Hoofdstuk 5: Conclusie
5.1 Discussie
Voordat dit onderzoek werd uitgevoerd is er gezocht naar soortgelijke studies. Het bleek dat er al vaker is onderzocht wat het effect is van online communicatieapplicaties op eenzaamheidsgevoelens bij ouderen. In deze studie gaat het echter om een applicatie die in beginsel communicatie niet als voornaamste doel heeft, maar het spelen van een spel. Ondanks dat de resultaten geen specifieke verschillen laten zien die zijn toe te schrijven aan het wel of niet spelen van Wordfeud, heeft het onderzoek wel een bredere kijk gegeven op het onderwerp eenzaamheid onder ouderen. Hierdoor kunnen de empirische resultaten van toegevoegde waarde zijn op de bestaande literatuur over dit thema. De intentie tijdens het schrijven van het onderzoeksplan was dat dit een volledig kwalitatief onderzoek zou worden. Na het verzamelen van de eerste data vanuit de enquête bleek echter dat er ook veel interessante kwantitatieve data was gegenereerd. Vanaf dat moment is besloten om beide onderzoeksmethoden te gebruiken en deze met elkaar te combineren.
De onderzoekspopulatie was afgebakend op basis van specifieke criteria over de woonprovincie en leeftijd. Om te onderzoeken of dezelfde resultaten ook gevonden worden bij een bredere populatie dan alleen de onderzochte ouderen die voldeden aan de criteria, zou het in volgend onderzoek interessant zijn om bijvoorbeeld ouderen uit meerdere provincies te betrekken dan alleen uit Noord-Holland. De verwachting hiervan is dat er mogelijk wel verschil in de (mate van) eenzaamheidsgevoelens zal worden gevonden, de te onderzoeken vraag is echter in hoeverre deze verschillen toe te schrijven zijn aan het wel of niet spelen van Wordfeud. Daarbij kan er in een grotere steekproef onderzocht worden of het gevonden resultaat standhoudt dat geen van de ouderen Wordfeud speelt met onbekende tegenspelers.
Door eerst een enquête af te nemen en vanuit die populatie met een aantal respondenten interviews af te nemen was het mogelijk om meerdere soorten data te generen en deze vervolgens met elkaar te combineren en vergelijken. Echter zit in deze manier van respondenten werven wel een
35 vorm van bias, omdat de respondenten zelf konden aangeven of ze wel of niet benaderd mochten worden voor een verdiepend interview. Het wel of niet bereidwillig hiertoe zijn kan gebaseerd zijn op bepaalde kenmerken van deze ouderen die de onderzoeksresultaten hebben beïnvloed. Deze vorm van bias is echter moeilijk te omzeilen omdat de bereidwilligheid nodig was om een gesprek te kunnen voeren.
5.2 Conclusie
Voor deze studie is onderzocht wat de verschillen zijn tussen de subjectieve ervaring van eenzaamheid bij ouderen die wel Wordfeud spelen en ouderen die dat niet doen. Daarbij is ook gekeken naar de invloed van het spelen met (on)bekenden op de eenzaamheidsgevoelens. In deze paragraaf wordt beschreven welke conclusies er verbonden kunnen worden aan de beschreven resultaten.
In hoofdstuk 4.1 is al onderzocht of de opgestelde hypothesen bevestigd konden worden op basis van enkel de kwantitatieve gegevens. Samenvattend kan hieruit worden gesteld dat het niet (meer) hebben van een huwelijkspartner waarmee je samenleeft een negatieve invloed heeft op zowel de samengestelde als de emotionele eenzaamheidsscore. Kortom, de eenzaamheidsscore is over het algemeen hoger van de ouderen die alleen zijn. Dit sluit aan bij de bestaande literatuur over de verschillende determinanten die eenzaamheid kunnen veroorzaken (Koc, 2012; de Jong-Gierveld, 1984; Perlman & Peplau, 1981). Ondanks dat vanuit de literatuur wordt gesuggereerd dat ook leeftijd, geslacht en Wordfeud spelen de mate van eenzaamheid kunnen beïnvloeden (Van Campen, Vonk en van Tilburg, 2018; Sharma, Blair & Clune, 2015), zijn diezelfde resultaten niet gevonden met de beschikbare kwantitatieve data.
De definitie van eenzaamheid van de Jong-Gierveld (1984) laat zien dat eenzaamheid een subjectieve ervaring is van een tekort aan gerealiseerde contacten, alsmede dat de gerealiseerde contacten niet de gewenste mate van intimiteit bereiken. Dit laatste wordt bevestigd door de niet- Wordfeud-spelende ouderen, die eenzame gevoelens met name relateren aan het wegvallen van de partner wat een gevoel van leegte met zich meebrengt. Vanuit de literatuur blijkt de relatie met de partner als meest intieme relatie te worden getypeerd (de Jong-Gierveld, 1984), wanneer deze wegvalt wordt het risico op eenzaamheid daardoor groter. Bij de Wordfeud-spelende ouderen heeft de kwaliteit van sociaal contact ook invloed op eenzaamheidsgevoelens; als deze niet voldoet aan de behoeftes en verwachtingen kan dit eenzaamheid opwekken. Het risico op eenzaamheid ligt bij deze groep echter niet zozeer bij het wegvallen van de partner, maar meer bij het kleiner en homogener worden van het sociaal netwerk waardoor men vaker alleen is en minder (diepgaand) sociaal contact heeft. Dit komt overeen met het begrip sociale eenzaamheid (Steverink, 2002). Het gevoel van leegte door het gemis van een huwelijkspartner komt bij de Wordfeud-spelers ook voor en lijkt geen verband
36 te hebben met het wel of niet spelen van het spelletje. Door de vergelijking tussen de wel- en niet- Wordfeud-spelende ouderen blijkt onder andere de subjectiviteit van het begrip eenzaamheid, het kan door eenieder op verschillende manieren worden ervaren. Met behulp van de resultaten uit de regressieanalyse is gepoogd om te kunnen verklaren of de verschillende ervaringen toe te schrijven zijn aan het wel of niet spelen van Wordfeud, echter is hier geen significant verschil in gevonden.
de Jong-Gierveld (1984) laat in haar definitie ook zien dat de situatie kan verergeren wanneer iemand niet meer goed in staat is om dergelijke relaties te realiseren ofwel te verbeteren. Voor niet- Wordfeud-spelende ouderen betekent eenzaamheid alleen zijn zonder dat het een bewuste keuze is, ten gevolge van onder andere fysieke of mentale gebreken. Deze gebreken kunnen volgens de literatuur ernstig in de weg staan bij het onderhouden of aangaan van nieuwe sociale relaties met eenzaamheid tot gevolg (Van Campen, Vonk en van Tilburg, 2018). Wordfeud-spelende ouderen ervaren dit ook, echter onderhouden zij ondanks de lichamelijke beperkingen wel meer sociaal contact middels Wordfeud. Dit draagt bij aan de kwantiteit van de sociale contacten maar niet zozeer aan de kwaliteit, hetgeen dat volgens Wordfeud-spelers juist wel van belang is in het voorkomen van eenzaamheid. De laagdrempelige korte berichtjes die via Wordfeud met name worden verstuurd hebben dan ook als voornaamste functie dat ouderen zich meer verbonden voelen met hun sociale contacten doordat ze meer contact met hen hebben dan voordat ze Wordfeud speelden. Hierdoor kunnen de sociale basisbehoeften alsnog vervuld worden wat een positieve invloed kan hebben op de kwaliteit van leven van ouderen (Vermeij en anderen, 2017).
Met de kwantitatieve resultaten kan er niet gesteld worden dat er significante verschillen te vinden zijn in de ervaringen van eenzaamheid tussen ouderen die wel Wordfeud spelen en ouderen die dat niet doen. De kwalitatieve data laat zien dat de betekenis die wordt gegeven aan het begrip eenzaamheid wel degelijk verschilt tussen de twee groepen. Ondanks het kleine aantal respondenten lijkt het er op dat het spelen van Wordfeud invloed heeft op de verschillende ervaringen. Op de vraag welke rol het spelen met (on)bekenden heeft in de eenzaamheidgevoelens kan op basis van de gegenereerde resultaten geen antwoord gegeven worden, omdat niemand uit de onderzoekspopulatie Wordfeud speelt met onbekende tegenspelers. Dit valt toe te schrijven aan de theorie dat in online communicatie het opbouwen van vertrouwen wordt tegengehouden doordat het niet altijd duidelijk wordt of er sprake is van gedeelde sociale normen en culturele en morele waarden (Turilli, Vaccaro & Taddeo, 2010). Door Wordfeud te spelen met bekenden is er sprake van kennis over dergelijke overtuigingen waardoor een bepaalde mate van vertrouwen is opgebouwd.
Een verassende uitkomst van het onderzoek die aansluit bij de theorie van Neven & Peine (2017), was dat Wordfeud een functie vervult met betrekking tot sociale controle. Door de laagdrempeligheid om via het spel contact te hebben met elkaar is het makkelijker om in de gaten te houden hoe het gaat met ouderen die alleen wonen, die mede door hun leeftijd vaker worden gezien
37 als kwetsbaar. Hierdoor hoeven ouderen niet toe te geven aan het heersende beeld over kwetsbare ouderen, maar voelen zij zich des te meer verbonden met anderen. Tenslotte wilt niemand toegeven aan het feit dat we ouder worden waardoor we anderen steeds meer nodig hebben, maar zonder de mensen om ons heen zou zelfs een potje Wordfeud nog weinig betekenis hebben.
38
Literatuurlijst
Abascal, J., & Civit, A. (2001). Universal access to mobile telephony as a way to enhance the autonomy of elderly people. Proceedings of the 2001 EC/NSF workshop on Universal accessibility of ubiquitous computing providing for the elderly - WUAUC’01, 93–99. https://doi.org/10.1145/564526.564551
Baarda, D. B., de Goede, M. P. M., & Teunissen, J. (2009). Basisboek kwalitatief onderzoek:
handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Groningen/Houten, Nederland: Noordhoff.
van Beuningen, J., & de Witt, S. (2016). Eenzaamheid in Nederland. Geraadpleegd van https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2016/38/eenzaamheid-in-nederland
Bryman, A. (2012). Social Research Methods (4de editie). Oxford, Groot-Brittannië: Oxford University Press.
Bunt, S., Steverink, N., Olthof, J., van der Schans, C. P., & Hobbelen, J. S. M. (2017). Social frailty in older adults: a scoping review. European Journal of Ageing, 14(3), 323–334.
https://doi.org/10.1007/s10433-017-0414-7
Burzagli, L., Baronti, P., & Di Fonzo, L. (2015). Social Networks: Technological and Social Aspects of Social Network-Mediated Interaction of Elderly People. Lecture Notes in Computer Science, 153–161. https://doi.org/10.1007/978-3-319-20678-3_15
van Campen, C., Iedema, J., Broese van Groenou, M., & Deeg, D. (2017). Langer zelfstandig (3). Geraadpleegd van
39 van Campen, C., Vonk, F., & van Tilburg, T. (2018). Kwetsbaar en eenzaam? Risico’s en bescherming in
de ouder wordende bevolking. Geraadpleegd van
https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2018/Kwetsbaar_en_eenzaam
Charmaz, K. (2014). Constructing Grounded Theory. New York, Verenigde Staten: SAGE Publications.
Duyvendak, J. W. (2004). De individualisering van de samenleving en de toekomst van de sociologie. Sociologie, 51(4), 495–506. https://doi.org/10.1347/sogi.51.4.495.56731
Ekamper, P., & van Nimwegen, N. (2018). Vergrijzing. Demos: bulletin over bevolking en samenleving, 34(6), 5–7. Geraadpleegd van https://www.nidi.nl/shared/content/demos/2018/demos-34- 06-ekamper.pdf
Elias, N. (2001). Loneliness of the Dying. Londen: Bloomsbury publishing.
Engbersen, R. (2017). Oud worden in Nederland. Geraadpleegd van
https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2017/Oud_worden_in_Nederla nd
de Haan, J., Klumpert, O., & Steyaert, J. (2004). Surfende senioren. Geraadpleegd van
https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2004/Surfende_Senioren
Hage, M. L. (2015). How can online communication enhance older adults’ social connectivity? Implementation and adoption issues. Groningen: University of Groningen, SOM research school.
Hasler, B. S., & Amichai-Hamburger, Y. (2013). Online Intergroup Contact. The Social Net, 220–252. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199639540.003.0012
de Jong Gierveld, J. (1984). Eenzaamheid. Een meersporig onderzoek. Deventer: Van Loghum Slaterus.
40 de Jong-Gierveld, J. (1998). A review of loneliness: concept and definitions, determinants and
consequences. Reviews in Clinical Gerontology, 8(1), 73–80. https://doi.org/10.1017/S0959259898008090
de Jong-Gierveld, J., & van Tilburg, T. (2008). De ingekorte schaal voor algemene, emotionele en sociale eenzaamheid. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 39(1), 4–15.
https://doi.org/10.1007/bf03078118
de Jong-Gierveld, J., & van Tilburg, T. G. (1999). Manual of the Loneliness Scale 1999. Geraadpleegd van https://home.fsw.vu.nl/tg.van.tilburg/manual_loneliness_scale_1999.html
van Joolen, E. (2017, 30 september). Sociale media betekenen weinig voor eenzame mens. Geraadpleegd op 16 september 2019, van https://www.nu.nl/lifestyle/4943225/sociale- media-betekenen-weinig-eenzame-mens.html
Kahana, E., & Kahana, B. (2010). Stress and agentic ageing: A targeted adaptation model focused on cancer. In D. Dannefer & C. Western (Red.), The SAGE Handbook of Social Gerontology (pp. 280–293). https://doi.org/10.4135/9781446200933.n21
Keij, I., & de Graaf, A. (2001). Samenleven: nieuwe feiten over relaties en gezinnen. Geraadpleegd van https://www.cbs.nl/nl-nl/publicatie/2001/49/samenleven-nieuwe-feiten-over-relaties-en- gezinnen
Koc, Z. (2012). Determination of older people’s level of loneliness. Journal of Clinical Nursing, 21(21– 22), 3037–3046. https://doi.org/10.1111/j.1365-2702.2012.04277.x
Machielse, J. E. M. (2003). Niets doen, niemand kennen: de leefwereld van sociaal geïsoleerde mensen. Amsterdam, Nederland: Reed Business Education.
41 Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2018). Actieprogramma één tegen eenzaamheid.
Geraadpleegd van
https://www.rijksoverheid.nl/documenten/publicaties/2018/03/20/actieprogramma-een- tegen-eenzaamheid
Neven, L., & Peine, A. (2017). From triple win to triple sin: How a problematic future discourse is shaping the way people age with technology. Societies, 7(3).
https://doi.org/10.3390/soc7030026
Perlman, D., & Peplau, L. A. (1981). Toward a social psychology of loneliness. In S. Duck & R. Gilmour (Red.), Personal Relationships: Personal Relationships in Disorder (pp. 31–56). Londen: Academic press.
Perlman, D. en L. A. Peplau (1984). Loneliness research: A survey of empirical findings.
In L. A. Peplau en S. Goldston (Eds.), Preventing the harmful consequences of severe and persistent loneliness (pp. 13–46) Washington: Government Printing Office.
Van Praag, C. S., & Niphuis-Nell, M. (1997). Het gezinsrapport (143). Geraadpleegd van https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_1997/Het_gezinsrapport
Sharma, D., Blair, L., & Clune, S. (2015). Developing Radical-Digital Interventions to Tackle Loneliness Amongst the Elderly. Lecture Notes in Computer Science, 9194, 170–180.
https://doi.org/10.1007/978-3-319-20913-5_16
Steverink, N. (2002). Sociale relaties van ouderen. In J. J. F. Schroots (Red.), Handboek Psychologie van de Volwassen Ontwikkeling & Veroudering (pp. 413–432).
Tashakkori, A., Teddlie, C., & Johnson, B. (2015). Mixed Methods. International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 618–623. https://doi.org/10.1016/B978-0-08-097086-8.10550-1
42 van Tilburg, T. (2005, 8 december). Gesloten uitbreiding: Sociaal kapitaal in de derde en vierde
levensfase [Oratie]. Geraadpleegd op 16 september 2019, van
https://research.vu.nl/ws/portalfiles/portal/2084156/2005+oratie.pdf
van Tilburg T. & Klok, J. (2018) Kwetsbaar en eenzaam? Risico’s en bescherming in de ouder wordende bevolking. Geraadpleegd van
https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2018/Kwetsbaar_en_eenzaam
Turilli, M., Vaccaro, A., & Taddeo, M. (2010). The Case of Online Trust. Knowledge, Technology & Policy, 23(3–4), 333–345. https://doi.org/10.1007/s12130-010-9117-5
Vermeij, L., en anderen (2017). Oud worden in Nederland. Geraadpleegd van
https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2017/Oud_worden_in_Nederla nd
Vonk, F. (2018) Kwetsbaar en eenzaam? Risico’s en bescherming in de ouder wordende bevolking. Geraadpleegd van
https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2018/Kwetsbaar_en_eenzaam
Vonk, F., van Campen, C., & van Tilburg, T., (2018) Kwetsbaar en eenzaam? Risico’s en bescherming in de ouder wordende bevolking. Geraadpleegd van
https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2018/Kwetsbaar_en_eenzaam
Vroegop, B. (2018, 24 april). 10 procent van alle Nederlanders speelt nog Wordfeud. Geraadpleegd op 16 september 2019, van https://www.nu.nl/apps/5235071/10-procent-van-alle-
nederlanders-speelt-nog-wordfeud.html?redirect=1
43 Wordfeud populair onder ouderen. (2016, 24 januari). Geraadpleegd op 16 september 2019, van
https://nos.nl/artikel/2082537-wordfeud-populair-onder-ouderen.html
www.Seniorweb.nl
https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/eenzaamheid/cijfers-context/huidige situatie#node-eenzaamheid-naar-leeftijd
44