3. Bescherming van cultureel erfgoed onder water
3.5 FARO Conventie
De ‘Council of Europe Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society’ 2005, of ook wel de FARO conventie, gaat voornamelijk over het laten participeren van alle lagen van de bevolking aan cultureel erfgoed. De conventie plaatst erfgoed in een maatschappelijke context, erfgoed is er voor en van iedereen. Onder erfgoed wordt ook onderwatererfgoed bedoeld.
Nederland heeft de conventie (nog) niet getekend of geratificeerd. De conventie is gebaseerd op het idee dat kennis en het gebruiken van erfgoed onderdeel vormen van het recht van iedere burger om te participeren in het culturele leven.72 Er worden richtlijnen gegeven over hoe gemeenschappen betrokken kunnen worden bij cultureel erfgoed.
De Nederlandse overheid probeert steeds meer verantwoordelijkheden te delen. Dit blijkt onder andere uit de eerder genoemde Monumentenwet, waarin de overheid gemeentes meer
verantwoordelijkheid en een meer actieve rol gaf. Zo moeten toevalsvondsten gemeld worden bij de burgemeester van de gemeente en niet bij de overheid.
Door samen te werken en de samenleving de kans te geven te participeren in erfgoed kan een betere bescherming worden gerealiseerd, ook voor onderwatererfgoed. Met meer participatie kan het verhaal van erfgoed beter worden verteld en wordt er een groter draagvlak gecreëerd. Hierdoor kan het besef ontstaan dat erfgoed ertoe doet, dat het niet alleen voor Nederland (of andere landen) belangrijk is maar ook voor henzelf als individu, als onderdeel van hun eigen geschiedenis. Wanneer dit gebeurt, zullen verschillende groepen eerder actie ondernemen om erfgoed te beschermen. De hele samenleving is verantwoordelijk voor het cultureel erfgoed, niet alleen de overheid. Het is daarom belangrijk om kennis over erfgoed te delen en iedereen een kans te geven hun eigen steentje bij te dragen.73 Ook al is de conventie in Nederland niet getekend of geratificeerd, toch worden er initiatieven getoond die in lijn staan met de uitgangspunten van de conventie. Twee van deze
71 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, “De rol van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed”,
http://www.cultureelerfgoed.nl/dossiers/maritiem-erfgoed/de-rol-van-de-rijksdienst-voor-het-cultureel-erfgoed, geraadpleegd 10 mei 2014.
72 Council of Europe, “Council of Europe Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society, summary”, http://conventions.coe.int/Treaty/EN/Summaries/Html/199.htm, geraadpleegd 25 mei 2014.
73 Council of Europe, Council of Europe Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society.
(Faro, 2005), http://conventions.coe.int/Treaty/EN/Treaties/Word/199.doc, geraadpleegd 9 mei 2014.
41
initiatieven zijn Duik de Noordzee Schoon en Bescherm een Wrak. De tweede vloeide voort uit de organisatie Duik de Noordzee Schoon.
3.5.1 Duik de Noordzee Schoon
In de jaren negentig merkte wrakduiker Ben Stiefelhagen dat er steeds meer visnetten vast kwamen te zitten aan scheepswrakken. Allerlei vissen en andere zeedieren raakten verstrikt in de netten waardoor ze uiteindelijk dood gingen. Stiefelhagen begon met enkele duikvrienden de netten te verwijderen. Met de jaren ontstond er steeds meer aandacht voor het schoonmaken van wrakken en uiteindelijk ontstond de organisatie Duik de Noordzee Schoon.74
Tegenwoordig bestaat de organisatie uit een grote groep vrijwilligers en experts. Daarbinnen zijn er leden die onderwaterbeelden kunnen maken, zijn er biologen en archeologen om onderzoek te doen en zijn er andere wrakduikers die helpen om de netten te verwijderen. Met elkaar en door middel van beelden proberen ze het zeeleven en de wrakken onder water zichtbaarder te maken. Ze informeren sportduikers over de cultuurhistorische en biologische aspecten van de scheepswrakken en vertellen over de bedreiging die onder andere visnetten kunnen veroorzaken voor zowel het zeeleven in de Noordzee als scheepswrakken. Er worden jaarlijks expedities georganiseerd naar delen van de Noordzee waar wrakken of riffen te vinden zijn.75
3.5.2 Initiatief Bescherm een Wrak
Bescherm een Wrak was een initiatief van Duik de Noordzee Schoon, Vereniging Kust & Zee, Stichting de Noordzee en Sportvisserij Nederland.76 Net zoals bij Duik de Noordzee Schoon was het doel van Bescherm een Wrak om wrakken schoon te maken, stukken visnet, visloodjes en ander afval te verwijderen. In drie jaar tijd, in de jaren 2011, 2012 en 2013, hoopten ze 100 wrakken schoon te hebben gemaakt. Dit doel hebben zij bereikt, door middel van 78 duikdagen en 5 meerdaagse duikexpedities met vrijwilliger teams.77 Het was een geslaagd project met een hoop publiciteit.
Deze initiatieven passen goed bij de Faro conventie omdat verschillende groepen met elkaar samenwerken met één doel voor ogen: het beschermen van wrakken en zeeleven in de Noordzee.
Tegelijkertijd proberen ze het verhaal van de Noordzee op zoveel mogelijk mensen over te brengen, zodat zij, als ze dit willen, kunnen meehelpen. Verder lichten ze sportduikers in over de
cultuurhistorische waarde van wrakken en de biodiversiteit en hoe ze ervoor kunnen zorgen dat ze niks beschadigen tijdens het duiken. Het waren twee initiatieven die vanuit de samenleving werden opgezet, de bevolking zag namelijk dat er iets moest gebeuren om de wrakken te beschermen. Het betrekt verschillende groepen bij het erfgoed en geeft hen de kans er iets voor te doen, om te participeren. Dit past helemaal in het model dat de Faro conventie weergeeft.
74 Duik de Noordzee schoon, “Geschiedenis”, http://www.duikdenoordzeeschoon.nl/over-ons/geschiedenis/, geraadpleegd 25 mei 2014.
75 Duik de Noordzee schoon, “Wat is Duik de Noordzee Schoon?”, http://www.duikdenoordzeeschoon.nl/over-ons/wat-is-duik-de-noordzee-schoon/, geraadpleegd 25 mei 2014.
76 Bescherm een wrak, “Welkom bij bescherm een wrak”, http://beschermeenwrak.nl/, geraadpleegd 10 mei 2014.
77 Duik de Noordzee schoon, “100 wrakken schoon”,
http://www.duikdenoordzeeschoon.nl/resultaten/100wrakkenschoon/, geraadpleegd 25 mei 2014.
42
De belangrijkste groepen die het belang van onderwatererfgoed zouden moeten begrijpen zijn degenen die dagelijks in contact kunnen komen met onderwatererfgoed. Dit zijn de mensen die elke dag op zee werken en tijdens hun werkzaamheden onderwatererfgoed tegen kunnen komen.
Tegelijkertijd vormen zij ook de grootste bedreiging voor het onderwatererfgoed: duikers, vissers, bergers en (opvallend genoeg omdat het Rijksambtenaren betreft) werknemers van de
Rijkswaterstaat (zie ook hoofdstuk 2). Als zij meer stilstaan bij het feit dat ze regelmatig in contact kunnen komen met onderwatererfgoed, beseffen dat dit erfgoed belangrijk is voor de geschiedenis van Nederland en beseffen wat voor gevolgen hun werkzaamheden voor het erfgoed kan hebben, gaan ze er hopelijk verantwoordelijker mee om.
In dit onderzoek is ervoor gekozen om de doelgroep vissers te behandelen. Vissers vinden een hoop objecten tussen hun netten en kunnen erfgoed kapot maken met hun sleepnetten. Het is de vraag hoe groot deze verstoring is en op wat voor manier ze bereikt kunnen worden om toe te lichten waarom onderwatererfgoed belangrijk is, zodat het beter beschermd kan worden.
3.6 Conclusie
Onderwatererfgoed kent vele bedreigingen en heeft daarom goede bescherming nodig. Over de hele wereld zijn er initiatieven getoond om het erfgoed bescherming te bieden. Zo bestaan er wetten en verdragen waarin regels opgesteld zijn om het onderwatererfgoed zo goed mogelijk te beschermen, het liefst in situ. Er kan gebruik worden gemaakt van verschillende technieken zoals een net over het wrak trekken om te voorkomen dat het wrak door menselijk handelen of sterke stromingen vergaat.
Naast wetten en technieken om het onderwatererfgoed te beschermen zijn er ook verschillende initiatieven genomen om het erfgoed te beschermen, zoals Duik de Noordzee Schoon en het Maritiem Programma van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Het is alleen de vraag of dit de juiste hoeveelheid bescherming biedt aan het onderwatererfgoed. Het belangrijkste aspect van de bescherming van onderwatererfgoed lijkt het informeren van het publiek, bewustzijn creëren over het belang van onderwatererfgoed. Een voorbeeld van een succesvol
initiatief dat participatie en bewustzijn creëerde in de bescherming van wrakken in de Noordzee was Bescherm een Wrak, waarbij sportduikers werden ingelicht over de bedreiging en bescherming van wrakken en de wrakken werden schoongemaakt. Visnetten zijn in grote aantallen te vinden op de scheepswrakken. De visserij is dan ook een grote bedreiging.
43