeren brieven aen hem ende sy dreychden hem om syn goeden en renten alhier te confisqueren. Maer wat sy screven, hy en quam niet, mits sommighe edelen met hem twistich waeren, omdat hy in't jaer 1563 het landt meynde vol bisschoppen te steken, dwelck oock meest doer synen raet was en doer raet van de inquisitie van Spangien ende hy soude als overste bisschop geweest hebben over alle andere, ja oft als paus in Nederlandt, want hy was tot Mechelen als bisschop inghehaelt van alle de pristers. Ende dat het de stat van Mechelen so lichtelyck concenteerde, dat deden sy, omdat sy daer meynden groote welvaert by te verkryghen, omdat het hof van de bisschoppen daer sou geweest hebben. Maer alle andere steden waeren er seer teghen, ende en wilden geenen bisschop hebben. Sommighe, so ick onthouden hebbe, werden diertyt d'een poorte ingehaelt en d'ander uytgeleyt, also
10
+
Van den fruyte.
+
Item in't eynde deser maent so viel't vuel reghens met donderen ende dit jaer waeren er luttel kriecken: sy gouden een st. en 2 st. het pont, maer haver, gerst, boeckweyt hadden wel haer weder en hebben daer geweest gelyck 't coren.
Item in't eynde deser maent quam de tydinghe dat den Torck van Malta vertrocken was, en heer Jan Valet commandador van Malta scryft aldus aen den conick, welck ick op corste den sin verhale:
‘Als hoe den Torck in Junio gewelt doende op dit eylandt voer Sint Elmo, daer de vyanden sommige stormen opgedaen hebben 4 ueren lanck durende, meer door miraculen wederstaen dan anders, want sy den Torck tot 4 reysen van binnen daer
+
Van Malta en van den Torck die in 't eylandt was en van de stat vertrock. afsloegen, verliesende vuel volcx, ontrent+
2000; maer de cristenen verloren oock 200 mannen en 150 gequetst. By welcke victorie wy seer, scryft hy, vercloeckt syn, hopende Malta wel te houden, so verre eenighe bystant van volcke gesonden werdt, waertoe men in Spaengien en Italien gereetscap maeckte’. Hij screef oock dat de vyanden gescoten hadden op Malta, binnen 18 daghen 13000 scueten, maer syn nou seer vercoelt, en niet so furieus, scryvende de plaetse waer de bystant van scepen best soude mogen arriveren, sonder van de Torcken belet te worden(13)
.
Eindnoten:
(10) Gebodboek, vol. C, fo13, 8 Juli 1565. Zie A.A., I, blz. 281. E. VANMETEREN, dl. I, blz. 309.
(11) A.C., blz. 64-65.
PRIMS, Briefwisseling Magistraat, 1565-1566, blz. 413, no10.
(12) Over de rol van Granvelle in verband met den Nederlandschen opstand. F. RACHFAHL, dl. II, blz. 288 en volg.
Hier is denkelijk bedoeld, het bevel der regentes aan den aartsbisschop van Mechelen, de besluiten van het Concilie van Trente in zijn gebied te publiceeren: 11 Juli 1565. Cfr. E. GOSSART, L'Etablissement du Régime Espagnol dans les Pays-Bas, p. 53. Bruxelles, 1905. (13) Zie VANMETEREN, dl. I, blz. 309.
M. BROSCH, The Height of the Ottoman Power (The Cambr. Mod. Hist., 1904), blz. 12. - Het was de vice-koning van Sicilie, don Garcia de Toledo, die de lang verbeide hulp bracht en het ontzet bewerkte.
Augustus 1565.
[19 Augustus 1565]
+
Van het concilium van Trenten.
+
Item in Augusti op den 19 dach so werdt tot Antwerpen in alle kercken en in meer steden vercondicht het concilium van Trenten dat daer nou corts ghehouden was; maer alle landen en waeren daer niet wel tevreden gheweest, want t' ginck meest