onderwysinstellings word van naderby beskou.
Die hoofstuk fokus op teoretiese kosteringsmodelle vir hoër onderwysinstellings deur te let op teoretiese beskouings oor die toedeling van inkomste en uitgawes aan kostesentrums. Teoretiese beskouings met betrekking tot die verdeling van studiegeld en staatsubsidie, die verdeling van ander inkomste asook die toedeling van indirekte koste na VS'e ontvang nadere aandag. Daar word veral gelet op die voor en nadele van die verskillende teoretiese beskouings.
DIENSTE-ORGANISASIES
Dienste-organisasies word op verskeie maniere gedefinieer. Volgens Horngren & Sundem (1987) is dienste-organisasies alle organisasies uitgeslote vervaardigers, groot- en kleinhandelaars. Volgens Deakin en Maher (1991) het dienste-organisasies nie insetmateriaal soos vervaardigers nie en handelsvoorraad soos groot- en kleinhandelaars nie. Dit is dus organisasies wat nie tasbare produkte vervaardig of verkoop nie. Voorbeelde van dienste-organisasies is openbare rekenmeesterfirmas, banke, versekeringsmaatskappye en hotelle. Enkele voorbeelde van dienste- organisasies volgens Drury (1998) is lugdienste en finansiële dienste-organisasies. Byna alle nie-winsgewende organisasies is dienste-organisasies waarvan hospitale, skole, biblioteke en universiteite enkele voorbeelde is (Horngren, Foster, Datar en Uliana, 2004: 106).
Die eienskappe van dienste-organisasies sluit die volgende in:
1. Arbeid is intensief. Die grootste komponent van uitgawes in dienste- organisasies is salarisse en lone en vergoedingsverwante uitgawes en nie die koste wat verband hou met die gebruik van toerusting en fisiese fasiliteite nie.
2. Die uitset is gewoonlik moeilik om te definieer. Die uitset van ‘n universiteit kan gedefinieer word as die aantal grade en diplomas wat toegeken word terwyl kritici kan aanvoer dat bloot kennis die uitset is. 3. Die belangrikste insette en uitsette kan nie opgeberg word nie.
Grondstowwe en handelsware kan gestoor word, terwyl ‘n hotel se beskikbare mannekrag en kamers se gebruik van dag tot dag kan verskil.
Die meeste aktiwiteite van dienste-organisasies verskil baie min van dié van organisasies in die vervaardiging– en handelsektore. Volgens Cooper (2003) is die toedeling van hulpbronne een van die belangrikste besluite vir enige organisasie. Nie- winsgewende organisasies verskil nie veel van hul winsgewende eweknieë nie. Vir winsgewende organisasies is die klem op die welvaart van die aandeelhouers terwyl die doelwit by nie-winsgewende organisasies meer kompleks is.
HOëR ONDERWYSINSTELLINGS
Twee belangrikste beginsels waarop VSB berus, is die berekening van inkomste en die volkostebenadering. Hierdie sentrums ontvang dus ten volle krediet vir die inkomste wat hulle vir die organisasie genereer. Hulle is egter ook verantwoordelik vir die volle koste van hul aktiwiteite, wat direkte sowel as indirekte koste behels.
Volgens Curry (1985) word verwys na afdelings binne ‘n universiteit as inkomste- en kostesentrums. Inkomste soos studiegelde word aan elke sentrum toegeken. Indirekte koste, soos onderhoud en die verkryging van biblioteekboeke en algemene administratiewe uitgawes, word ook na sentrums geallokeer. Aangesien fakulteite (as VS'e) primêr verantwoordelik is vir die uitsette/produkte van ‘n universiteit, vloei feitlik alle inkomste direk na hulle. Die bronne en aanwending van fondse sluit alle inkomstebronne in (Whalen, 1991). Dit beteken dus dat die staatsubsidie, studiegelde
asook ander inkomste – ook bekend as die sogenaamde derde geldstroom – ook direk na die fakulteite vloei. Die derde geldstroom verwys na verdienste voortspruitend uit die verkoop van kundigheid, byvoorbeeld kontraknavorsing of kortkursusse, of na inkomste uit spesifieke (geoormerkte) skenkings, beleggings of borgskappe wat ‘n fakulteit toeval. Bepaalde inkomste, byvoorbeeld navorsingstoekennings aan geakkrediteerde onderrig/navorsingspersoneel (die sogenaamde agentskapsfondse vanaf bepaalde navorsingsinstansies), kan per definisie van die derde geldstroom uitgesluit word. Eweneens sou administratiewe afdelings wat ook hul eie inkomste genereer deur die verkoop van dienste wat met hul ondersteunende funksie verband hou, ook die inkomste kan behou. Dit is egter belangrik dat die derde geldstroom duidelik deur onderwysinstellings gedefinieer word, sodat die totale inkomste van elke verantwoordelikheidsentrum bepaal kan word en in sy geheel jaarliks aan die inkomstekant van elke verantwoordelikheidsentrum se begroting opgeneem kan word.
Die totale inkomste uit die verskillende bronne wat fakulteite as VS'e toeval, sou deur die fakulteite aangewend kon word waarmee alle uitgawes verbonde aan die onderrig van studente, die uitvoering van navorsing en die lewering van gemeenskapsdiens bekostig kan word. Aangesien die fakulteite egter slegs toegerus is vir die kostes van akademiese funksies (direkte uitgawes gekoppel aan die primêre onderrigprogramme), is dit nodig dat hulle die indirekte kostes, wat meestal te doen het met dienste wat ander ondersteunende afdelings aan fakulteite lewer aan hulle oorbetaal omdat hulle die nodige kundigheid in dié verband het.
INKOMSTEBRONNE
Alvorens aandag geskenk word aan verskillende allokasiemetodes van inkomste, is dit belangrik om eers al die inkomstebronne van ‘n universiteit te identifiseer.
Volgens Whalen (1991) is staatsubsidies die primêre bron van inkomste vir die meeste publieke hoër onderwysinstellings, gevolg deur studiegelde as die sekondêre bron van inkomste. Bykans al die universiteite in die Verenigde Koninkryk se hoofbron van inkomste word deur staatsubsidie verteenwoordig (Angluin & Scapens, 2000). In die geval van privaatuniversiteite sal studiegelde die primêre bron van
inkomste wees, terwyl ander inkomste soos kontraknavorsing sekondêre bronne van inkomste verteenwoordig.
Vir die Indiana State University vorm staatsubsidies 60 persent van die totale inkomste, studiegelde 30 persent, terwyl die oorblywende 10 persent verteenwoordig word deur die verhaling van indirekte koste vanaf navorsingstoekennings en kontraknavorsing, renteverdienste, asook die lewering van ander produkte en dienste. Elkeen van hierdie kategorieë vereis ‘n unieke metode van toedeling (Indiana State University).
Volgens Scapens, Ormston & Arnold (1994) word die inkomste in agt kategorieë verdeel - by name befondsing vir onderrig, befondsing vir navorsing, studiegelde, ander verdienste, beleggingsinkomste, oordragbetalings, sentrale ontwikkelingsfonds en interne heffings. Die befondsing vir onderrig en navorsing verteenwoordig die subsidie wat van die Staat ontvang word. Oordragbetalings is interne verrekening binne ‘n universiteit terwyl interne heffings vir kruissubsidiëring tussen fakulteite en departemente gebruik word. Interne heffings word ook gebruik om bepaalde insentiewe binne ‘n universiteit te finansier, byvoorbeeld daardie aansporings wat deur middel van strategiese besluitneming ‘n invloed op ‘n fakulteit of departemente mag hê. Die netto effek van oordragte en interne heffings aan sowel die inkomste- asook die uitgawekant is nul vir ‘n universiteit as geheel. Oordragte en interne heffings balanseer dus in totaal met mekaar uit.
Johnston (2003) meld dat die befondsing vir akademiese aktiwiteite vir ‘n tipiese Australiese universiteit in vyf kategorieë geplaas kan word, naamlik subsidietoekennings, navorsingsaktiwiteite, studiegelde, insentiewe vir akademiese kwaliteit en effektiwiteit en ander inkomste. Coy & Goh (1995) plaas die inkomste van Nieu-Seelandse universiteite wat na fakulteite verdeel word, in vier kategorieë, naamlik staatsbefondsing, studiegelde, eksterne inkomste en interne hulpbron allokasies.
Dickson (1999) identifiseer agt bronne van inkomste, wat as volg daar uitsien:
2. Algemene navorsingstoekennings van die staat asook navorsingsinstellings 3. Studiegelde
4. Beleggingsinkomste
5. Inkomste as gevolg van kommersiële aktiwiteite 6. Opdragnavorsing
7. Die verhaling van oorhoofse uitgawes 8. Diverse inkomste
Onder diverse inkomste ressorteer items soos huurinkomste, boetes en heffings en enige ander inkomste.
Uit bogenoemde kan afgelei word dat staatstoekennings in die vorm van subsidie asook studiegeld die grootste bronne van inkomste vir publieke hoër onderwysinstellings verteenwoordig. Vir die doeleindes van allokasie van inkomste kan alle inkomste vir ‘n universiteit in vier hoofgroeperinge geplaas word, naamlik:
1. Toekennings van die Staat 2. Studiegelde
3. Eksterne inkomste, ook genoem derdegeldstroominkomste 4. Ander, waaronder renteverdienste en raadsbydraes val.
Items 1, en 2 en 4 hierbo, verteenwoordig die sogenaamde eerste en tweede geldstrome. Tydens begrotingstoedelings word slegs op die eerste en tweede geldstrome gekonsentreer. Wat die derde geldstroominkomste betref, of sogenaamde buitebefondsing, is die bron asook die toevalling daarvan gewoonlik duidelik gedefinieer deur die betrokke onderwysinstelling en is die optredes wat geneem kan word om dié bron van inkomste te vergroot of te verklein, duidelik en bekend by VSB bestuurders. Vir sentra waarvan die inkomste hoofsaaklik vanuit die eerste en tweede geldstrome afkomstig is en wat normaalweg binne die normale begrotingsomgewing funksioneer, is die motivering met betrekking tot prestasielewering en inkomsteverdiening egter minder duidelik.