Dit hoofdstuk behandelt de gebeurtenissen in de maanden oktober en november 1981. In deze maanden spitste het verzet tegen Startbahn West zich toe en ontstond er een omvangrijke protestbeweging. Nu begonnen de jongeren uit de steden zich voor de startbaan te interesseren, en trokken zij massaal naar het bos. Daar waren ondertussen de voorbereidingen in volle gang om de te verwachtte ruiming te verhinderen. Ondertussen stelde het burgerinitiatief al haar hoop op de goede uitkomst van de volksraadpleging, want dit was de laatste mogelijkheid om de startbaan op legale wijze te verhinderen. Maar waarom liep het protest zo uit de hand?
Tag X
Terwijl de werkgroep voor de volksraadpleging druk doende was om de Hessenaren te mobiliseren voor haar initiatiefwet, wachtte de regering Börner niet lijdzaam af. Wiesbaden besloot te doen waar het burgerinitiatief steeds voor had gevreesd. Nog voor de inlevertermijn voor de handtekeningen voor de volksraadpleging verstreken was, werd besloten onmiddellijk te beginnen met de bouw van Startbahn West. Mocht de startbaan er al liggen en de bomen reeds geveld zijn, dan had een referendum immers weinig zin meer.112 Voordat er met de bouw begonnen kon worden, moesten de
demonstranten eerst het woud uit worden gejaagd. Tag X was ophanden, nu kwam het voor het startbaantegenstanders aan op het ‘massive gewaltfreie Widerstand vor Ort’. Het huttendorp moest tot een vesting worden uitgebouwd.
Het burgerinitiatief had zich terdege voorbereid op de langverwachte dag X. Het plan was om de bouwwerkzaamheden onmogelijk te maken, door telkens op de plaatsen waar gebouwd en gerooid werd massaal aanwezig te zijn, in de bomen te klimmen en op en om de machinerie te staan.113 De
verwachting was dat het verzet ter plaatse het uiteindelijk zou afleggen tegen de staatsmacht en de winterkou. Maar tot het zover was, moest iedere meter bos worden verdedigd en slechts na moeizame strijd worden opgegeven. De enige wijze waarop het project verhinderd kon worden, was door het uitoefenen van een dermate grote druk op de regering, dat voortzetting van het beleid politiek onmogelijk zou worden.
Slag om de Startbahn
Op 5 oktober stroomden in Mörfelden de berichten binnen dat er omvangrijke politie-eenheden uit verschillende delen van het land onderweg waren richting Frankfurt en dat deze werden samengetrokken op het terrein van de luchthaven. Het burgerinitiatief sloeg direct groot alarm. De telefoons stonden roodgloeiend. Telefoonketens werden benut, meer dan 10.000 mensen uit het Rhein-Maingebied gaven aan de oproep gehoor. Logés overspoelden de huizen in Walldorf en Mörfelden, de leegstaande hutten in het huttendorp werden opgekalefaterd om mensen onderdak te
111 ‚Django mit Latte‘, Der Spiegel (13-09-1982).
112 ‚Mit Holzfällen und Hundebiß dem Volksbegehren Zuvorkommen‘, TAZ (5-10-1981). 113 ‚Räumung nach Bonn-demo?‘, TAZ (6-10-1981).
41 bieden en er ontstond een tentenstad naast het dorp in het bos.114 De nieuwkomers konden direct aan
het werk. Met spade en schop groeven de demonstranten een netwerk van loopgraven, barricades en aarden wallen uit, als ware het het strijdtoneel bij Verdun. Tegen het 7-hectareveld, reeds een jaar in handen van de FAG, werd een V-vormige greppel aangelegd, versterkt met aarden borstwering, gestolen prikkeldraad en vooruitpriemende takken. Een formidabele barricade, had de tegenstander niet over bulldozers beschikt. Achter de barricade richtten de demonstranten, met enige tussenruimte, een tweetal torens op. De menigte omwalde het huttendorp eveneens en voorzag het protestdorp van een palissade en slotgracht en barricadeerde de toegangswegen tot het bos. Laat de politie maar komen.115
De startbaantegenstanders hoefden niet lang te wachten. Op 6 oktober verzamelde de politie een indrukwekkende troepenmacht op het terrein van de FAG. De agenten waren zwaar bewapend, ze leken op Romeinse legionairs met schild, helm en wapenstok. Sommigen hadden gasgranaten. Daarnaast waren er waterkanonnen, pantserwagens en puinschuivers aanwezig, het was een ‘onafzienbare politiemacht’.116 De demonstranten wachtten zittend binnen de wigvormige barricade.
In Mörfelden en Walldorf luidden de kerkklokken om iedereen er op te attenderen dat actie ophanden was. Om kwart voor drie ‘s middags begon onder het gedreun van opstijgende vliegtuigen de opmars van de politie. Alle toegangswegen waren afgezet, nieuwe demonstranten konden het bos amper bereiken.
De politie opende de strijd per luidspreker: ‘Een mededeling van de politie. U bevindt zich op het terrein van de luchthaven-BV, u verstoort de openbare orde, verlaat het terrein in zuidelijke of westelijke richting’.117 In antwoord volgde een fluitconcert en het scanderen van de woorden
‘ophouden, ophouden’. Pastoor Öser, activist van het eerste uur, riep de politieleiding op tot onderhandeling, en vroeg de mensen die ‘strijden voor hun thuis niet neer te knuppelen’.118 Öser
vervolgde dat de politie-inzet in strijd was met de grondwet, want de volksraadpleging was nog niet afgerond, er waren al 175.000 handtekeningen binnengehaald. ‘Weten jullie agenten überhaupt waarom de startbaan gebouwd wordt? Omdat banken en concerns winst willen maken en omdat de NAVO het eist’.119 Na enkele uren kwam er een einde aan het heen en weer van eisen en argumenten.
De politie kondigde aan hardhandig een einde te maken aan de plaatsbezetting. Een bulldozer schoof de greppel dicht, agenten beklommen de wal. Onder aanzwellend gefluit probeerden de politiemannen de met hun armen ineengehaakte demonstranten los te rukken en weg te slepen, maar slaagden daar niet in. Ze stonden er wat bedremmeld bij. De demonstranten reikten hen sigaretten en chocolade aan en knoopten een praatje aan. De commandant riep zijn manschappen tot de orde en brak de actie af.120 De eerste slag was voor de startbaantegenstanders, de geweldloze strategie leek
goed uit te pakken.
114 Bunte Hilfe, Alle Gewalt geht vom Staate aus 9; ‚Mit Holzfällen und Hundebiß dem Volksbegehren
Zuvorkommen‘, TAZ (5-10-1981); ‚„Legalität lehrt das Fürchten“‘, Der Spiegel (26-10-1981).
115 ‚Sturm auf die Wachtürme‘, TAZ (7-10-1981). 116 ‚Rätsel um Tag X beendet‘, TAZ (7-10-1981).
117 ‚Polizisten hatten Skrupel. Erste Räumungsaktion gescheitert‘, TAZ (8-10-1981): ‚Eine Durchsage der Polizei,
Sie befinden sich auf dem Gelände der Flughafen-Aktion-Gesellschaft, Sie stören die öffentliche Rechtsordnung, verlassen Sie das Gelände in südlicher oder westlicher Richtung‘.
118 Idem
119 Idem: ‚ Wißt ihr Polizisten überhaupt, weshalb die Startbahn gebaut wird? Weil Banken und Konzerne Profite
machen wollen, und weil die NATO sie fordert’.
42 De daaropvolgende dag ging de politie hardhandiger te werk. Zo’n 1000 mensen, daaronder ‘huisvrouwen, gepensioneerden, burgers, jongeren en scholieren’ hadden de nacht op het terrein doorgebracht.121 Vanaf het huttendorp en de bosrand was het nog geen 400 meter naar het strijdperk.
Een kleine 10.000 demonstranten bevonden zich binnen dit gebied. Met een tangbeweging door het bos sloot de politie de startbaantegenstanders in. Met man en macht trokken de agenten de zitblokkades uit elkaar, soms moesten voeten of vuisten er aan te pas komen. Puinschuivers egaliseerden het terrein, prikkeldraadversperringen en waterkanonnen dreven de demonstranten uit elkaar. De startbaantegenstanders zochten het gesprek, een agent antwoordde dat hij wist dat er al jaren ‘politiek onrechtvaardige beslissingen worden genomen. Maar daarom kan ik mijn beroep toch niet aan de wilgen hangen?’122
De demonstranten slaagden er tijdens deze eerste confrontaties in de radicalen binnen de eigen gelederen in toom te houden. In het blad Radikal beschreef een lid van een groep autonomen zijn ervaringen tussen 6 en 11 oktober 1981. Met een mannetje of 50 à 60 bevond zijn groep zich in de linies van de demonstranten. Dit waren de zelfverklaarde chaoten, de mannen die het gezicht bedekten met helm en halsdoek. Het wantrouwen tegen deze groep was overal merkbaar. Naar hun smaak was het protest veel te passief. Ze probeerden de massa in beweging te krijgen door boomstammen over de prikkeldraadversperringen van de politie te leggen. Ze beweerden dat dit door het BI goedgekeurd, ‘als was het een verordening van de regeringspresident van het verzet’.123 Ver
kwamen ze echter niet. ‘”Geweldlozen” storten zich op ons, overal discussie: ‘”jullie willen alleen provoceren, wij laten ons geweldloze protest niet door jullie kapot maken, wat willen jullie überhaupt bereiken?”’.124
Tegen de avond werd het grimmiger. De TAZ bericht hoe een ‘scharf gemachtes Sonderkommando’, zonder schilden maar met extra lange houten knuppels, opgehitst door toekijkende collega’s, op de demonstranten afstormde en bij de woudrand om zich heen begon te meppen. Ze sloegen op ‘hoofden, benen en geslachtsdelen (…), op de grond liggende demonstranten schreeuwen van de pijn.’125 Achter het politiefront werd ondertussen een betonnen muur opgericht.
Deze stelde het veroverde terrein veilig, daarachter konden houthakkers en betonarbeiders aan het werk.126 Het duurde nog een dag voordat ook de houten wachttoren in handen van de politie was. Het
huttendorp bleef voorlopig ongemoeid. De tweede ronde was onherroepelijk gewonnen door het politieapparaat. De bouw van Startbahn 18 West was, met 16 jaar vertraging, eindelijk begonnen.
Kerkdienst aan de muur
Een onrustige week later, op zondag 11 oktober 1981, stond er ‘s middags een eredienst op de agenda. Deze vond plaats bij de ‘schandmuur’ of ‘Berlijnse Muur’ die door de politie om de eerste bouwkavel was opgetrokken. Zo’n 20.000 mensen bevonden zich in het bos. Deze dag zou later de annalen van het burgerinitiatief ingaan als de ‘bloedzondag’. Ondanks het geweld van de politie was het vertrouwen in het geweldloos verzet en de goede afloop van de volksraadpleging onverminderd groot
121 ‚“Große Fische essen kleine Fische“‘, TAZ (9-10-1981).
122 Idem: ‘ich weiß, daß seit Jahren politisch ungerechte Entscheidungen gefällt werden, aber ich kann doch
deshalb nicht meinen Beruf an den Nagel hängen?‘
123 Radikal (oktober 1981): ‚… als sei dies eine Verordnung des Regierungspräsidenten des Widerstandes … ‘ 124 Idem: "Gewaltfreie" stürzen auf uns zu, überall Diskussionen: »ihr wollt nur provozieren, wir lassen unseren
gewaltfreien Protest nicht von euch kaputt machen, was wollt ihr überhaupt erreichen?«
125 ‚“Große Fische essen kleine Fische“‘, TAZ (9-10-1981): ‘(…) und treten sie rücksichtslosauf Köpfe, Beine,
Geschlechtsteile (…), am Boden liegende Demonstranten schreien von Schmerzen.‘
43 onder de massa van demonstranten. Ondertussen waren de radicalere groepen uit op actie, al twee dagen waren ze in de weer om haaks op de muur greppels te graven. Deze moesten de bewegingsvrijheid van de politie tussen muur en bos inperken.127 De politieleiding vreesde een aanval
op de muur en wilde het aangrenzende terrein schoonvegen. De 300 deelnemers aan de kerkdienst werden met waterkanonnen en gasgranaten het bos ingejaagd. De politie liet alle schroom varen. Bij de bosrand sloegen agenten in op zittende en staande demonstranten. Twintig mensen raakten gewond, een 65-jarige man liep een schedelbasisfractuur op.128 Iemand schreef na afloop ‘ik trof
oudere burgers, mannen en vrouwen, met tranende ogen, hoestend, ik zag een aantal keren hoe mensen werden weggedragen, ik zag een oude man met bloedende hoofdwond. Iedereen was ontsteld over het gewelddadige politieoptreden. Hier zijn duizenden ‘staatsafkerigen’ en politievijanden geschapen’.129
Woede en verbittering traden op. De TAZ citeerde twee huisvrouwen: ‘wat afgelopen zondag gebeurd is, door de politie-inzet, kan men slechts betraand vertellen. En die tranen zijn gevloeid, niet alleen door de inzet van gas. We mogen nu geen angst hebben, juist nu moeten we tonen dat we sterk zijn, dat we ook in de machteloosheid macht bezitten. Dat kan alleen in de massa gebeuren.’130 Een
man uit Berlijn zei ‘zolang het woud nog staat blijven we terugkomen. Wanneer je dit Börner- monument ziet, word je woedend. Wanneer jullie de bomen te lijf gaan kan het snel gebeuren dat wij ook naar geweld grijpen.’131 De Berlijner stond in zijn opvatting niet alleen. Ten overstaan van het
ongeremde politieoptreden was het steeds moeilijker om vast te houden aan het vooraf vastgestelde plan om, wat er ook gebeuren mocht, geen geweld aan te wenden.132 Met zo’n mensenmassa was de
kans aanwezig dat zich her en der uit woede en frustratie een ‘eigendynamiek’ ontwikkelde. Vooral ook omdat er niet alleen brave burgers deelnamen aan het protest, maar ook militante communisten en anarchisten uit de grote steden. Zij waren niet omwille van de liefde voor het woud en zorg om kwaliteit van leven op het protest afgekomen, maar uit haat jegens de staat.133
Op 3 november 1981 verraste een omvangrijke politiemacht de huttendorpbewoners in hun slaap. De nachtwachten sloegen geen alarm. Agenten trokken het dorp binnen en verjoegen de bewoners. Deze sloegen alarm en het woud stroomde vol. De mensen waren overvallen door het nieuws. Een dichte massa verzamelde zich buiten het dorp, agenten met schild en wapenstok stonden in gesloten formatie op de transen. Alle voorbereidingen en plannen ter verdediging van het huttendorp waren nutteloos geworden. Het laatste bastion in het bos was gevallen. De rest van de middag deden zich vergelijkbare taferelen voor als twee weken tevoren. Een politiehonderdtal deed geregeld uitvallen en joeg tussen de bomen door achter de mensen aan. Sommige mensen probeerden met de politie te praten. De mannen in uniform waren echter ‘gewalttätigen Robotern’ geworden. Het
127 Radikal (oktober 1981).
128 ‚Wasserwerfer räumten Gottesdienst‘, TAZ (6-10-1981).
129 Albert K., ‚Aus einem Brief an den Hessischen Rundfunk‘, Alle Gewalt geht vom Staate aus 29; ‚Ich traf ältere
Bürger, Männer und Frauen, mit tränende Augen, hustend, ich sah mehrfach, wie Menschen weggetragen werden mußten, ich sah einen alten Mann mit blutender Kopfwunde. Alle waren entsetzt über den brutalen Polizeieinsatz. Her sind tausende von „Staatsverdrossenen“ und Polizeifeinden geschaffen worden“.
130 ‚Demokratie gesucht, demokratische diktatur gefunden‘, TAZ (15-10-1981), ‚Was am letzten Sontag passiert
ist, durch den Polizeieinsatz, kann man nur unter Tränen beantworten. Tränen, die geflossen sind – nicht nur wegen des Gaseinsatzes. Man darf jetzt keine Angst haben, gerade jetzt muß man zeigen, daß man stark ist, daß man auch in der Ohnmacht eine Macht besitzt. Dass kann nur in der Masse geschehen.‘
131 Idem, ‘Solange der Wald noch steht, kommen wir immer wieder. Wenn man dieses Börner-Denkmal hier sieht,
wird man wütend. Es kann schnell passieren, wenn ihr an die Bäume geht, daß wir auch zur Gewalt greifen.‘
132 Martin, ‚ Bürgerinitiative und Bewegung‘, Nur wer sich bewegt. 133 Rucht, Flughafenprojekte als Politikum 220-221.
44 bevel luidde ‘Ausschwärmen und alles niedermachen’.134 Het werd een chaos, mannen, vrouwen en
kinderen renden weg, sommige nog beduusd door het traangas, mensen die op de grond lagen werden in elkaar getrapt en geslagen, hulpdiensten kregen slaag. Een journalist kreeg de volle laag, zittende mensen werden niet gespaard. Velen raakten gewond, sommigen zwaargewond.135 Desalniettemin
keerden de startbaantegenstanders telkens terug en belegerden de geüniformeerde huttendorpbezetters. Ze gooiden met takken, wortels en verfbommen. Stenen waren niet voorhanden in het bos. Volgens het burgerinitiatief raakten er die dag meer dan 100 mensen gewond, waarvan 27 zwaargewond. Artsen behandelden schedelbasisfracturen, wervelkolombeschadigingen en botbreuken.136 Ooggetuigen vermoedden dat de politie bewust gewelddadig optrad, om de
‘geweldloosheid uit ons te ranselen’.137 Pastoor Öser noemde het de ergste gebeurtenissen uit z’n
leven, er was ‘bloed en geschreeuw als in de oorlog’.138
Die avond breidde de woede om de machteloosheid zich uit naar de omliggende steden. In Frankfurt bezetten startbaantegenstanders het station. Met slaghout en gasgranaten wist de politie het stationsgebouw weer schoon te vegen, waarop de demonstranten de binnenstad in trokken. Vensterruiten sneuvelden, afvalcontainers gingen de hens in en barricades werden op straat opgeworpen. De Hessische minister van Binnenlandse Zaken Ekkehard Gries (FDP), opvolger van Karry, liet een vlugschrift verspreiden onder de beambten van zijn politiemacht, waarin hij hen opriep om zich ‘niet te laten provoceren, te differentiëren tussen het relatief geringe aantal demonstranten dat zich crimineel gedraagt en de rest, en het beginsel van de evenredigheid niet uit het oog te verliezen’.139 In de praktijk werd er weinig mee gedaan, opnieuw kwam het aan de kant van de
demonstranten tot ernstige verwondingen als gevolg van het politieoptreden.140 Ook elders in de
Bondsrepubliek, in Berlijn, Wiesbaden, Rüsselsheim, Darmstadt, Kassel, Stuttgart en Fulda, kwam het tot spontane demonstraties met enkele honderden tot zo’n 4000 deelnemers.141
Ecologische burgeroorlog
In de media woedde de strijd evenzeer. De Hessische minister van Binnenlandse Zaken Ekkehard Gries (FDP) en de Frankfurter hoofdcommissaris van politie Karlheinz Gemmer benadrukten dat het geweld in de eerste plaats van de tegenpartij kwam. Wanneer de politie werd uitgescholden en bekogeld met flessen, stenen en fecaliën, dan kon zij niet slechts toekijken.142 Het liberale weekblad Die Zeit stelde
dat ‘randgroepen’ het altijd moeilijk zouden hebben in een democratie. Vijftien jaar hadden ze de tijd
134 Alle Gewalt geht vom Staate aus 38. 135 Ibidem 35-65.
136 Christiane en Ulrich Dannemann, Die Startbahn West ist überall. Christliche Existenz heute, erlebt in den
Auseinandersetzungen um den Frankfurter Flughafen. Ein Tagebuch (München 1982) 167 „Von hinten sehen sie
alle gleich aus“, Der Spiegel (9-11-1981); ‚Entsetzen und ohnmächtige Gegenattacken‘, TAZ (4-11-1981); Bunte Hilfe, Alle Gewalt geht vom Staate aus 35-38.
137 Zie o.m.; Bunte Hilfe, Alle Gewalt geht vom Staate aus 46; Otto V.: ‚… die Polizei … versuchte, die
Gewaltfreiheit aus uns herauszuprügeln‘;Gerhard Krum in: Bürgerinitiative gegen die Flughafenerweiterung Frankfurt Rhein-Main ed., Nur wer sich bewegt, spürt seine fesseln. Erfahrungen aus der Bewegung gegen die
Startbahn West (Offenbach 1982) 63.
138 ‚Blut und Schreie‘, Der Spiegel (9-11-1981): ‚"Die schlimmsten Szenen meines Lebens" erlebte Hessens
Umweltpfarrer Kurt Oeser, "Blut und Schreie wie im Krieg"‘.
139 ‚Gries‘ Handzettel für die Polizei‘, Rüsselsheimer Echo (3-11-1981), in: Bunte Hilfe, Alle Gewalt geht vom Staate
aus 58.
140 ‚Blut und Schreie‘, Der Spiegel (9-11-1981).
141 ‚Blutige Krawallen folgten die Räumung des Hüttendorfs am Flughafen. Hessens Innenminister Gries fordert
Flughafengegner zum Gewaltverzicht auf‘, Welt (4-11-1981), in: Bunte Hilfe, Alle Gewalt geht vom Staate aus 39.
45 gehad om hun zaak te bepleiten. Toch waren de startbaantegenstanders nooit meer dan een minderheid geweest, en een minderheid moest zich in een parlementaire democratie neerleggen bij het besluit van de meerderheid, ook al was ze nog zo vol van het eigen gelijk. Ze moest zich gedisciplineerd en zonder bezwaar voegen naar het recht.143 Wel erkende Die Zeit dat Börners
onbuigzaamheid diende om zijn prestige als sterke man te redden. De bouw had immers nog wel een tijdje uitgesteld kunnen worden, de economische prognoses opnieuw nagelopen, aangezien ook de experts het nut van de nieuwe startbaan betwijfelden. Nu was de beslissing er met geweld doorgedrukt. Volgens de startbaantegenstander was Börner uit op het ontketenen van ‘een ecologische burgeroorlog’.144
Dankzij de campagne voor de volksraadpleging en de beelden op tv van vreedzame demonstranten en het martiale politieoptreden ontstond er een enorme toeloop op het protest tegen Startbahn West. ‘Met iedere knuppelslag neemt onze aanhang toe’, stond er smalend in het informatieblad van het burgerinitiatief, ‘we hebben een grotere aanhang dan de FDP’.145 De pers sprak
van een van de grootste burgerbewegingen die de Bondsrepubliek heeft gekend. Behalve het hoofdthema startbaanbouw kwamen ook de thema’s vrede en democratie toenemend centraal te staan, waardoor de aanhangers van de snel groeiende vredesbeweging aansluiting vonden. De TAZ benadrukte met enige regelmaat dat Startbahn West enkel militaire doelen diende en dat het halsstarrig vasthouden aan de startbaan door Börner en Bonn kon alleen verklaard worden door druk vanuit de NAVO. Het harde optreden van de deelstaatregering-Börner riep, in de context van de
Deutsche Herbst en de snoeiharde bestrijding van linkse terroristen eind jaren ‘70 de vraag op in